ว่าด้วย คติของคนมีเวร พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร ทรงปรารภพระเทวทัต จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้ :- ได้ยินว่า วันหนึ่ง ภิกษุทั้งหลายประชุมสนทนากันในโรงธรรมสภาว่า ดูก่อนอาวุโสทั้งหลาย พระเทวทัตเป็นคนกักขฬะหยาบช้าสาหัส พระเทวทัตนั้นไม่มีแม้แต่ความกรุณาในหมู่สัตว์. พระศาสดาเสด็จมาแล้วตรัสถามว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บัดนี้ พวกเธอนั่งสนทนากันเรื่องอะไรหนอ เมื่อภิกษุเหล่านั้นกราบทูลให้ทรงทราบว่า เรื่องชื่อนี้ พระเจ้าข้า จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่แต่บัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อน พระเทวทัตนี้ก็เป็นผู้ไม่มีความกรุณาเหมือนกัน แล้วทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
ลฏุกิกชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๗. ลฏุกิกชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๕๗)
ว่าด้วยนางนกไส้
(นางนกไส้ประคองปีกยืนข้างหน้าพญาช้างโพธิสัตว์แล้วกล่าวว่า)
[๓๙] พญาช้าง ข้าพเจ้าขอไหว้ท่าน ผู้มีกาลังเสื่อมถอยโดยกาลที่มีอายุ
๖๐ ปี ผู้อยู่ในป่า เป็นจ่าโขลง เพียบพร้อมด้วยยศ (ยศ หมายถึงบริวาร)
ข้าพเจ้าขอไหว้ท่านด้วยปีกทั้ง ๒ ข้าง
ขอท่านอย่าได้ฆ่าลูกน้อยผู้ด้อยกาลังของข้าพเจ้า
(นางนกไส้นั้นกล่าวต้อนรับพญาช้างนั้นผู้เที่ยวไปตามลาพังเชือกเดียวว่า)
[๔๐] พญาช้าง (พญาช้าง ในที่นี้ชาติต่อมาคือพระเทวทัต)
ข้าพเจ้าขอไหว้ท่านผู้เที่ยวไปผู้เดียวอยู่ในป่า หากินตามเชิงเขา
ข้าพเจ้าขอไหว้ท่านด้วยปีกทั้ง ๒ ข้าง
ขอท่านอย่าได้ฆ่าลูกน้อยผู้ด้อยกาลังของข้าพเจ้า
(พญาช้างไดัฟังคาของนางนกไส้นั้น จึงกล่าวว่า)
[๔๑] นี่นางนกไส้ เราจะฆ่าลูกน้อยของเจ้า เจ้ามีกาลังน้อยจะทาอะไรได้
เราจะใช้เท้าซ้ายบดขยี้นกไส้เช่นเจ้า แม้ตั้ง ๑๐๐,๐๐๐ ตัวให้แหลกราญ
(นางนกไส้แอบอยู่ที่กิ่งไม้กล่าวคุกคามพญาช้างนั้นว่า)
[๔๒] กาลังไม่ใช่ว่าจะทากิจให้สาเร็จทุกอย่าง เพราะว่า
คนโง่เขลามีกาลังไว้เพื่อฆ่าผู้อื่นและตนเอง พญาช้าง
ข้าพเจ้าจะทาความหายนะให้แก่ท่าน ที่ฆ่าลูกน้อยผู้ด้อยกาลังของเรา
(พระศาสดาทรงประมวลชาดก ตรัสพระคาถานี้ว่า)
[๔๓] ท่านจงดูกา นางนกไส้ กบ และแมลงวันหัวเขียว
สัตว์เหล่านี้ได้ฆ่าช้างแล้ว จงดูการจองเวรของคนคู่เวรทั้งหลาย เพราะฉะนั้น
พวกเธออย่าก่อเวรกับใครๆ แม้กับคนไม่เป็นที่รักเลย
ลฏุกิกชาดกที่ ๗ จบ
-----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ลฏุกิกชาดก
ว่าด้วย คติของคนมีเวร
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร ทรงปรารภพระเทวทัต
จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้ :-
ได้ยินว่า วันหนึ่ง ภิกษุทั้งหลายประชุมสนทนากันในโรงธรรมสภาว่า

2. 2
ดูก่อนอาวุโสทั้งหลาย พระเทวทัตเป็นคนกักขฬะหยาบช้าสาหัส
พระเทวทัตนั้นไม่มีแม้แต่ความกรุณาในหมู่สัตว์.
พระศาสดาเสด็จมาแล้วตรัสถามว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บัดนี้
พวกเธอนั่งสนทนากันเรื่องอะไรหนอ เมื่อภิกษุเหล่านั้นกราบทูลให้ทรงทราบว่า
เรื่องชื่อนี้ พระเจ้าข้า จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่แต่บัดนี้เท่านั้น
แม้ในกาลก่อน พระเทวทัตนี้ก็เป็นผู้ไม่มีความกรุณาเหมือนกัน
แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในกาเนิดช้าง เจริญวัยแล้ว มีร่างกายใหญ่น่าเลื่อมใส
เป็นจ่าโขลงมีช้างแปดหมื่นเป็นบริวาร อยู่ในหิมวันตประเทศ.
