ว่าด้วย เทวดากีดกันความพยายามของคนไม่ได้ พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภการบรรพชาของปริพาชิกา ๔ คน จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. ได้ยินว่า ในนครเวสาลี มีกษัตริย์ลิจฉวี ๗ พัน ๗ ร้อย ๗ พระองค์ประทับอยู่. กษัตริย์ลิจฉวีเหล่านั้น แม้ทั้งหมดได้เป็นผู้มีพระดำริในการถามและการย้อนถาม. ครั้งนั้น นิครนถ์ผู้ฉลาดในวาทะ ๕๐๐ วาทะ คนหนึ่งมาถึงพระนครเวสาลี กษัตริย์ลิจฉวีเหล่านั้นได้ทรงกระทำการสงเคราะห์นิครนถ์นั้น. นางนิครนถ์ผู้ฉลาดเห็นปานกันแม้อีกคน ก็มาถึงพระนครเวสาลี. กษัตริย์ทั้งหลายจึงให้ชนทั้งสองแสดงวาทะ (โต้ตอบกัน) แม้ชนทั้งสองก็เป็นผู้ฉลาดเช่นเดียวกัน. ลำดับนั้น กษัตริย์ลิจฉวีทั้งหลายได้มีพระดำริว่า บุตรที่เกิดขึ้นเพราะอาศัยคนทั้งสองนี้ จักเป็นผู้ฉลาดเฉียบแหลม จึงให้กระทำการวิวาหมงคลแก่ชนทั้งสองนั้น แล้วให้คนแม้ทั้งสองอยู่ร่วมกัน. ต่อมา เพราะอาศัยการอยู่ร่วมกันของนิครนถ์ทั้งสองนั้น จึงเกิดทาริกา ๔ คนและทารก ๑ คน โดยลำดับ. บิดามารดาได้ตั้งชื่อนางทาริกาทั้ง ๔ คนว่า นางสัจจา ๑ นางโสภา ๑ นางอธิวาทกา ๑ นางปฏิจฉรา ๑ ตั้งชื่อทารกว่า สัจจกะ คนแม้ทั้ง ๕ นั้นถึงความเป็นผู้รู้เดียงสาแล้ว พากันเรียนวาทะ ๑๐๐๐ วาทะ คือจากมารดา ๕๐๐ จากบิดา ๕๐๐. มารดาบิดาได้ให้โอวาทแก่นางทาริกาทั้ง ๔ อย่างนี้ว่า ถ้าใครๆ เป็นคฤหัสถ์ทำลายวาทะของพวกเจ้าได้ พวกเจ้าพึงยอมเป็นบาทบริจาริกาของเขา ถ้าเป็นบรรพชิตจักทำลายได้ ก็ควรบวชในสำนักของบรรพชิตนั้น. ในกาลต่อมา มารดาบิดาได้ทำกาลกิริยาตายไป เมื่อมารดาบิดาทำกาลกิริยาตายไปแล้ว นิครนถ์น้องชายคนสุดท้องสั่งสอนศิลปะแก่กษัตริย์ลิจฉวีอยู่ในนครเวสาลีนั้นนั่นเอง ส่วนพี่สาวทั้ง ๔ ถือกิ่งหว้าเที่ยวสัญจรจากนครนี้ไปนครนั้นเพื่อต้องการโต้วาทะ จนถึงพระนครสาวัตถี จึงปักกิ่งหว้าไว้ใกล้ประตูพระนคร แล้วกล่าวแก่พวกเด็กๆ ว่า ผู้ใดจะเป็นคฤหัสถ์หรือบรรพชิตก็ตาม สามารถยกสู้วาทะของพวกเราได้ ผู้นั้นจงเอาเท้าเกลี่ยกองฝุ่นนี้ให้กระจายแล้วเหยียบกิ่งหว้าด้วยเท้านั่นแหละ แล้วพากันเข้าไปยังพระนครเพื่อต้องการภิกษาหาร.

