ว่าด้วย อสทิสกุมาร พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภมหาภิเนษกรมณ์ (การออกเพื่อคุณยิ่งใหญ่) ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เรื่องพิสดารมีอยู่ว่า วันหนึ่ง ภิกษุทั้งหลายนั่งประชุมกันในโรงธรรม พรรณนามหาภิเนกขัมมบารมี. พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พวกเธอนั่งประชุมสนทนากันด้วยเรื่องอะไร เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตถาคตออกสู่มหาภิเนษกรมณ์ มิใช่ในบัดนี้เท่านั้น แม้แต่ก่อน ตถาคตก็สละเศวตฉัตรออกบวชเหมือนกัน แล้วทรงนำเรื่องในอดีตมาตรัสเล่า.

1. 1
อสทิสชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๔. อสทิสวรรค
หมวดว่าด้วยอสทิสกุมาร
๑. อสทิสชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๑๘๑)
ว่าด้วยอสทิสกุมาร
(พระศาสดาตรัสเล่าเรื่องอสทิสราชกุมารโพธิสัตว์ทรงขับพระราชาเจ็ดพระนครใ
ห้หนีไป ได้ชัยชนะแล้ว ผนวชเป็นฤๅษีกับภิกษุทั้งหลาย
จึงตรัสพระคาถาเหล่านี้ว่า)
[๖๑] อสทิสราชบุตรทรงเป็นนักแม่นธนู มีพลังมาก ยิงได้ไกล
ยิงได้อย่างรวดเร็ว และแม่นยา ทาลายเป้ าใหญ่ๆ ได้
[๖๒] พระองค์ทรงทาการรบให้ข้าศึกทั้งหมดหนีไป
แต่ไม่เบียดเบียนใครๆ ช่วยพระอนุชาให้ถึงความสวัสดีแล้ว
ทรงเข้าถึงความสารวม (ความสารวม หมายถึงออกผนวช)
อสทิสชาดกที่ ๑ จบ
-------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
อสทิสชาดก
ว่าด้วย อสทิสกุมาร
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภมหาภิเนษกรมณ์ (การออกเพื่อคุณยิ่งใหญ่) ตรัสพระธรรมเทศนานี้
ดังนี้.
เรื่องพิสดารมีอยู่ว่า วันหนึ่ง ภิกษุทั้งหลายนั่งประชุมกันในโรงธรรม
พรรณนามหาภิเนกขัมมบารมี. พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามว่า
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พวกเธอนั่งประชุมสนทนากันด้วยเรื่องอะไร
เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
ตถาคตออกสู่มหาภิเนษกรมณ์ มิใช่ในบัดนี้เท่านั้น แม้แต่ก่อน
ตถาคตก็สละเศวตฉัตรออกบวชเหมือนกัน แล้วทรงนาเรื่องในอดีตมาตรัสเล่า.
ในอดีตกาล ครั้งพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติอยู่ในกรุงพาราณสี
พระโพธิสัตว์ทรงถือปฏิสนธิในพระครรภ์ของพระอัครมเหสีของพระองค์
เมื่อพระราชกุมารประสูติโดยสวัสดี ในวันขนานพระนาม
พระชนกชนนีตั้งพระนามว่า อสทิสราชกุมาร.
ครั้นถึงคราวที่พระโอรสเสด็จดาเนินไปมาได้

2. 2
สัตว์ผู้มีบุญอื่นก็ทรงถือปฏิสนธิในพระครรภ์ของพระราชเทวี.
เมื่อพระโอรสนั้นประสูติโดยสวัสดี ในวันขนานพระนาม
พระชนกชนนีตั้งพระนามว่า พรหมทัตกุมาร.
ในพระราชกุมารทั้งสองพระองค์ พระโพธิสัตว์
เมื่อมีพระชนม์ได้สิบหกพรรษา เสด็จไปเมืองตักกสิลา
ทรงศึกษาไตรเพทและศิลปะทุกชนิด อันเป็นพื้นฐานของวิชาสิบแปดประการ
หาผู้เปรียบมิได้ในศิลปะยิงธนู แล้วเสด็จกลับกรุงพาราณสี.
พระราชา เมื่อจะเสด็จสวรรคต ได้มีพระราชโองการว่า
ให้มอบราชสมบัติแก่อสทิสราชกุมาร ให้ตาแหน่งอุปราชแก่พรหมทัตกุมาร
แล้วก็เสด็จสวรรคต. เมื่อพระราชาเสด็จสวรรคตแล้ว เมื่อเขาจะมอบราชสมบัติให้
พระโพธิสัตว์ทรงปฏิเสธว่า เราไม่ต้องการราชสมบัติ
จึงอภิเษกพรหมทัตราชกุมารให้ครองราชสมบัติ. พระโพธิสัตว์รับสั่งว่า
เราไม่ต้องการยศจึงไม่ทรงปรารถนาอะไรทั้งสิ้น.
