ว่าด้วย กราบไหว้ผู้ควรกราบไหว้ พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภการบำเพ็ญประโยชน์เพื่อชาวโลก จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. เรื่องนี้จักมีแจ้งใน กัณหชาดก. ก็ในคราวครั้งนั้น พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ไม่ใช่แต่บัดนี้เท่านั้น แม้ในชาติก่อน ตถาคตก็บำเพ็ญประโยชน์แก่โลกเหมือนกัน แล้วได้ทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
ปัพพชิตวิเหฐกชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๖. ปัพพชิตวิเหฐกชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๙๑)
ว่าด้วยผู้เบียดเบียนนักบวช
(พระราชาทรงเจรจากับวิทยาธรว่า)
[๑๐๘] ท่านผู้มีรูปงามประนมมือนมัสการสมณะรูปทรามที่อยู่ข้างหน้า
สมณะนั้นประเสริฐกว่าท่านหรือเสมอท่าน
ขอท่านจงบอกชื่อของตนเองและชื่อของสมณะรูปนั้น
(ท้าวสักกโพธิสัตว์กราบทูลพระราชาว่า)
[๑๐๙] ข้าแต่มหาราช ทวยเทพทั้งหลายจะไม่เอ่ยชื่อ
และโคตรของวิสุทธิเทพผู้ดาเนินไป แต่ข้าพระองค์จะบอกชื่อของตนแด่พระองค์
ข้าพระองค์คือท้าวสักกะผู้เป็นจอมเทพชั้นไตรทศ
(พระราชาตรัสถามถึงประโยชน์ในการนอบน้อมภิกษุว่า)
[๑๑๐] ผู้ใดเห็นภิกษุผู้สมบูรณ์ด้วยจรณะแล้ว
ให้ท่านอยู่ข้างหน้าประนมมือนมัสการอยู่ ข้าแต่เทวราช
ข้าพระองค์ขอถามเนื้อความนั้นกับพระองค์
ผู้นั้นจากโลกนี้ไปแล้วจะได้ความสุขหรือ
(ท้าวสักกโพธิสัตว์ตรัสบอกว่า)
[๑๑๑] ผู้ใดเห็นภิกษุผู้สมบูรณ์ด้วยจรณะแล้ว
ให้ท่านอยู่ข้างหน้าประนมมือนมัสการอยู่ ผู้นั้นจะได้รับการสรรเสริญในปัจจุบัน
และหลังจากตายแล้วจะไปเกิดในสวรรค์
(พระราชาทาลายความยึดถือผิดของตนได้แล้วทรงดีพระทัย จึงตรัสว่า)
[๑๑๒] วันนี้ มิ่งขวัญได้เกิดขึ้นแก่ข้าพระองค์แล้วหนอ
ที่ข้าพระองค์ได้เห็นท้าววาสวะผู้เป็ นจอมเทพ ข้าแต่ท้าวสักกะ
ข้าพระองค์เห็นภิกษุและพระองค์แล้ว จะทาบุญให้มากๆ
(ท้าวสักกโพธิสัตว์ตรัสชมเชยบัณฑิตว่า)
[๑๑๓] ชนเหล่าใดมีปัญญา เป็นพหูสูต คิดเหตุการณ์ได้เป็นอันมาก
ชนเหล่านั้นควรคบโดยแท้ ขอเดชะพระราชา
พระองค์ทรงเห็นภิกษุและข้าพระองค์แล้ว ขอจงทาบุญให้มากเถิด
(พระราชาตรัสว่า)
[๑๑๔] ข้าแต่พระองค์ผู้จอมเทพ
เพราะได้ฟังคาอันเป็ นสุภาษิตของพระองค์ ข้าพระองค์จักไม่เป็นคนมักโกรธ
มีจิตผ่องใสอยู่เป็นนิตย์ เป็นผู้ควรแก่การขอของแขกทุกคน
จักกาจัดมานะแล้วกราบไหว้ท่านผู้ควรกราบไหว้

2. 2
ปัพพชิตวิเหฐกชาดกที่ ๖ จบ
--------------------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ปัพพชิตวิเหฐกชาดก
ว่าด้วย กราบไหว้ผู้ควรกราบไหว้
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภการบาเพ็ญ
ประโยชน์เพื่อชาวโลก จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
เรื่องนี้จักมีแจ้งใน กัณหชาดก.