1. 1
จูฬกาลิงคชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๔. จตุกกนิบาต
๑. กาลิงควรรค
หมวดว่าด้วยพระเจ้ากาลิงคะ
๑. จูฬกาลิงคชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๐๑)
ว่าด้วยพระเจ้าจูฬกาลิงคะ
(นันทิเสนอามาตย์เรียกคนรักษาประตูพระนคร
ให้เขาเปิดประตูรับพระราชธิดาของพระเจ้าอัสสกะว่า)
[๑] ท่านทั้งหลายจงเปิดประตูถวายพระราชธิดาเหล่านี้
ขอพระราชธิดาเหล่านี้จงเสด็จเข้าพระนคร
ซึ่งข้าพเจ้าผู้มีนามว่านันทิเสนผู้เป็ นดุจสีหะ ได้รับการสั่งสอนมาดี
ผู้เป็นอามาตย์ของพระเจ้าอรุณ ได้จัดการรักษาไว้ดีแล้ว
(พระเจ้ากาลิงคะทรงกลัวต่อมรณภัย จึงด่าดาบสว่า)
[๒] ท่านผู้ประพฤติพรหมจรรย์ ท่านได้กล่าวว่า
ชัยชนะจะมีแก่พระเจ้ากาลิงคะ ผู้สามารถย่ายีบุคคลที่ใครย่ายีไม่ได้
ส่วนความปราชัย ความหายนะจะมีแก่พระเจ้าอัสสกะ คนซื่อย่อมไม่พูดเท็จ
(ดาบสทูลถามท้าวสักกะว่า)
[๓] ข้าแต่ท้าวสักกะ พวกเทวดายังกล่าวเท็จอยู่อีกหรือ
บรรดาคาเหล่านั้น คาสัตย์เป็นทรัพย์อย่างยิ่ง
ข้าแต่ท้าวมัฆวานเทวราชผู้เป็ นใหญ่ในแผ่นดิน
พระองค์ทรงอาศัยเหตุอะไรจึงตรัสคาเท็จ
(ท้าวสักกะทรงสดับดังนั้น จึงตรัสว่า)
[๔] พราหมณ์ ท่านเคยฟังมาแล้วมิใช่หรือ เขากล่าวกันว่า
เทวดาทั้งหลายกีดกันความบากบั่นของคนไว้ไม่ได้ การฝึกตนก็ดี
ความตั้งใจไว้อย่างมั่นคงก็ดี ความมีใจไม่แตกแยกก็ดี ความไม่ท้อถอยก็ดี
การรุกในเวลาที่ควรรุกก็ดี ความเพียรอันมั่นคงก็ดี ความบากบั่นของคนก็ดี
ได้มีแก่พระเจ้าอัสสกะ เพราะเหตุนั้นแหละ ชัยชนะจึงได้มีแก่พระเจ้าอัสสกะ
จูฬกาลิงคชาดกที่ ๑ จบ
-----------------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
จุลลกาลิงคชาดก
ว่าด้วย เทวดากีดกันความพยายามของคนไม่ได้

2. 2
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร
ทรงปรารภการบรรพชาของปริพาชิกา ๔ คน จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า ในนครเวสาลี มีกษัตริย์ลิจฉวี ๗ พัน ๗ ร้อย ๗
พระองค์ประทับอยู่. กษัตริย์ลิจฉวีเหล่านั้น
แม้ทั้งหมดได้เป็นผู้มีพระดาริในการถามและการย้อนถาม. ครั้งนั้น
นิครนถ์ผู้ฉลาดในวาทะ ๕๐๐ วาทะ คนหนึ่งมาถึงพระนครเวสาลี
กษัตริย์ลิจฉวีเหล่านั้นได้ทรงกระทาการสงเคราะห์นิครนถ์นั้น.
นางนิครนถ์ผู้ฉลาดเห็นปานกันแม้อีกคน ก็มาถึงพระนครเวสาลี.
กษัตริย์ทั้งหลายจึงให้ชนทั้งสองแสดงวาทะ (โต้ตอบกัน)
แม้ชนทั้งสองก็เป็นผู้ฉลาดเช่นเดียวกัน.