เมื่อพระเจ้าน้องยาเธอครองราชสมบัติ
พระโพธิสัตว์ก็ทรงสถิตย์อยู่โดยอาการเหมือนพระราชาตามปกตินั่นเอง.
พวกข้าทูลละอองธุลีพระบาท พากันกล่าวให้ร้ายพระโพธิสัตว์ในราชสานักว่า
อสทิสราชกุมารทรงปรารถนาราชสมบัติ.
พรหมทัตราชาก็ทรงเชื่อคาของพวกเขา จึงมีพระทัยแตกแยก
ทรงส่งราชบุรุษไปสาทับว่า พวกท่านจงจับพระเจ้าพี่ของเรา.
ครั้งนั้นมีผู้หวังดีต่อพระโพธิสัตว์คนหนึ่ง แจ้งเหตุการณ์นั้นให้ทรงทราบ.
พระโพธิสัตว์ทรงกริ้วพระกนิษฐภาดา เสด็จไปยังแคว้นอื่น
แล้วให้คนกราบทูลแด่พระราชาว่า
มีนักยิงธนูคนหนึ่งมายืนอยู่ที่ประตูพระราชวัง.
พระราชารับสั่งถามว่า เขาต้องการค่าจ้างเท่าไร. กราบทูลว่า
ต้องการปีละหนึ่งแสนพระเจ้าข้า. รับสั่งว่า ดีแล้ว เข้ามาเถิด.
พระราชาตรัสถามพระโพธิสัตว์ซึ่งมายืนอยู่ ณ ที่ใกล้ว่า
เจ้าเป็นนักยิงธนูหรือ. กราบทูลว่า ถูกแล้วพระเจ้าข้า. รับสั่งว่า ดีแล้ว
จงรับราชการกับเรา.
ตั้งแต่นั้นมา พระโพธิสัตว์อยู่รับราชการกับพระราชา.
พวกนักยิงธนูรุ่นเก่าเห็นค่าใช้จ่ายที่พระราชทานแก่พระโพธิสัตว์
จึงพากันยกโทษว่า ได้มากไป.
อยู่มาวันหนึ่ง พระราชาเสด็จไปพระราชอุทยาน
รับสั่งให้กั้นฉากม่านใกล้แผ่นศิลามงคล บรรทมเหนือราชอาสน์ใหญ่
ใกล้ต้นมะม่วง ทอดพระเนตรดูเบื้องบน ทรงเห็นมะม่วงพวงหนึ่งบนยอดไม้
ทรงดาริว่า ไม่มีใครสามารถขึ้นไปเอามะม่วงนี้ได้ รับสั่งให้หาพวกนายขมังธนูมา

3. 3
มีพระดารัสว่า พวกเจ้าสามารถใช้ลูกศรยิงมะม่วงพวงนี้ให้ตกได้หรือ.
พวกนายขมังธนูกราบทูลว่า ขอเดชะ
ข้อนี้ไม่เป็นการยากสาหรับพวกข้าพระองค์
ทั้งพระองค์ก็ได้ทรงเคยเห็นฝีมือของพวกข้าพระองค์มาหลายครั้งแล้ว
แต่นายขมังธนูที่มาใหม่ได้ค่าใช้จ่ายมากกว่าพวกข้าพระองค์
ขอได้ทรงโปรดให้เขายิงเถิด พระเจ้าข้า.
พระราชารับสั่งให้หาพระโพธิสัตว์ แล้วตรัสถามว่า
เจ้าสามารถยิงมะม่วงพวงนั้นให้ตกลงมาได้หรือ. กราบทูลว่า
เมื่อได้ที่ว่างสักแห่งหนึ่งจักสามารถ พระเจ้าข้า. รับสั่งถามว่า ที่ว่างตรงไหน.
กราบทูลว่า ที่ว่างภายในที่บรรทมของพระองค์ พระเจ้าข้า.
พระราชารับสั่งให้ย้ายที่พระบรรทมแล้วพระราชทานที่ว่างให้.
พระโพธิสัตว์ไม่มีธนูในพระหัตถ์
พระองค์ทรงเหน็บธนูไว้ในระหว่างพระภูษาเสด็จเที่ยวไป เพราะฉะนั้น
พระองค์จึงตรัสว่า ควรจะได้ผ้าม่านสักผืน. พระราชารับสั่งให้นาผ้าม่านมากั้น.