ครั้งนั้น นางนกไส้ตัวหนึ่งตกฟองไว้ในที่เป็ นที่เที่ยวไปของพวกช้าง.
ลูกนกทั้งหลายทาลายฟองไข่ที่แก่ๆ ออกมา เมื่อลูกนกเหล่านั้น
ปีกยังไม่งอกไม่สามารถจะบินได้เลย พระมหาสัตว์อันช้างแปดหมื่นห้อมล้อม
เที่ยวหาอาหารไปถึงประเทศถิ่นนั้น.
นางนกไส้เห็นดังนั้น จึงคิดว่า
พระยาช้างนี้จักเหยียบย่าลูกทั้งหลายของเราตาย เอาเถอะ
เราจักขอการอารักขาอันประกอบด้วยธรรมกะพระยาช้างนั้น
เพื่อจะป้ องกันลูกน้อยทั้งหลายของเรา.
ครั้นคิดแล้ว นางนกนั้นจึงประคองปีกทั้งสองข้างเข้าด้วยกัน
แล้วยืนอยู่ข้างหน้าพระยาช้างนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
ข้าพเจ้าขอไหว้พระยาช้างผู้มีกาลังเสื่อมโดยกาลที่มีอายุได้ ๖๐ ปี
ผู้อยู่ในป่าเป็นเจ้าโขลง เพรียบพร้อมด้วยบริวารยศนั้น
ข้าพเจ้าขอทาอัญชลีท่านด้วยปีกทั้งสอง ขอท่านอย่าได้ฆ่าลูกน้อยๆ
ของข้าพเจ้าผู้ยังมีกาลังทุรพลอยู่เลย.
พระมหาสัตว์กล่าวว่า ดูก่อนนางนกไส้ เจ้าอย่าได้คิดเสียใจเลย
เราจักรักษาบุตรน้อยๆ ของเจ้า แล้วจึงยืนคร่อมอยู่เบื้องบนลูกนกทั้งหลาย
เมื่อช้างแปดหมื่นเชือกผ่านไปแล้วจึงเรียกนางนกไส้มาพูดว่า ดูก่อนนางนกไส้
มีช้างเชือกหนึ่งซึ่งมีปกติเที่ยวไปผู้เดียว จะมาข้างหลังพวกเรา
ช้างนั้นจักไม่กระทาตามคาของเราทั้งหลาย เมื่อช้างนั้นมาถึง
เจ้าพึงอ้อนวอนช้างแม้นั้น กระทาความปลอดภัยแก่ลูกน้อยทั้งหลาย
ดังนี้แล้วหลีกไป.
ฝ่ายนางนกไส้นั้นก็กระทาการต้อนรับช้างนั้น
เอาปีกทั้งสองกระทาอัญชลี
แล้วกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ข้าพเจ้าขอไหว้พระยาช้างผู้เที่ยวไปผู้เดียว ผู้อยู่ในป่า

3. 3
เที่ยวหาอาหารกินตามเชิงเขา ข้าพเจ้าขอทาอัญชลีท่านด้วยปีกทั้งสอง
ขอท่านอย่าได้ฆ่าลูกน้อยๆ ของข้าพเจ้า ซึ่งยังมีกาลังทุรพลอยู่.
พระยาช้างนั้นได้ฟังคาของนางนกไส้นั้นแล้ว จึงกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า :-
แน่ะนางนกไส้ เราจะฆ่าลูกน้อยของเจ้าเสีย
เจ้ามีกาลังน้อยจักทาอะไรเราได้
เราจะขยี้นกไส้อย่างเจ้าตั้งแสนตัวให้ละเอียดด้วยเท้าข้างซ้าย.
ก็แล ครั้นช้างนั้นกล่าวอย่างนี้แล้ว
ก็ทาลูกน้อยของนางนกไส้นั้นให้แหลกละเอียดด้วยเท้า
แล้วทาให้ลอยไปด้วยน้ามูตร ร้องบันลือเสียงแล้วก็หลีกไป.
นางนกไส้จับอยู่ที่กิ่งไม้จึงกล่าวว่า แน่ะช้าง บัดนี้ เจ้าจงบันลือไปก่อน
ต่อล่วงไป ๒-๓ วัน เจ้าจักเห็นการกระทาของเรา
เจ้าย่อมไม่รู้ว่ากาลังความรู้ยิ่งใหญ่กว่ากาลังกาย ข้อนั้นจงยกให้เรา
เราจักให้เจ้ารู้กาลังความรู้นั้น
เมื่อจะคุกคามช้างนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๔ ว่า :-
กิจที่จะพึงทาด้วยกาลังกายย่อมสาเร็จไม่ได้ในที่ทั้งปวง
เพราะกาลังกายของคนพาล ย่อมมีเพื่อฆ่าคนอื่น แน่ะพระยาช้าง
ท่านผู้ใดฆ่าลูกน้อยๆ ของเราผู้มีกาลังทุรพล
เราจักทาสิ่งที่ไม่ใช่ความเจริญให้แก่ท่านผู้นั้น.