ลาดับนั้น กษัตริย์ลิจฉวีทั้งหลายได้มีพระดาริว่า
บุตรที่เกิดขึ้นเพราะอาศัยคนทั้งสองนี้ จักเป็ นผู้ฉลาดเฉียบแหลม
จึงให้กระทาการวิวาหมงคลแก่ชนทั้งสองนั้น แล้วให้คนแม้ทั้งสองอยู่ร่วมกัน.
ต่อมา เพราะอาศัยการอยู่ร่วมกันของนิครนถ์ทั้งสองนั้น จึงเกิดทาริกา ๔
คนและทารก ๑ คน โดยลาดับ. บิดามารดาได้ตั้งชื่อนางทาริกาทั้ง ๔ คนว่า
นางสัจจา ๑ นางโสภา ๑ นางอธิวาทกา ๑ นางปฏิจฉรา ๑ ตั้งชื่อทารกว่า สัจจกะ
คนแม้ทั้ง ๕ นั้นถึงความเป็นผู้รู้เดียงสาแล้ว พากันเรียนวาทะ ๑๐๐๐ วาทะ
คือจากมารดา ๕๐๐ จากบิดา ๕๐๐.
มารดาบิดาได้ให้โอวาทแก่นางทาริกาทั้ง ๔ อย่างนี้ว่า ถ้าใครๆ
เป็นคฤหัสถ์ทาลายวาทะของพวกเจ้าได้ พวกเจ้าพึงยอมเป็นบาทบริจาริกาของเขา
ถ้าเป็นบรรพชิตจักทาลายได้ ก็ควรบวชในสานักของบรรพชิตนั้น.
ในกาลต่อมา มารดาบิดาได้ทากาลกิริยาตายไป
เมื่อมารดาบิดาทากาลกิริยาตายไปแล้ว
นิครนถ์น้องชายคนสุดท้องสั่งสอนศิลปะแก่กษัตริย์ลิจฉวีอยู่ในนครเวสาลีนั้นนั่นเ
อง ส่วนพี่สาวทั้ง ๔
ถือกิ่งหว้าเที่ยวสัญจรจากนครนี้ไปนครนั้นเพื่อต้องการโต้วาทะ
จนถึงพระนครสาวัตถี จึงปักกิ่งหว้าไว้ใกล้ประตูพระนคร แล้วกล่าวแก่พวกเด็กๆ
ว่า ผู้ใดจะเป็ นคฤหัสถ์หรือบรรพชิตก็ตาม สามารถยกสู้วาทะของพวกเราได้
ผู้นั้นจงเอาเท้าเกลี่ยกองฝุ่นนี้ให้กระจายแล้วเหยียบกิ่งหว้าด้วยเท้านั่นแหละ
แล้วพากันเข้าไปยังพระนครเพื่อต้องการภิกษาหาร.
ครั้งนั้น ท่านพระสารีบุตรกวาดที่ซึ่งยังไม่ได้กวาด
ตักน้าดื่มใส่หม้อเปล่า ปรนนิบัติภิกษุไข้
จึงเข้าไปบิณฑบาตในนครสาวัตถีเวลาสาย เห็นกิ่งหว้านั้น จึงถามได้ความแล้ว
ให้พวกเด็กนั่นแหละล้มกิ่งหว้าเหยียบเสีย แล้วกล่าวแก่พวกเด็กว่า
พวกคนผู้วางกิ่งหว้านี้ไว้นั้น ทาภัตกิจกลับมาแล้ว

3. 3
จงพบเราที่ซุ้มประตูพระวิหารเชตวัน สั่งแล้วก็เข้าไปยังพระนคร
กระทาภัตกิจเสร็จแล้วได้ยืนอยู่ที่ซุ้มพระวิหาร.