พระโพธิสัตว์เข้าไปภายในม่าน เปลื้องผ้าทรงชั้นนอกออก
ทรงนุ่งผ้าแดงผืนหนึ่งผูกผ้าเคียนพุง คาดผ้าแดงผืนหนึ่งที่พระอุทร
ทรงหยิบพระขรรค์พร้อมทั้งฝักออกจากถุง ทรงเหน็บไว้ด้านซ้าย
ทรงสวมเสื้อสีทองเหน็บกระบอกแล่งศรไว้ข้างหลัง ทรงถือเมณฑกมหาธนู
พร้อมทั้งเครื่องประกอบ ทรงโก่งสายสีแก้วประพาฬ ทรงสวมพระอุณหิส
ทรงกวัดแกว่งลูกศรอันคมด้วยพระนขา ทรงแหวกม่านเสด็จออกไปยังที่แผลงศร
ดุจนาคกุมารตกแต่งกายชาแรกแผ่นดินออกมาฉะนั้น ครั้นพาดลูกศรแล้ว
จึงกราบทูลพระราชาว่า ข้าแต่มหาราช
พระองค์จะให้มะม่วงพวงนี้ตกลงมาด้วยลูกศรตอนขึ้นหรือลูกศรตอนลง
พระเจ้าข้า. รับสั่งว่า พ่อคุณเอ๋ย คนเป็ นอันมากเขายิงลูกศรตอนขึ้น เราเคยเห็น
แต่ยิงด้วยลูกศรตอนลงเราไม่เคยเห็น เจ้าจงยิงให้ตกด้วยลูกศรตอนลงเถิด.
กราบทูลว่า ข้าแต่มหาราช
ลูกศรนี้จักขึ้นไปไกลจนกระทั่งถึงพิภพท้าวจาตุมหาราช แล้วจักลงมาเอง
ขอพระองค์จงอดพระทัยรอจนกว่าลูกศรจะลงมาเถิด พระเจ้าข้า.
พระราชารับสั่งว่า ดีละ.
ต่อมา พระโพธิสัตว์จึงกราบทูลพระราชาอีกว่า ข้าแต่มหาราช ลูกศรนี้
เมื่อขึ้นจักแหวกขึ้นไประหว่างกลางขั้วพวงมะม่วง
การขึ้นไปจักไม่ส่ายไปข้างโน้นมาข้างนี้แม้เพียงปลายเกศา
จักตกลงมาตามแนวถูกพวงมะม่วงแล้วจึงหล่น
ขอพระองค์โปรดทอดพระเนตรเถิด พระเจ้าข้า.
พระโพธิสัตว์จึงออกกาลังผาดแผลงไป.

4. 4
ลูกศรนั้นทะลุผ่านหว่างกลางขั้วมะม่วงขึ้นไป. พระโพธิสัตว์ทรงทราบว่า บัดนี้
ลูกศรนั้นเห็นจักถึงพิภพชั้นจาตุมหาราชแล้ว
จึงทรงเร่งกาลังให้มากกว่าศรที่ยิงไปครั้งแรก แล้วทรงยิงไปอีกลูกหนึ่ง
ลูกศรนั้นจึงขึ้นไปกระทบท้ายลูกศรเดิม ปัดให้กลับลง
แล้วศรลูกที่สองก็เลยขึ้นไปถึงภพดาวดึงส์.
เทวดาทั้งหลายในภพนั้นได้จับลูกศรนั้นไว้
เสียงแหวกอากาศของลูกศรที่กลับ คล้ายกับเสียงสายฟ้ า เมื่อประชาชนพูดกันว่า
นั่นเสียงอะไร พระโพธิสัตว์จึงบอกว่าเสียงลูกศรกลับ จึงปลอบมหาชนที่สะดุ้งกลัว
เพราะเกรงว่าลูกศรจะตกลงถูกร่างกายของตนๆ ว่าอย่ากลัวเลย แล้วพูดต่อไปว่า
เราจักไม่ให้ลูกศรตกถึงพื้นดิน. ลูกศร
เมื่อขณะลงก็ไม่ส่ายไปข้างโน้นส่ายมาข้างนี้ ตกลงตามแนวตัดพวงมะม่วง.
พระโพธิสัตว์ไม่ให้พวงมะม่วงและลูกศรตกถึงพื้นดิน รับไว้บนอากาศ
มือหนึ่งรับพวงมะม่วง มือหนึ่งรับลูกศร.
มหาชนได้เห็นความอัศจรรย์นั้น จึงพากันกล่าวว่า
อย่างนี้พวกเราไม่เคยเห็น พากันสรรเสริญส่งเสียงปรบมือ ดีดนิ้ว
โบกผ้าเป็นจานวนพัน.
ทรัพย์ที่ราชบริษัทยินดีร่าเริงมอบให้แก่พระโพธิสัตว์ประมาณหนึ่งโกฏิ.
