ว่าด้วย กิเลสที่มีกำลังกล้า พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภภิกษุผู้กระสัน จึงได้ตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. ความย่อมีว่า ภิกษุรูปนั้นเห็นมาตุคามคนหนึ่งแต่งตัวสวยงามเกิดความกระสัน ปล่อยผมเล็บและหนวดไว้จนยาวอยากจะสึก พระอุปัชฌาย์อาจารย์แนะนำก็ไม่พอใจ พระศาสดาตรัสถามว่า จริงหรือภิกษุ ได้ยินว่าเธอกระสัน? เมื่อภิกษุนั้นกราบทูลว่า จริงพระพุทธเจ้าข้า จึงตรัสถามว่า เหตุไรเธอจึงกระสัน เมื่อภิกษุนั้นกราบทูลว่า กระสันด้วยอำนาจกิเลส และได้เห็นมาตุคามแต่งตัวสวยงามพระเจ้าข้า. จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุ ธรรมดากิเลสย่อมไม่มีความชื่นบาน เพราะขจัดคุณความดี มีแต่จะให้ตกนรก และกิเลสนั้นทำไมจักไม่ทำให้เธอลำบากเล่า ลมแรงพัดเขาสิเนรุ ทำไมจักไม่พัดใบไม้เก่าๆ ให้กระจัดกระจายได้ แม้พระมหาบุรุษผู้วิสุทธิชาติได้อภิญญา ๕ สมาบัติ ๘ ดำเนินตามรอยพระโพธิญาณ เพราะอาศัยกิเลสชนิดนี้ จึงไม่อาจจะดำรงสติอยู่ได้ ยังต้องเสื่อมไปจากฌาน. ดังนี้แล้วทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
หริตจชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๕. หริตจชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๔๓๑)
ว่าด้วยหริตจดาบสโพธิสัตว์
(พระราชาตรัสถามหริตจดาบสว่า)
[๔๐] ท่านมหาพรหม โยมทราบข่าวมาว่า หริตจดาบสบริโภคกาม
คากล่าวนั้นคงเป็นเท็จใช่ไหม พระคุณเจ้ายังบริสุทธิ์อยู่ใช่ไหม
(หริตจดาบสกราบทูลว่า)
[๔๑] ขอถวายพระพรมหาบพิตร
ข้อนี้เป็นจริงตามที่พระองค์ได้ทรงสดับมา
อาตมภาพหมกมุ่นอยู่ในกามคุณอันทาให้ลุ่มหลง ได้เดินทางผิดไปแล้ว
(พระราชาตรัสว่า)
[๔๒] ใจบรรเทาราคะที่เกิดขึ้นไม่ได้ด้วยปัญญาใด
ปัญญานั้นเป็ นธรรมชาติละเอียด คิดแต่สิ่งที่ดีๆ จะมีประโยชน์อะไร
ท่านไม่อาจบรรเทาจิตได้หรือ
(หริตจดาบสกราบทูลว่า)
[๔๓] ขอถวายพระพรมหาบพิตร ในโลกนี้มีสิ่งที่หยาบ
มีกาลังอย่างยิ่งที่ปัญญาหยั่งไม่ถึง ๔ ประการ คือ ๑. ราคะ (ความกาหนัด) ๒.