ฝ่ายนางปริพาชิกาเหล่านั้นเที่ยวภิกษาแล้ว
กลับมาเห็นกิ่งหว้าถูกเหยียบย่า จึงกล่าวว่า ใครเหยียบย่ากิ่งหว้านี้. พวกเด็กว่า
พระสารีบุตรเถระเหยียบ และพูดว่า
ถ้าท่านทั้งหลายต้องการโต้วาทะจงไปยังซุ้มพระวิหาร
จึงพากันกลับเข้าพระนครอีก ให้มหาชนประชุมกันแล้วไปยังซุ้มพระวิหาร
ถามวาทะหนึ่งพันกะพระเถระ.
พระเถระวิสัชนาแล้วถามว่า พวกท่านรู้อะไรๆ อย่างอื่นอีกบ้าง?
นางปริพาชิกาเหล่านั้นกล่าวว่า ข้าแต่ท่าน
พวกข้าพเจ้าไม่รู้อะไรอย่างอื่น.
พระเถระจึงพูดว่า เราจะถามอะไรๆ กะพวกท่านบ้าง
นางปริพาชิกาเหล่านั้นจึงว่า ถามเถิดท่าน เพื่อพวกข้าพเจ้ารู้
จักกล่าวแก้.
พระเถระจึงถามว่า อะไรชื่อว่าหนึ่ง?
นางปริพาชิกาเหล่านั้นหาทราบไม่.
พระเถระจึงวิสัชนาให้ฟัง. นางปริพาชิกาเหล่านั้นจึงกล่าวว่า
ข้าแต่ท่าน ความปราชัยเป็นของพวกข้าพเจ้า ชัยชนะเป็ นของท่าน.
พระเถระจึงถามว่า บัดนี้ พวกท่านจักทาอย่างไร?
นางปริพาชิกาทั้งสี่จึงตอบว่า
มารดาบิดาของพวกข้าพเจ้าได้ให้โอวาทนี้ไว้ว่า
ถ้าคฤหัสถ์ทาลายวาทะของพวกเจ้าได้จงยอมเป็นปชาบดีของเขา
ถ้าบรรพชิตทาลายได้ก็จงพากันบวชในสานักของบรรพชิตนั้น เพราะฉะนั้น
ท่านโปรดให้บรรพชาแก่พวกข้าพเจ้าเถิด.
พระเถระกล่าวว่า ดีแล้ว
จึงให้นางบวชในสานักของพระอุบลวรรณาเถรี ไม่นานนัก
ทั้งหมดก็ได้บรรลุพระอรหัต.
อยู่มาวันหนึ่ง ภิกษุทั้งหลายนั่งประชุมสนทนากันในโรงธรรมสภาว่า
อาวุโสทั้งหลาย พระสารีบุตรเถระเป็ นที่พึ่งอาศัยของปริพาชิกาทั้งสี่
ให้ทุกนางบรรลุพระอรหัต.
พระศาสดาเสด็จมาแล้วตรัสถามว่า ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้
พวกเธอนั่งสนทนากันด้วยเรื่องอะไร เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว
จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่บัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อน
สารีบุตรก็ได้เป็ นที่พึ่งอาศัยของปริพาชิกาเหล่านี้ แต่ในบัดนี้ ได้ให้บรรพชาภิเษก
ในปางก่อน ได้ตั้งไว้ในตาแหน่งมเหสีของพระราชา

4. 4
แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้ากาลิงคราชครองราชสมบัติ
อยู่ในพระนครทันตปุระ แคว้นกาลิงครัฐ.
พระราชาพระนามว่าอัสสกะ ครองราชสมบัติในนครโปตละ
แคว้นอัสสกรัฐ.
พระเจ้ากาลิงคะทรงสมบูรณ์ด้วยรี้พลและพาหนะ
แม้พระองค์เองก็มีกาลังดังช้างสารไม่เห็นผู้จะต่อยุทธ
พระองค์เป็นผู้ประสงค์จะทรงกระทาการรบ จึงตรัสบอกแก่อามาตย์ทั้งหลายว่า
เรามีความต้องการจะทาการรบ แต่ไม่เห็นผู้จะต่อยุทธ เราจะกระทาอย่างไร.