ก็ในคราวครั้งนั้น พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
ไม่ใช่แต่บัดนี้เท่านั้น แม้ในชาติก่อน
ตถาคตก็บาเพ็ญประโยชน์แก่โลกเหมือนกัน
แล้วได้ทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์ได้เป็ นท้าวสักกะ. ครั้งนั้น
วิชาธรคนหนึ่งร่ายเวทย์มนต์แล้วเข้าไปในห้องมิ่งขวัญในเวลาเที่ยงคืน
ประพฤติล่วงเกินกับพระอัครมเหสีของพระเจ้าพาราณสี.
ฝ่ายข้าหลวงของพระนาง ได้กราบทูลแด่พระราชา.
พระนางจึงเสด็จเฝ้ าพระราชาเสียเองทูลว่า ข้าแต่สมมติเทพ
ชายคนหนึ่งเข้ามาในห้องมิ่งขวัญ ในเวลาเที่ยงคืนข่มขืนหม่อมฉัน.
พระราชา : ก็เธอจะสามารถทาเครื่องหมาย
คือสัญญาณอะไรไว้ที่มันได้ไหม?
พระอัครมเหสี : สามารถ พระเจ้าข้า.
พระนางทรงให้นาถาดใส่ชาด คือชาติหิงคุมาได้
เมื่อเวลาชายคนนั้นมาในเวลากลางคืน ร่วมอภิรมย์แล้วจะไป ทรงประทับนิ้วทั้ง ๕
ไว้ที่หลัง แล้วได้กราบทูลพระราชาแต่เช้าทีเดียว.
พระราชาตรัสสั่งบังคับคนทั้งหลายว่า สูเจ้าทั้งหลายจงไป
จงพากันตรวจดูทั่วทุกทิศ แล้วจับชายคนที่มีรอยชาดอยู่บนหลัง. ฝ่ายวิชาธร
เมื่อทาอนาจารในเวลากลางคืนแล้ว
กลางวันก็ยืนขาเดียวนมัสการพระอาทิตย์อยู่ที่สุสาน.
ราชบุรุษทั้งหลายเห็นเขาแล้วจึงพากันล้อมไว้. เขารู้ว่า กรรมของเราปรากฏแล้ว
จึงร่ายเวทย์เหาะไปทางอากาศ.
พระราชาทรงเห็นชายคนนั้นแล้ว
จึงตรัสถามราชบุรุษทั้งหลายที่มาแล้วว่า เธอทั้งหลายได้เห็นไหม?
ราชบุรุษ : ได้เห็น พระพุทธเจ้าข้า.
พระราชา : มันชื่ออะไรล่ะ คือใคร.

3. 3
ราชบุรุษ : เป็นบรรพชิต พระพุทธเจ้าข้า.
เพราะว่าเวลากลางคืนเขาทาอนาจาร
แต่เวลากลางวันเขาอยู่โดยเพศบรรพชิต. พระราชาทรงกริ้วบรรพชิตทั้งหลายว่า
บรรพชิตเหล่านี้กลางวันประพฤติโดยเพศสมณะ แต่กลางคืนทาอนาจาร
แล้วทรงยึดถือผิดๆ จึงทรงให้ตีกลองประกาศว่า
สูเจ้าทั้งหลายจักต้องปฏิบัติตามพระราชโองการ ในที่ๆ ตนได้เห็นแล้ว เห็นแล้วว่า
บรรพชิตทั้งหมดจงหนีไปจากอาณาจักรของเรา
บรรพชิตทั้งหมดจึงหนีไปจากแคว้นกาสีที่มีที่ ๓๐
โยชน์ได้พากันไปยังราชธานีอื่นๆ.
สมณะพราหมณ์ผู้ทรงธรรม
แม้คนเดียวที่จะให้โอวาทแก่คนทั้งหลายทั่วแคว้นกาสีก็ไม่มี.
คนทั้งหลายที่ไม่ได้รับโอวาท ได้เป็นคนหยาบคาย.
คนทั้งหลายที่ปล่อยปละละเลยทานและศีลเป็นต้น ตายไปแล้วโดยมาก
ก็เกิดในนรก. ขึ้นชื่อว่าจะเกิดในสวรรค์ไม่มีแล้ว.