โทสะ (ความโกรธ) ๓. มทะ (ความเมา) ๔. โมหะ (ความหลง)
(พระราชาตรัสว่า)
[๔๔] โยมได้ยกย่องพระคุณเจ้าไว้ว่า ท่านหริตจดาบสเป็นพระอรหันต์
ถึงพร้อมด้วยศีล ประพฤติบริสุทธิ์ เป็ นนักปราชญ์ เป็ นบัณฑิต
(หริตจดาบสกราบทูลว่า)
[๔๕] ขอถวายพระพรมหาบพิตร ฤๅษีแม้มีปัญญา ยินดีแล้วในคุณธรรม
ยังถูกความคิดลามกประกอบด้วยราคะ ที่ยึดถือว่างาม เบียดเบียนเอาได้
(พระราชาตรัสว่า)
[๔๖]
ราคะที่เกิดขึ้นในสรีระนี้เกิดขึ้นแล้วเป็ นเหตุประทุษร้ายผิวพรรณพระคุณเจ้าจงล
ะราคะนั้นเสีย ขอความนอบน้อมจงมีแด่พระคุณเจ้า พระคุณเจ้าได้รับยกย่องว่า
เป็นนักปราชญ์ของคนหมู่มาก
(หริตจดาบสกราบทูลว่า)
[๔๗] อาตมภาพจักค้นหารากเหง้าของกามเหล่านั้น ที่ทาให้มืดบอด
มีทุกข์มาก มีพิษร้ายแรง จักตัดราคะพร้อมทั้งเครื่องผูก
(พระผู้มีพระภาคตรัสว่า)

2. 2
[๔๘] ครั้นกล่าวแล้วอย่างนี้ หริตจฤๅษีผู้ยึดมั่นสัจจะ คลายกามราคะแล้ว
เป็นผู้เข้าถึงพรหมโลก
หริตจชาดกที่ ๕ จบ
------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
หริตจชาดก
ว่าด้วย กิเลสที่มีกาลังกล้า
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภภิกษุผู้กระสัน จึงได้ตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
ความย่อมีว่า
ภิกษุรูปนั้นเห็นมาตุคามคนหนึ่งแต่งตัวสวยงามเกิดความกระสัน
ปล่อยผมเล็บและหนวดไว้จนยาวอยากจะสึก
พระอุปัชฌาย์อาจารย์แนะนาก็ไม่พอใจ พระศาสดาตรัสถามว่า จริงหรือภิกษุ
ได้ยินว่าเธอกระสัน? เมื่อภิกษุนั้นกราบทูลว่า จริงพระพุทธเจ้าข้า จึงตรัสถามว่า
เหตุไรเธอจึงกระสัน เมื่อภิกษุนั้นกราบทูลว่า กระสันด้วยอานาจกิเลส
และได้เห็นมาตุคามแต่งตัวสวยงามพระเจ้าข้า.
จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุ ธรรมดากิเลสย่อมไม่มีความชื่นบาน
เพราะขจัดคุณความดี มีแต่จะให้ตกนรก
และกิเลสนั้นทาไมจักไม่ทาให้เธอลาบากเล่า ลมแรงพัดเขาสิเนรุ
ทาไมจักไม่พัดใบไม้เก่าๆ ให้กระจัดกระจายได้
แม้พระมหาบุรุษผู้วิสุทธิชาติได้อภิญญา ๕ สมาบัติ ๘
ดาเนินตามรอยพระโพธิญาณ เพราะอาศัยกิเลสชนิดนี้ จึงไม่อาจจะดารงสติอยู่ได้
ยังต้องเสื่อมไปจากฌาน.
ดังนี้แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์เกิดในตระกูลพราหมณ์ผู้มีสมบัติ ๘๐
โกฏิในนิคมแห่งหนึ่ง
มารดาบิดาได้ขนานนามให้พระองค์ว่า หาริตกุมาร เพราะพระองค์มีผิวเหลืองดัง
ทอง.
กุมารนั้น ครั้นเจริญวัยแล้วสาเร็จการศึกษาที่เมืองตักกสิลา
รวบรวมทรัพย์ไว้ ครั้นมารดาบิดาล่วงลับไปแล้ว ได้ตรวจตราดูทรัพย์สมบัติ
ได้ความคิดขึ้นว่า ทรัพย์เท่านั้นที่ยังปรากฏอยู่
ส่วนผู้ทาให้ทรัพย์เกิดขึ้นหาปรากฏอยู่ไม่
แม้เราก็จะต้องแหลกละเอียดไปในปากแห่งความตาย ดังนี้ กลัวต่อมรณภัย
ได้ให้ทานเป็นการใหญ่ แล้วเข้าไปยังหิมวันตประเทศ บวชเป็นฤๅษี ในวันที่ ๗

3. 3
ได้อภิญญา ๕ และสมาบัติ ๘ มีเผือกมันและผลไม้ในป่าเป็ นอาหาร
ดารงชีพอยู่ในที่นั้นเป็นเวลานาน ต้องการจะเสพอาหารที่มีรสเค็มรสเปรี้ยว
จึงลงจากบรรพตไปโดยลาดับถึงพระนครพาราณสี เข้าไปอยู่ในสวนหลวง.