อามาตย์ทั้งหลายจึงกราบทูลว่า ข้าแต่มหาราช มีอุบายอยู่อย่างหนึ่ง
พระราชธิดาทั้ง ๔ ของพระองค์ ทรงพระรูปโฉมอันอุดม
พระองค์โปรดให้ประดับตกแต่งพระราชธิดาเหล่านั้น
แล้วให้นั่งในราชยานอันมิดชิด แวดล้อมด้วยรี้พล แล้วให้เที่ยวไปยังคามนิคม
และราชธานีทั้งหลาย โดยป่าวร้องว่า
พระราชาพระองค์ใดจักมีพระประสงค์จะรับเอาไว้เพื่อตน
พวกเราจักทาการรบกับพระราชาพระองค์นั้น.
พระราชาจึงทรงให้กระทาอย่างนั้น.
ในสถานที่พระราชธิดาเหล่านั้นเสด็จไปแล้วๆ
พระราชาทั้งหลายไม่ยอมให้พระราชธิดาเหล่านั้นเข้าพระนคร
เพราะความกลัวภัยพากันส่งเครื่องบรรณาการออกไป
แล้วให้ประดับอยู่เฉพาะภายนอกพระนคร.
พระราชธิดาเหล่านั้นเสด็จเที่ยวไปตลอดทั่วชมพูทวีปด้วยอาการอย่างนี้
จนบรรลุถึงพระนครโปตละ แคว้นอัสสกรัฐ.
ฝ่ายพระเจ้าอัสสกะก็ทรงให้ปิดประตูพระนคร
แล้วทรงส่งเครื่องบรรณาการออกไปถวาย.
อามาตย์ของพระเจ้าอัสสกะนั้นชื่อว่านันทเสนเป็นบัณฑิตเฉลียวฉลาดในอุบาย
นันทเสนอามาตย์นั้นคิดว่า ข่าวว่า พระราชธิดาของพระเจ้ากาลิงคราชเหล่านี้
เสด็จเที่ยวไปทั่วชมพูทวีป ก็ไม่ได้ผู้จะต่อยุทธ แม้เมื่อเป็นอย่างนี้
ชมพูทวีปก็ได้ชื่อว่าต่างจากนักรบ เราจักรบกับพระเจ้ากาลิงคราช.
นันทเสนอามาตย์นั้นจึงไปยังประตูพระนครเรียกคนรักษาประตูมาเพื่อจะให้เขาเ
ปิดประตูแก่พระราชธิดาเหล่านั้น
จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
ท่านทั้งหลายจงเปิดประตูถวาย
เพื่อให้พระราชธิดาเหล่านั้นเสด็จเข้าภายในพระนคร ซึ่งพระนครนี้
ข้าพเจ้าชื่อว่านันทเสนผู้เป็นอามาตย์

5. 5
ดุจราชสีห์ของพระเจ้าอรุณราชผู้อันอาจารย์สั่งสอนไว้อย่างดี
ได้จัดการรักษาไว้ดีแล้ว.
ครั้นอามาตย์นันทเสนนั้นกล่าวอย่างนี้แล้ว
จึงให้เปิดประตูรับพระราชธิดาทั้ง ๔ นั้นไปถวายพระเจ้าอัสสกะ แล้วกราบทูลว่า
พระองค์อย่าทรงเกรงกลัวเลย เมื่อมีการรบกัน ข้าพระองค์จักรู้ (รับอาสา)
พระองค์โปรดทรงกระทาพระราชธิดาผู้ทรงพระรูปโฉมอันเลอเลิศเหล่านี้ให้เป็น
พระอัครมเหสีเถิด แล้วให้ประทานอภิเษกแก่พระราชธิดาเหล่านั้น
แล้วส่งราชบุรุษผู้มากับพระราชธิดาเหล่านั้นกลับไปด้วยพูดว่า
ท่านทั้งหลายจงกราบทูลพระราชาของท่าน
หมายถึงข้อที่พระเจ้าอัสสกะราชทรงตั้งพระราชธิดาทั้ง ๔
ไว้ในตาแหน่งอัครมเหสี. ราชบุรุษเหล่านั้นไปกราบทูลให้ทรงทราบ.
