ว่าด้วย ความเศร้าโศกถึงผู้เป็นที่รัก พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภหลวงตารูปหนึ่ง แล้วจึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. ได้ยินว่า หลวงตานั้นบวชสามเณรรูปหนึ่ง สามเณรนั้นเป็นผู้อุปัฏฐากท่าน ได้มรณภาพ ด้วยโรคชนิดนั้น. เมื่อสามเณรนั้นมรณภาพ หลวงตาเดินร้องไห้คร่ำครวญไปพลาง. ภิกษุทั้งหลายเห็นท่านแล้วตั้งเรื่องขึ้นสนทนากันในธรรมสภาว่า ดูก่อนอาวุโส หลวงตารูปโน้นเดินร้องไห้คร่ำครวญไปพลาง เพราะการมรณภาพของสามเณร ท่านเห็นจะเว้นจากรรมฐานข้อมรณานุสสติ. พระศาสดาเสด็จมาถึงตรัสถามว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บัดนี้พวกเธอนั่งสนทนากันด้วยเรื่องอะไรหรือ? เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลว่า ด้วยเรื่องชื่อนี้แล้ว ได้ตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ไม่เฉพาะแต่ในบัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อน เมื่อสามเณรมรณภาพแล้ว หลวงตานั้นก็ร้องไห้เหมือนกัน. เป็นผู้ที่ภิกษุทั้งหลายทูลอ้อนวอนแล้ว จึงได้ทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธกดังต่อไปนี้

1. 1
โสมทัตตชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๕. โสมทัตตชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๔๑๐)
ว่าด้วยลูกช้างชื่อโสมทัต
(ดาบสคร่าครวญหาช้างน้อยว่า)
[๑๐๕] เมื่อก่อน โสมทัตพ่อช้างน้อยมีอัธยาศัยกว้างขวาง
มาต้อนรับเราแต่ไกลในป่า วันนี้หายไปไหน จึงไม่เห็น
[๑๐๖]
ช้างเชือกที่นอนตายเหมือนยอดเถาย่านทรายที่ถูกเด็ดทิ้งคือเจ้าโสมทัตนี้เอง
เจ้ากุญชรล้มลงนอนที่พื้นดินตายเสียแล้วหนอ
(ท้าวสักกะตรัสกับดาบสว่า)
[๑๐๗] การที่ท่านบวชเป็นสมณะพ้นจากการครองเรือนไปแล้ว
ยังมัวเศร้าโศกถึงผู้ที่ล่วงลับไปแล้ว ไม่เป็ นการดีเลย
(ดาบสกล่าวกับท้าวสักกะว่า)
[๑๐๘] ท้าวสักกะ เพราะการอยู่ร่วมกันแล
ความรักจึงเกิดในหทัยของมนุษย์หรือของเนื้อ
อาตมาจึงไม่สามารถที่จะไม่เศร้าโศกถึงลูกเนื้อนั้นได้
(ท้าวสักกะตรัสว่า)
[๑๐๙] ชนเหล่าใดร้องไห้ บ่นเพ้อ ราพัน
ถึงคนที่ตายแล้วและคนที่จะตาย
สัตบุรุษทั้งหลายกล่าวการร้องไห้ว่าเปล่าประโยชน์ ท่านฤๅษี เพราะฉะนั้น
ท่านอย่าร้องไห้ไปเลย
[๑๑๐] พราหมณ์ สัตว์ที่ตายละโลกนี้ไปแล้ว
จะพึงลุกขึ้นได้เพราะการร้องไห้
เราทุกคนก็คงมาประชุมกันร้องไห้ถึงหมู่ญาติของกันและกัน
(ดาบสกล่าวสดุดีท้าวสักกะว่า)
[๑๑๑] พระองค์ช่วยระงับอาตมาผู้เร่าร้อนให้สงบ
ดับความกระวนกระวายทั้งหมดได้ เหมือนคนเอาน้าราดดับไฟที่ติดเปรียง
[๑๑๒] พระองค์ได้บรรเทาความเศร้าโศกถึงบุตรของอาตมา
ผู้กาลังเศร้าโศก ชื่อว่าได้ช่วยถอนลูกศรคือความเศร้าโศก
ซึ่งเสียบหัวใจของอาตมาขึ้นได้แล้วหนอ
[๑๑๓] ท้าววาสวะ อาตมาซึ่งพระองค์ช่วยถอนลูกศร
คือความเศร้าโศกขึ้นได้แล้วเป็ นผู้ปราศจากความเศร้าโศก ไม่มีความขุ่นมัว
จึงไม่เศร้าโศก ไม่ร้องไห้ เพราะได้ฟังคาของพระองค์

2. 2
โสมทัตตชาดกที่ ๕ จบ
-----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
โสมทัตตชาดก
ว่าด้วย ความเศร้าโศกถึงผู้เป็ นที่รัก
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภหลวงตารูปหนึ่ง แล้วจึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า หลวงตานั้นบวชสามเณรรูปหนึ่ง
สามเณรนั้นเป็ นผู้อุปัฏฐากท่าน ได้มรณภาพ ด้วยโรคชนิดนั้น.