วันรุ่งขึ้น เที่ยวภิกขาจารในพระนครพาราณสี บรรลุถึงพระลานหลวง
พระราชาทอดพระเนตรเห็นดาบสนั้นมีพระทัยเลื่อมใส
รับสั่งให้นิมนต์นั่งบนราชบัลลังก์ภายใต้เศวตฉัตร
ให้ฉันโภชนะที่มีรสอันเลิศต่างๆ เมื่อดาบสฉันแล้วอนุโมทนาจบลง
พระองค์ยิ่งทรงเลื่อมใสมากขึ้น ตรัสถามว่า พระผู้เป็ นเจ้าจะไป ณ ที่ไหน?
เมื่อดาบสถวายพระพรว่า อาตมภาพเที่ยวหาที่จาพรรษามหาบพิตร. จึงตรัสว่า
ดีแล้วพระผู้เป็ นเจ้า.
ครั้นเสวยพระกระยาหารเช้าเสร็จแล้ว ทรงพาดาบสไปพระราชอุทยาน
รับสั่งให้สร้างที่เป็นที่พักกลางคืนและที่เป็นที่พักกลางวันเป็ นต้นถวายพระดาบส
ให้คนรักษาพระราชอุทยานเป็นผู้คอยปฏิบัติ ทรงอภิวาทแล้วเสด็จกลับ.
แต่นั้นมา พระมหาสัตว์ได้ฉันที่พระราชมณเฑียรเป็ นนิตย์อยู่ตลอด
๑๒ ปี.
อยู่มาวันหนึ่ง
พระราชาจะเสด็จไปปราบประเทศชายแดนที่ก่อความไม่สงบขึ้น
ทรงมอบหมายพระมหาสัตว์ไว้แก่พระราชเทวีว่า เธอจงอย่าลืมบุญเขตของเราเสีย
แล้วเสด็จไป
ตั้งแต่นั้น
พระราชเทวีได้ทรงอังคาสพระมหาสัตว์ด้วยพระหัตถ์ของพระองค์ ครั้นวันหนึ่ง
พระนางทรงตกแต่งโภชนะไว้เรียบร้อยแล้ว เมื่อพระดาบสยังช้าอยู่
พระนางจึงสรงสนานด้วยน้าหอม แล้วทรงนุ่งพระภูษาเลี่ยนเนื้อละเอียด
รับสั่งให้เผยสีหบัญชร ประทับบนเตียงน้อยให้ลมพัดต้องพระวรกายอยู่
พระมหาสัตว์นุ่งห่มเรียบร้อยแล้ว ถือภาชนะสาหรับใส่ภิกษา
เหาะมาถึงสีหบัญชร พระราชเทวีได้สดับเสียงผ้าคากรองของพระมหาสัตว์
ก็เสด็จลุกขึ้นโดยเร็ว พระภูษาเลื่อนหลุดหล่นลง
วิสภาคารมณ์ได้กระทบจักษุพระมหาสัตว์ ทันใดนั้น
กิเลสซึ่งหมักดองอยู่ภายในพระมหาสัตว์นั้นหลายแสนโกฏิปี
มีอาการดังอสรพิษที่นอนขดอยู่ในข้อง ก็กาเริบขึ้นทาฌานให้อันตรธานไป.
พระมหาสัตว์ไม่สามารถจะดารงสติไว้ได้
จึงเข้าไปจับพระหัตถ์พระราชเทวี แล้วทั้งสองก็รูดม่านลงกั้นในทันใดนั้น
แล้วเสพโลกธรรมด้วยกัน ครั้นแล้วพระมหาสัตว์ก็ฉันภัตตาหารแล้ว
เดินไปพระราชอุทยาน.
ตั้งแต่นั้นมา ก็ได้ทาเช่นนั้นทุกๆ วัน.