พระเจ้ากาลิงคราชทรงดาริว่า
พระเจ้าอัสสกะนั้นชะรอยจะไม่ทราบกาลังของเราแน่นอน
จึงเสด็จออกด้วยกองทัพใหญ่ในขณะนั้นทันที.
นันทเสนอามาตย์ทราบการเสด็จของพระเจ้ากาลิงคราช จึงส่งสาส์นไปว่า
ขอพระเจ้ากาลิงคราชจงอยู่เฉพาะแต่ในรัฐสีมาของพระองค์
อย่าล่วงล้ารัฐสีมาแห่งพระราชาของข้าพระองค์เข้ามา
การสู้รบจักมีระหว่างแคว้นทั้งสอง.
พระเจ้ากาลิงคราชทรงสดับสาส์นแล้วได้ทรงหยุดกองทัพ
ไว้เฉพาะปลายพระราชอาณาเขตของพระองค์
ฝ่ายพระเจ้าอัสสกราชก็ได้ทรงหยุดกองทัพ
เฉพาะปลายราชอาณาเขตของพระองค์เหมือนกัน.
ครั้งนั้น พระโพธิสัตว์บวชเป็ นฤาษี
อยู่ที่บรรณศาลาระหว่างอาณาเขตแห่งพระราชาทั้งสองนั้น.
พระเจ้ากาลิงคราชทรงพระดาริว่า ธรรมดาสมณะทั้งหลายย่อมจะรู้อะไรๆ ดี
ใครจะรู้อะไรจักมี ชัยชนะหรือความปราชัยจักมีแก่ใคร เราจักถามพระดาบสดู
จึงเข้าไปหาพระโพธิสัตว์ด้วยเพศที่ใครๆ ไม่รู้จัก ไหว้แล้วนั่ง ณ ส่วนข้างหนึ่ง
กระทาปฏิสันถารแล้วถามว่า ท่านผู้เจริญ
พระเจ้ากาลิงคะกับพระเจ้าอัสสกะประสงค์จะรบกัน
พากันตั้งทัพยันอยู่เฉพาะในรัฐสีมาของตนๆ ในพระราชาทั้งสองพระองค์นั้น
ใครจักมีชัยชนะ ใครจักปราชัยพ่ายแพ้.
พระดาบสโพธิสัตว์กราบทูลว่า ท่านผู้มีบุญมาก อาตมภาพไม่ทราบว่า
พระองค์โน้นชนะ พระองค์โน้นพ่ายแพ้ แต่ท้าวสักกเทวราชเสด็จมาที่นี้
อาตมภาพถามท้าวสักกเทวราชนั้นแล้ว จักบอกให้ทราบ พรุ่งนี้ท่านมาฟังเอาเถิด.
ท้าวสักกะเสด็จมาสู่ที่บารุงพระโพธิสัตว์แล้วประทับนั่ง ทีนั้น

6. 6
พระโพธิสัตว์จึงทูลถามเนื้อความกะท้าวสักกเทวราช ท้าวเธอจึงตรัสทานายว่า
ข้าแต่ท่านผู้เจริญ พระเจ้ากาลิงคราชจักมีชัย พระเจ้าอัสสกะจักปราชัย อนึ่ง
บุรพนิมิตนี้จักปรากฎ.
ในวันรุ่งขึ้น พระเจ้ากาลิงคราชเสด็จมาถาม
แม้พระโพธิสัตว์ก็ทูลแก่พระเจ้ากาลิงคราชนั้น.
พระเจ้ากาลิงคราชไม่ตรัสถามเลยว่า บุรพนิมิตชื่อไรจักปรากฎ
ทรงหลีกลาไปด้วยพระทัยยินดีว่า ท่านว่าเราจักชนะ. เรื่องนั้นได้แพร่ไปแล้ว.