นางนกไส้นั้นครั้นกล่าวอย่างนี้แล้ว จึงอุปัฏฐากกาตัวหนึ่งอยู่ ๒-๓ วัน
อันกานั้นยินดีแล้วจึงกล่าวว่า เราจะกระทาอะไรให้แก่ท่าน จึงกล่าวว่า นาย
กิจอย่างอื่นที่ท่านจะพึงทาแก่ข้าพเจ้าไม่มี แต่ข้าพเจ้าหวังให้
ท่านเอาจะงอยปากประหารนัยน์ตาทั้งสองข้างของช้างที่มีปกติเที่ยวไปผู้เดียวเชือ
กหนึ่งให้แตก.
นางนกไส้นั้นอันกานั้นรับคาว่า ได้
จึงไปอุปัฏฐากแมลงวันหัวเขียวตัวหนึ่ง อันแมลงวันหัวเขียวแม้นั้นก็กล่าวว่า
เราจะทาอะไรให้แก่ท่าน จึงกล่าวว่า
เมื่อนัยน์ตาทั้งสองข้างของช้างที่มีปกติเที่ยวไปผู้เดียว แตกไปเพราะเหตุนี้แล้ว
ข้าพเจ้าปรารถนาให้ท่านหยอดไข่ขังลงในนัยน์ตาทั้งสองข้างนั้น
เมื่อแมลงวันหัวเขียวแม้นั้นกล่าวว่า ได้ จึงไปอุปัฏฐากกบตัวหนึ่ง
อันกบนั้นกล่าวว่า เราจะทาอะไรให้แก่ท่าน จึงกล่าวว่า ในกาลใด
ช้างตัวหนึ่งที่มีปกติเที่ยวไปผู้เดียว เป็ นช้างตาบอดแล้วเที่ยวแสวงหาน้าดื่ม
ในกาลนั้น ท่านพึงเกาะอยู่ที่ยอดเขาแล้วส่งเสียงร้อง เมื่อช้างนั้นขึ้นถึงยอดเขา
พึงลงมาส่งเสียงร้องอยู่ที่เหว
ข้าพเจ้าหวังการกระทามีประมาณเท่านี้จากสานักของท่าน.
กบนั้นได้ฟังคาของนางนกไส้นั้นแล้ว จึงรับคาว่า ได้.

4. 4
อยู่มาวันหนึ่ง กาเอาจะงอยปากทาลายตาทั้งสองข้างของช้างแตกแล้ว.
แมลงวันจึงหยอดไข่ขังลงไปที่นัยน์ตา. ช้างนั้นถูกตัวหนอนทั้งหลายชอนไชอยู่
ได้รับทุกขเวทนา อยากจะดื่มน้าเป็นกาลัง จึงเที่ยวแสวงหาน้าดื่ม.
ในกาลนั้น กบจึงเกาะอยู่บนยอดเขาส่งเสียงร้อง ช้างคิดว่า น้าดื่มจักมี
ณ ที่นี้ จึงขึ้นไปยังภูเขา ลาดับนั้น กบจึงลงมาเกาะอยู่ที่เหวส่งเสียงร้อง ช้างคิดว่า
น้าดื่มจักมี จึงบ่ายหน้าไปทางเหว ได้ลื่นพลัดตกลงไปที่เชิงเขา ถึงสิ้นชีวิต.
นางนกไส้รู้ว่าช้างนั้นตายแล้ว จึงร่าเริงดีใจว่า
เราเห็นหลังปัจจามิตรแล้ว จึงเดินไปๆ มาๆ บนร่างของช้างนั้น
แล้วก็ตามยถากรรม.
พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ขึ้นชื่อว่าเวร
ไม่ควรทากับใครๆ สัตว์ทั้ง ๔ เหล่านี้ร่วมกันแล้ว
ทาช้างผู้ถึงพร้อมด้วยกาลังให้ถึงสิ้นชีวิตได้ แล้วตรัสอภิสัมพุทธคาถานี้ว่า :-
ท่านจงดูกา นางนกไส้ กบ และแมลงวันหัวเขียว สัตว์ทั้ง ๔
เหล่านี้ได้ร่วมใจกันฆ่าช้างเสียได้
ท่านทั้งหลายจงเห็นคติแห่งเวรของคนผู้มีเวรทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นแล
ท่านทั้งหลายอย่าพึงกระทาเวรกับใครๆ แม้ผู้ไม่เป็นที่รักใคร่เลย.
ครั้นตรัสแล้ว จึงทรงประชุมชาดก.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า
ช้างตัวที่มีปกติเที่ยวไปผู้เดียวในกาลนั้น ได้เป็ น พระเทวทัต
ส่วนช้างจ่าโขลงในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาลฏุกิกชาดกที่ ๗
-----------------------------------------------------