เมื่อสามเณรนั้นมรณภาพ หลวงตาเดินร้องไห้คร่าครวญไปพลาง.
ภิกษุทั้งหลายเห็นท่านแล้วตั้งเรื่องขึ้นสนทนากันในธรรมสภาว่า
ดูก่อนอาวุโส หลวงตารูปโน้นเดินร้องไห้คร่าครวญไปพลาง
เพราะการมรณภาพของสามเณร ท่านเห็นจะเว้นจากรรมฐานข้อมรณานุสสติ.
พระศาสดาเสด็จมาถึงตรัสถามว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
บัดนี้พวกเธอนั่งสนทนากันด้วยเรื่องอะไรหรือ? เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลว่า
ด้วยเรื่องชื่อนี้แล้ว ได้ตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ไม่เฉพาะแต่ในบัดนี้เท่านั้น
แม้ในกาลก่อน เมื่อสามเณรมรณภาพแล้ว หลวงตานั้นก็ร้องไห้เหมือนกัน.
เป็นผู้ที่ภิกษุทั้งหลายทูลอ้อนวอนแล้ว
จึงได้ทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธกดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์เสวยชาติเป็นท้าวสักกะ. ครั้งนั้น
พราหมณ์มหาศาลชาวกาสีนิคมคนหนึ่ง ละทิ้งกามทั้งหลายออกไปป่าหิมพานต์
บวชเป็นฤๅษี มีหัวมันและผลไม้ในป่าเป็ นอาหาร
อยู่โดยการประพฤติด้วยการแสวงหา.
วันหนึ่ง ท่านไปเพื่อต้องการผลไม้น้อยใหญ่ เห็นลูกช้างเชือกหนึ่ง
จึงนามาอาศรมของตน ให้ดารงอยู่ในฐานเป็นบุตร
ตั้งชื่อมันว่าโสมทัตตะ เลี้ยงดูไว้ให้กินหญ้าและใบไม้.
มันเติบโตขึ้นมีร่างกายใหญ่
วันหนึ่ง กินเหยื่อมากไปได้อ่อนกาลังลง เพราะไม่ย่อย.
ดาบสให้มันอยู่ใกล้อาศรม แล้วไปเพื่อต้องการผลไม้น้อยใหญ่.
เมื่อท่านยังไม่มานั่นเอง ลูกช้างได้ล้ม. ดาบสถือเอาผลไม้น้อยใหญ่มา สงสัยว่า
ในวันอื่นๆ ลูกของเราทาการต้อนรับ วันนี้ไม่เห็นไปไหนหนอ?
เมื่อคร่าครวญได้กล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
โสมทัตตมาตังคะ ซึ่งในวันก่อนมาต้อนรับเราไกลถึงในป่า
เป็นเวลานาน เราไม่เห็นไปที่ไหนเสียแล้ว.

3. 3
ดาบสเดินมาพลางคร่าครวญไปพลางอย่างนี้
เห็นลูกช้างนั้นล้มอยู่ที่จงกรมแล้ว เมื่อจักคอคร่าครวญอยู่ จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
นี้เองคือช้างโสมทัตตเชือกนั้น นอนตายแล้ว มันนอนตายอยู่ที่พื้นดิน
เหมือนยอดเถาย่านทรายที่ถูกเด็ดทิ้งแล้ว โสมทัตตกุญชรได้ตายไปแล้วหนอ.