พระเจ้าอัสสกะได้ทรงสดับเรื่องนั้นจึงรับสั่งให้เรียกอามาตย์นันทเสนม
า แล้วรับสั่งว่า เขาว่าพระเจ้ากาลิงคราชจักชนะ เราจักพ่ายแพ้
เราควรจะทาอย่างไรกัน. นันทเสนอามาตย์นั้นกราบทูลว่า ข้าแต่มหาราช
ใครจะทราบข้อนั้นได้ ชัยชนะหรือความปราชัยจักเป็นของใคร
ขอพระองค์อย่าทรงคิดไปเลย ครั้นกราบทูลเอาพระทัยพระราชาแล้ว
เข้าไปหาพระโพธิสัตว์ไหว้แล้วนั่ง ณ ส่วนข้างหนึ่ง ถามว่า ท่านผู้เจริญ
ใครจักชนะ ใครจักแพ้. พระโพธิสัตว์กล่าวว่า พระเจ้ากาลิงคะจักชนะ
พระเจ้าอัสสกะจักแพ้. อามาตย์นันทเสนถามว่า ท่านผู้เจริญ
บุรพนิมิตอะไรจักมีแก่ผู้ชนะ บุรพนิมิตอะไรจักมีแก่ผู้แพ้.
พระโพธิสัตว์กล่าวว่า ท่านผู้มีบุญมาก
อารักขเทวดาของผู้ชนะจักเป็ นโคผู้ขาวปลอด
อารักขเทวดาของผู้แพ้จักเป็นโคผู้ดาปลอด
อารักขเทวดาแม้ของทั้งสองฝ่ายรบกันแล้ว จักทาความมีชัยและปราชัยกัน.
นันทเสนอามาตย์ได้ฟังดังนั้น จึงลุกขึ้นลาไป
พาทหารใหญ่ประมาณพันคนผู้เป็นสหายของพระราชา
ขึ้นไปยังภูเขาในที่ไม่ไกลนัก แล้วถามว่า ผู้เจริญทั้งหลาย
พวกท่านจักอาจเพื่อถวายชีวิตแก่พระราชาของพวกเราได้หรือไม่.
ทหารใหญ่เหล่านั้นกล่าวว่า พวกเราจักสามารถถวายได้.
นันทเสนอามาตย์กล่าวว่า ถ้าอย่างนั้น พวกท่านจงโดดลงไปในเหวนี้.
ทหารใหญ่เหล่านั้นได้เตรียมจะโดดลงเหว.
นันทเสนอามาตย์จึงห้ามทหารใหญ่เหล่านั้นแล้วกล่าวว่า อย่าโดดลงเหวนี้เลย
ท่านทั้งหลายเป็นผู้มีขวัญดี ไม่ถอยหลัง
ช่วยกันรบเพื่อถวายชีวิตแก่พระราชาของเราทั้งหลายเถิด.
ทหารใหญ่เหล่านั้นรับคาแล้ว.
ครั้นเมื่อสงครามประชิดกัน พระเจ้ากาลิงคราชทรงวางพระทัยว่า
นัยว่าเราจักชนะ แม้หมู่พลนิกายของพระองค์ก็พากันวางใจว่า
เขาว่าพวกเราจักมีชัยชนะจึงไม่ทาการผูกสอด
เป็นพรรคเป็นพวกพากันหลีกไปตามความชอบใจ

7. 7
ในเวลาจะกระทาความเพียรพยายามก็ไม่ทา.
ฝ่ายพระราชาทั้งสองพระองค์เสด็จขึ้นทรงม้าเข้าไปหากันและกันด้วยหมายมั่นว่า
จักต่อยุทธ.
อารักขเทวดาของพระราชาทั้งสองออกไปข้างหน้า
อารักขเทวดาของพระเจ้ากาลิงคะเป็ นโคผู้ขาวปลอด
อารักขเทวดาของพระเจ้าอัสสกะเป็นโคผู้ดาปลอด.