ท้าวสักกะเมื่อไม่ทรงเห็นเทพบุตรใหม่ จึงทรงราลึกว่า
มีเหตุอะไรหนอแล? แล้วก็ทรงทราบว่า
พระเจ้าพาราณสีทรงพิโรธเพราะอาศัยวิชาธร
ทรงไล่บรรพชิตออกจากแว่นแคว้น เพราะทรงเชื่อถือผิด จึงทรงดาริว่า
คนอื่นนอกจากเราที่จะสามารถทาลายความเชื่อถือผิดของพระราชาพระองค์นี้ไม่
มี และเราจักเป็ นที่พึ่งของพระราชาและราษฎรทั้งหลาย
แล้วได้เสด็จไปสานักพระปัจเจกพุทธเจ้าทั้งหลาย
ที่เงื้อมแห่งภูเขาชื่อว่านันทมูลกะ ทรงไหว้แล้วทูลว่า ข้าแต่พระคุณเจ้าผู้เจริญ
ขอพระคุณเจ้าทั้งหลาย จงให้พระปัจเจกพุทธเจ้าผู้เฒ่าองค์หนึ่งแก่กระผม
กระผมจักให้ราษฎรชาวกาสีเลื่อมใส.
ท้าวเธอได้พระสังฆเถระทีเดียว
จึงท้าวเธอทรงรับเอาบาตรและจีวรของพระปัจเจกพุทธเจ้านั้น ให้ท่านอยู่ข้างหน้า
พระองค์เองอยู่ข้างหลัง ทรงแปลงเพศเป็ นมาณพรูปหล่อ วางอัญชลีไว้เหนือเศียร
นมัสการพระปัจเจกพุทธเจ้า เสด็จเที่ยวไปทางเบื้องบนพระนครทั้งหมด ๓ เที่ยว
มาถึงประตูพระราชวัง ได้ประทับยืนอยู่บนอากาศ.
อามาตย์ทั้งหลายได้กราบทูลพระราชาว่า ข้าแต่สมมติเทพ
มาณพรูปงามคนหนึ่งนาเอาสมณะรูปหนึ่งมา
ยืนอยู่บนอากาศตรงประตูพระราชวัง. พระราชาจึงเสด็จลุกจากราชอาสน์
ประทับยืนที่ช่องพระแกล เมื่อทรงเจรจากับด้วยท้าวสักกะนั้นว่า ดูก่อนมาณพ
เธอเป็นผู้มีรูปร่างงาม แต่เหตุไฉน
จึงยืนถือบาตรและจีวรของสมณะผู้มีรูปร่างขี้เหร่ พลางนมัสการอยู่ดังนี้

4. 4
ได้ตรัสคาถาที่ ๑ ว่า :-
เธอผู้มีรูปร่างงาม แต่ให้สมณะรูปร่างขี้เหร่อยู่ข้างหน้า
ประคองอัญชลีนมัสการ สมณะรูปนั้นดีกว่าเธอหรือเสมอกันกับเธอ
ขอจงบอกทั้งชื่อของตนทั้งชื่อของผู้อื่น คือสมณะ.
ลาดับนั้น ท้าวสักกเทวราชจึงตรัสกะพระราชานั้นว่า ข้าแต่มหาราช
ขึ้นชื่อว่าสมณะทั้งหลายย่อมเป็ นผู้ควรเคารพ เพราะเหตุนั้น
ข้าพเจ้าจึงไม่ได้เพื่อเรียกชื่อของท่าน แต่ข้าพเจ้าจักบอกชื่อข้าพเจ้าแก่ท่าน
แล้วตรัสคาถาที่ ๒ ว่า :-
ข้าแต่มหาราช
ทวยเทพอุปัตติเทพจะไม่เอ่ยชื่อและโคตรของเทพทั้งหลายผู้พร้อมเพรียงกัน
ผู้ปฏิบัติตรงคือวิสุทธิเทพ แต่ข้าพเจ้าจะบอกชื่อของข้าพเจ้าแก่ท่าน
ข้าพเจ้าคือท้าวสักกะผู้เป็นจอมทวยเทพชาวไตรทศ.