4. 4
ข่าวที่พระมหาสัตว์เสพโลกธรรมกับพระราชเทวีได้แพร่สะพัดไปทั่วพ
ระนคร พวกอามาตย์ได้ส่งหนังสือไปกราบทูลพระราชาว่า
หาริตดาบสได้ทาอย่างนี้. พระราชามิได้ทรงเชื่อ โดยทรงพระดาริว่า
พวกอามาตย์ประสงค์จะทาลายเรา จึงได้กล่าวอย่างนี้.
ครั้นทรงปราบประเทศชายแดนให้สงบลงแล้ว
ก็เสด็จกลับพระนครพาราณสี ทรงทาประทักษิณพระนครแล้ว
เสด็จไปสานักพระราชเทวี มีพระดารัสถามว่า
ได้ข่าวว่าหาริตดาบสพระผู้เป็นเจ้าของเรา
เสพโลกธรรมกับเธอเป็นความจริงหรือ?
พระราชเทวีกราบทูลว่า จริงเพคะ.
พระราชายังไม่ทรงเชื่อแม้พระราชเทวี
ทรงดาริว่าจักถามพระดาบสนั้นเอง จึงเสด็จไปพระราชอุทยาน
นมัสการแล้วประทับนั่ง ณ ที่ควรส่วนหนึ่ง.
เมื่อตรัสถามความนั้น ได้ตรัสคาถาที่ ๑ ว่า :-
ข้าแต่มหาพรหม โยมได้ยินเขาพูดกันว่า พระหาริตดาบสบริโภคกาม
คานี้ไม่เป็ นจริงกระมัง ท่านยังเป็ นผู้บริสุทธิ์อยู่แลหรือ?
พระดาบสคิดว่า เมื่อเราทูลว่า เราไม่ได้บริโภคกาม
พระราชานี้ก็จักทรงเชื่อเราเท่านั้น แต่ว่าในโลกนี้
ขึ้นชื่อว่าที่พึ่งที่เช่นกับความสัตย์ไม่มี เพราะว่าผู้ที่ทิ้งความสัตย์เสียแล้ว
ย่อมไม่สามารถจะนั่งที่โพธิบัลลังก์บรรลุพระโพธิญาณได้
เราควรกล่าวแต่ความสัตย์เท่านั้น.
จริงอยู่ ปาณาติบาตก็ดี อทินนาทานก็ดี กาเมสุมิจฉาจารก็ดี
สุราบานก็ดี ย่อมมีแก่พระโพธิสัตว์ได้บ้างในฐานะบางอย่าง
แต่มุสาวาทที่มุ่งกล่าวให้คลาดเคลื่อนหักประโยชน์เสีย
ย่อมไม่มีแก่พระโพธิสัตว์เลย
ฉะนั้น เมื่อพระดาบสจะกล่าวความสัตย์ จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ขอถวายพระพร มหาบพิตร
พระองค์ได้ทรงสดับถ้อยคามาแล้วอย่างใด ถ้อยคานั้นก็เป็นจริงอย่างนั้น
อาตมภาพเป็นผู้หมกมุ่นอยู่ในอารมณ์เป็นที่ตั้งแห่งความหลง เดินทางผิดแล้ว.
พระราชาได้ทรงสดับดังนั้น จึงตรัสคาถาที่ ๓ ว่า :-
ปัญญาที่ละเอียด คิดสิ่งที่เป็นประโยชน์
เป็ นเครื่องบรรเทาราคะที่เกิดขึ้นแล้วของท่านมีไว้เพื่อประโยชน์อะไร
ท่านไม่อาจบรรเทาความคิดที่แปลกได้.
ลาดับนั้น หาริตดาบสเมื่อจะแสดงกาลังของกิเลสแก่พระราชา
ได้กล่าวคาถาที่ ๔ ว่า :-

5. 5
ข้าแต่มหาบพิตร กิเลส ๔ อย่างเหล่านี้ คือ ราคะ โทสะ โมหะ มทะ
เป็นของมีกาลังกล้า หยาบคายในโลก เมื่อกิเลสเหล่าใดรึงรัดแล้ว
ปัญญาก็หยั่งไม่ถึง.