ในขณะนั้น ท้าวสักกะกาลังตรวจดูสัตว์โลกทรงเห็นเหตุการณ์นั้น
ทรงดาริว่า ดาบสนี้ละทิ้งลูกเมียไปบวชแล้ว
บัดนี้ยังมาสร้างความสาคัญในลูกช้างว่าเป็ นลูกคร่าครวญอยู่ เราจักให้ท่านสลดใจ
แล้วได้สติ ดังนี้แล้ว จึงมายังอาศรมบทของท่านสถิตอยู่ที่อากาศนั่นเอง
กล่าวคาถาที่ ๓ ว่า :-
เมื่อท่านเป็นอนาคาริก หลุดพ้นไปแล้ว
การที่ท่านโศกเศร้าถึงสัตว์ที่ตายไปแล้ว ไม่เป็นการดีสาหรับท่านผู้เป็นสมณะ.
ดาบส ครั้นได้ฟังคานั้นแล้ว จึงได้กล่าวคาถาที่ ๔ ว่า :-
ข้าแต่ท้าวสักกะ ความรักใคร่ย่อมเกิดขึ้นในดวงใจของมนุษย์หรือมฤค
เพราะการอยู่ร่วมกันโดยแท้
อาตมภาพจึงไม่อาจจะไม่เศร้าโศกถึงสัตว์ที่เป็นที่รักได้.
ลาดับนั้น ท้าวสักกะเมื่อจะโอวาท ท่านได้ภาษิตคาถา ๒ คาถาว่า :-
เหล่าสัตว์ผู้ร้องไห้คร่าครวญ ก็ร้องไห้ถึงสัตว์ผู้ตายไปแล้วและจักตาย
เพราะฉะนั้น ท่านฤษี ท่านอย่าได้ร้องไห้เลย
เพราะสัตบุรุษทั้งหลายเรียกการร้องไห้ว่าเป็นโมฆะ
ข้าแต่ท่านผู้ประเสริฐ ถ้าคนที่ตายแล้ว ล่วงลับไปแล้ว
พึงกลับฟื้นขึ้นมาไซร้
พวกเราทุกคนก็จงมาชุมนุมกันร้องไห้ถึงญาติของกันและกันเถิด.
ดาบสได้ฟังคานั้นแล้ว กลับได้สติ
ปราศจากความเศร้าโศกเช็ดน้าตาแล้ว ได้กล่าวคาถาที่เหลือ
ด้วยการสดุดีท้าวสักกะว่า :-
อาตมภาพถูกไฟ คือความโศกแผดเผาแล้วหนอ
มหาบพิตรทรงช่วยดับความร้อนรนทุกอย่างให้หายไป
เหมือนเอาน้าดับไฟที่ไหม้เปรียงก็ปานกัน
มหาบพิตรได้ทรงถอนลูกศรคือความโศก
อันปักอยู่ที่หัวอกของอาตมภาพออกไปแล้ว เมื่ออาตมภาพถูกความโศกครอบงา
มหาบพิตรได้ทรงบรรเทาความโศกถึงบุตรนั้นเสียได้
ข้าแต่ท้าวสักกะ อาตมภาพนั้นเป็นผู้มีลูกศรคือความโศก
อันมหาบพิตรทรงถอนออกแล้ว หายโศกแล้ว ใจก็ไม่ขุ่นมัว
ทั้งจะไม่เศร้าโศกไม่ร้องไห้ต่อไป เพราะได้ฟังเทพดารัสของมหาบพิตรแล้ว.
ท้าวสักกะ ครั้นทรงโอวาทดาบสอย่างนี้แล้ว

4. 4
ได้เสด็จไปสู่ที่ประทับของพระองค์นั่นเอง.
พระศาสดา
ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มา ประกาศสัจธรรมทั้ง ๔ แล้วทรงประชุมชาดกไว้
ว่า
ลูกช้างในครั้งนั้น ได้แก่ สามเณรในบัดนี้
ดาบส ได้แก่ หลวงตา
ส่วนท้าวสักกะ ได้แก่ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาโสมทัตตชาดกที่ ๕
------------------------------