พระราชาทรงสดับคานั้นแล้ว ได้ทูลถามถึงอานิสงส์การนมัสการภิกษุ
ด้วยคาถาที่ ๓ ว่า :-
ผู้ใดเห็นภิกษุผู้เข้าถึงจรณะ ให้ท่านผู้อยู่ข้างหน้า
ประคองอัญชลีนมัสการ ข้าแต่เทวราช ข้าพระองค์ขอถามข้อความนี้กะพระองค์
ผู้นั้นจุติจากโลกนี้ไปแล้ว จะได้รับความสุขอะไร?
ท้าวสักกะตรัสตอบด้วยคาถาที่ ๔ ว่า :-
ผู้ใดเห็นภิกษุผู้เข้าถึงจรณะ ให้ท่านอยู่ข้างหน้า
แม้ประคองอัญชลีนมัสการอยู่ ผู้นั้นจะได้รับการสรรเสริญในปัจจุบัน
และจะไปสวรรค์ เพราะร่างกายแตกดับไป.
พระราชาทรงสดับเทวคาถาเรื่องของท้าวสักกะแล้ว
ทาลายการเชื่อถือผิดได้
พอพระราชหฤทัยได้ตรัสคาถาที่ ๕ ว่า :-
วันนี้บุญได้เกิดขึ้นแก่ข้าพระองค์แล้วหนอ
ที่ข้าพระองค์ได้พบเห็นพระผู้เป็ นเจ้า วาสวะ ข้าแต่ท้าวสักกะ
ข้าพระองค์เห็นพระภิกษุ และพระองค์แล้ว จะทาบุญหาน้อยไม่.
ท้าวสักกะทรงสดับคานั้นแล้ว เมื่อจะทรงสดุดีบัณฑิต จึงตรัสคาถาที่ ๖
ว่า :-
ควรคบหาผู้มีปัญญา เป็นพหูสต
คิดถึงเหตุการณ์มากมายโดยแน่แท้แล ดูก่อนพระราชา
พระองค์เห็นภิกษุและหม่อมฉันแล้ว จงทรงทาบุญหาน้อยไม่.
พระราชาทรงสดับเทวดารัสนั้นแล้ว จึงตรัสคาถาสุดท้ายว่า :-
ผู้ไม่มักโกรธ มีจิตเลื่อมใสเนืองนิตย์
เป็นผู้ควรแก่การขอของแขกทุกคน ข้าแต่จอมเทพ ข้าพระองค์สดับสุภาษิตแล้ว

5. 5
จักทาลายมานะ กราบไหว้ท่านผู้นั้น.
ก็แหละ พระราชา ครั้นตรัสอย่างนี้ก็เสด็จลงจากปราสาท
ทรงไหว้พระปัจเจกพุทธเจ้า แล้วได้ประทับยืน ณ ที่สมควรข้างหนึ่ง.
พระปัจเจกพุทธเจ้าทรงนั่งคู้บัลลังก์ที่อากาศ
แล้วทรงโอวาทพระราชาว่า ขอถวายพระพรมหาบพิตร วิชาธรนั้นไม่ใช่สมณะ
ต่อแต่นี้ไปขอพระองค์จงทรงทราบไว้ว่า โลกไม่ว่างเปล่า
ยังมีสมณะพราหมณ์ผู้ทรงศีลอยู่ แล้วทรงอวยทาน ทรงศีล ทรงอุโบสถกรรมเถิด.
ฝ่ายท้าวสักกะประทับยืนอยู่ที่อากาศด้วยอานุภาพของท้าวสักกะ
ประทานโอวาทแก่ทวยนครว่า ต่อแต่นี้ไป สูเจ้าทั้งหลายจงเป็ นผู้ไม่ประมาทเถิด
แล้วทรงให้ตีกลองป่าวประกาศว่า
สมณพราหมณ์ทั้งหลายผู้หนีไปแล้ว จงกลับมา.
จึงท่านทั้ง ๒ คือท้าวสักกะและพระปัจเจกพุทธเจ้า
ได้เสด็จไปยังที่ของตน.
พระราชาทรงตั้งอยู่ในเทวโอวาทของท้าวสักกะนั้นแล้วได้ทรงทาบุญทั้
งหลายมีทานเป็นต้น
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
ทรงประชุมชาดกไว้ว่า
พระปัจเจกพุทธเจ้าครั้งนั้น ได้ปรินิพพานแล้ว
พระราชาได้แก่ พระอานนท์
ส่วนท้าวสักกะได้แก่ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาบัพพชิตวิเหฐกชาดกที่ ๖
-----------------------------------------------------