พระราชาได้ทรงสดับดังนั้น จึงตรัสคาถาที่ ๕ ว่า :-
โยมได้ยกย่องท่านแล้วอย่างนี้ว่า หาริตดาบสเป็นพระอรหันต์
สมบูรณ์ด้วยศีล ประพฤติบริสุทธิ์ เป็ นบัณฑิต มีปัญญาแท้.
หาริตดาบสได้ฟังดังนั้นแล้ว ได้กล่าวคาถาที่ ๖ ต่อจากนั้นว่า :-
ข้าแต่มหาบพิตร วิตกอันลามก เป็นไปด้วยการยึดถือนิมิตว่างาม
ประกอบด้วยความกาหนัด ย่อมเบียดเบียนแม้ผู้มีปัญญา
ผู้ยินดีแล้วในคุณธรรมของฤๅษี.
ลาดับนั้น พระราชาเมื่อจะให้หาริตดาบสเกิดอุตสาหะในการละกิเลส
จึงตรัสคาถาที่ ๗ ว่า :-
ความกาหนัดนี้เกิดในกาย
เกิดขึ้นมาแล้วเป็ นของทาลายวรรณะของท่าน ท่านจงละความกาหนัดนั้นเสีย
ความเจริญย่อมมีแก่ท่าน ท่านเป็ นผู้อันชนหมู่มากยกย่องแล้วว่าเป็นคนมีปัญญา.
คราวนี้ พระมหาสัตว์ได้ฟังดังนั้นแล้วกลับได้สติ
กาหนดโทษในกามทั้งหลายแล้ว
กล่าวคาถาที่ ๘ ว่า :-
กามเหล่านั้นทาแต่ความมืดให้ มีทุกข์มาก มีพิษใหญ่หลวง
อาตมภาพจักค้นหามูลรากแห่งกามเหล่านั้น
จักตัดความกาหนัดพร้อมเครื่องผูกเสีย.
ก็แหละ ครั้นกล่าวดังนี้แล้วได้ขอพระราชทานโอกาสว่า
ข้าแต่มหาบพิตร ขอพระองค์จงประทานโอกาสแก่อาตมภาพก่อน
แล้วเข้าไปยังบรรณศาลา พิจารณาดวงกสิณ ยังฌานที่เสื่อมแล้วให้เกิดขึ้นอีก
ออกจากบรรณศาลานั่งคู้บัลลังก์ในอากาศ ถวายธรรมเทศนาแด่พระราชา
แล้วทูลว่า
ข้าแต่มหาบพิตร อาตมภาพถูกติเตียนในท่ามกลางมหาชน
เพราะเหตุที่มาอยู่ในที่ไม่สมควร ขอพระองค์จงเป็ นผู้ไม่ประมาท บัดนี้
อาตมภาพจักกลับไปสู่ไพรสณฑ์ให้พ้นจากกลิ่นสตรี.
เมื่อพระราชาทรงกรรแสงปริเทวนาอยู่ ได้ไปสู่หิมวันตประเทศ
ไม่เสื่อมจากฌานแล้ว เข้าถึงพรหมโลก.
พระศาสดาผู้ตรัสรู้แล้วทรงทราบเรื่องนั้น จึงตรัสพระคาถานี้ว่า :-
ครั้นพระหาริตฤๅษีกล่าวคานี้แล้ว มีความบากบั่นอย่างแท้จริง
คลายกามราคะได้แล้ว ได้เป็ นผู้เข้าถึงพรหมโลก.

6. 6
พระศาสดา
ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประกาศสัจธรรม เวลาจบสัจธรรม
ภิกษุผู้กระสันได้ดารงอยู่ในพระอรหัตผล แล้วพระทศพลทรงประชุมชาดกว่า
พระราชาในครั้งนั้น ได้มาเป็น พระอานนท์ ในบัดนี้
หาริตดาบสในครั้งนั้น ได้มาเป็ น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบอรรถกถาหริตจชาดกที่ ๕
-----------------------------------------------------