แม้พระราชาก็ได้พระราชทานทรัพย์เป็นอันมาก
พระราชทานยศอันยิ่งใหญ่แก่พระโพธิสัตว์ ราวกับลูกเห็บตก.
เมื่อพระราชาพระองค์นั้นสักการะเคารพพระโพธิสัตว์ ซึ่งพานัก ณ
ที่นั้นอย่างนี้. พระราชาเจ็ดพระนคร ครั้นทรงทราบว่า ข่าวว่า
อสทิสราชกุมารมิได้อยู่ในกรุงพาราณสี จึงพากันยกพลมาล้อมกรุงพาราณสี
แล้วส่งสาส์นถวายพระราชาว่า จะมอบราชสมบัติให้ หรือจะรบ.
พระราชาทรงกลัวมรณภัย ตรัสถามว่า พระเจ้าพี่ของเราประทับอยู่ที่ไหน
ครั้นทรงสดับว่า พระเจ้าพี่รับราชการอยู่กับกษัตริย์สามนตราชพระองค์หนึ่ง
จึงทรงส่งทูตไปรับพร้อมกับมีพระดารัสว่า เมื่อพระเจ้าพี่ของเราไม่เสด็จกลับมา
เราก็จะไม่มีชีวิตอยู่ได้ พวกเจ้าจงไป จงไปถวายบังคมแทบพระบาท
แล้วขอให้ทรงยกโทษตามคาของเรา เชิญเสด็จกลับมาเถิด.
พวกทูตพากันไปกราบทูลเรื่องราวถวายพระโพธิสัตว์ให้ทรงทราบ
พระโพธิสัตว์กราบถวายบังคมลาพระราชาพระองค์นั้น เสด็จกลับไปกรุงพาราณสี
ทรงปลอบพระราชาว่า อย่ากลัวเลย แล้วทรงจารึกอักขระลงที่ลูกศร ใจความว่า
เราชื่อว่าอสทิสราชกุมารกลับมาแล้ว
จะยิงศรอีกลูกหนึ่งมาล้างชีวิตของพวกท่านทั้งหมดเสีย
ผู้ต้องการรอดชีวิตจงหนีไป เราจะไม่ให้เกิดโลหิตแม้แต่แมลงวันตัวเล็กดื่ม
เสร็จแล้วจึงเสด็จประทับที่ป้ อมปราการ

5. 5
แผลงศรให้ตกลงบนสุวรรณภาชนะประมาณ ๑ ศอกกา
ขณะที่พระราชาเจ็ดพระนครกาลังเสวยอยู่.
พระราชาเหล่านั้น ครั้นทอดพระเนตรเห็นอักขระที่ลูกศรแล้ว
ก็พากันตกพระทัยกลัวต่อมรณภัย ต่างพระองค์ก็เสด็จหนีไปสิ้น.
พระโพธิสัตว์ทรงขับพระราชาเจ็ดพระองค์ให้หนีไป โดยมิได้ทรงทาให้เกิดโลหิต
แม้แต่เพียงแมลงวันตัวเล็กดื่มอย่างนี้แล้ว จึงลาพระกนิษฐภาดา สละกาม
บวชเป็นฤๅษี ยังอภิญญาและสมาบัติให้เกิด เมื่อสิ้นพระชนม์ก็เข้าถึงพรหมโลก.
พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
อสทิสราชกุมารทรงขับพระราชาเจ็ดพระนครให้หนีไป ทรงได้ชัยชนะสงคราม
แล้วทรงผนวชเป็นฤๅษีอย่างนี้
เมื่อทรงบรรลุอภิสัมโพธิญาณแล้ว ได้ตรัสพระคาถาว่า :-
เจ้าชายพระนามว่าอสทิสราชกุมาร เป็นนักธนู มีกาลังมาก
ยิงธนูให้ไปตกในที่ไกลๆ ได้ ยิงไม่พลาด สามารถทาลายของกองใหญ่ๆ ได้.
พระองค์ทรงทาการรบให้ข้าศึกทั้งปวงหนีไป แต่มิได้เบียดเบียนใครๆ
เลย ทรงทาพระกนิษฐภาดาให้มีความปลอดภัย แล้วก็เข้าถึงความสารวม.
พระศาสดา ครั้นทรงแสดงพระธรรมเทศนานี้ อย่างนี้แล้ว
ทรงประชุมชาดก
พระกนิษฐภาดาในครั้งนั้น ได้เป็น อานนท์ ในครั้งนี้
ส่วนอสทิสกุมาร คือ เราตถาคต นี้แล.
จบ อรรถกถาอสทิสชาดกที่ ๑
-----------------------------------------------------