โคผู้แม้เหล่านั้นแสดงอาการต่อสู้เข้าไปหากันและกัน
ก็โคผู้เหล่านั้นย่อมปรากฎเฉพาะแก่พระราชาทั้งสองเท่านั้นไม่ปรากฎแก่คนอื่น.
อามาตย์นันทเสนทูลถามพระเจ้าอัสสกะว่า ข้าแต่มหาราช
อารักขเทวดาปรากฎแก่พระองค์แล้วหรือยัง.
พระเจ้าอัสสกะตรัสว่า เออปรากฎ.
นันทเสน ปรากฎโดยอาการอย่างไร.
พระเจ้าอัสสกะ
อารักขเทวดาของพระเจ้ากาลิงคะปรากฎเป็นโคผู้ขาวปลอด
อารักขเทวดาของเราปรากฎเป็นโคผู้ดาปลอด.
นันทเสนอามาตย์กราบทูลว่า ข้าแต่มหาราช
พระองค์อย่าทรงเกรงกลัวเลย พวกเราจักชนะ พระเจ้ากาลิงคะจักพ่ายแพ้
พระองค์จงเสด็จลงจากหลังม้า
ทรงถือพระแสงหอกนี้เอาพระหัตถ์ซ้ายแตะด้านท้องม้าสินธพที่ศึกษาดีแล้ว
รีบไปพร้อมกับบุรุษพันคนนี้
เอาหอกประหารอารักขเทวดาของพระเจ้ากาลิงคะให้ล้มลง ต่อแต่นั้น
พวกข้าพระองค์ประมาณหนึ่งพัน จักประหารด้วยหอกพันเล่ม เมื่อทาอย่างนี้
อารักขเทวดาของพระเจ้ากาลิงคะจักฉิบหาย จากนั้น พระเจ้ากาลิงคะจักพ่ายแพ้
พวกเราจักชนะ พระราชาทรงรับว่าได้
แล้วเสด็จไปเอาหอกแทงตามสัญญาที่นันทเสนอามาตย์ถวายไว้.
ฝ่ายอามาตย์ทั้งหลายก็แทงด้วยหอกพันเล่ม.
อารักขเทวดาของพระเจ้ากาลิงคะก็ถึงแก่ความตาย ณ ที่นั้นนั่นเอง. ทันใดนั้น
พระเจ้ากาลิงคะก็ทรงพ่ายแพ้เสด็จหนีไป.
อามาตย์ทั้งหลายพันคนเห็นพระเจ้ากาลิงคะเสด็จหนีไปก็พากันโห่ร้องว่า
พระเจ้ากาลิงคราชหนี.
พระเจ้ากาลิงคะทรงกลัวต่อมรณภัยเสด็จหนีไป
เมื่อจะทรงด่าพระดาบสนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
แน่ะดาบสโกง ท่านได้พูดไว้อย่างนี้ว่า
ชัยชนะจักมีแก่พวกพระเจ้ากาลิงคราชผู้สามารถย่ายีบุคคลที่ใครๆ ย่ายีไม่ได้
ความปราชัยไม่ชนะจักมีแก่พวกพระเจ้าอัสสกะ

8. 8
ชนทั้งหลายผู้ซื่อตรงย่อมไม่พูดเท็จ.
พระเจ้ากาลิงคราชนั้น
เมื่อด่าพระดาบสอย่างนี้แล้วก็เสด็จหนีไปยังพระนครของพระองค์
ไม่อาจที่จะเหลียวมามองดู แต่นั้นเมื่อล่วงไป ๒-๓ วัน
ท้าวสักกะได้เสด็จมายังที่บารุงของพระดาบส.
พระดาบส เมื่อจะทูลกับท้าวเธอ จึงกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า :-
ข้าแต่ท้าวสักกะ เทวดาทั้งหลายยังประพฤติล่วงมุสาวาทอีกหรือ
พระองค์ควรกระทาถ้อยคาให้จริงแท้แน่นอนมิใช่หรือ
ข้าแต่ท้าวมัฆวานผู้เป็นใหญ่ในแผ่นดิน พระองค์ทรงอาศัยเหตุอะไรหรือ
จึงได้ตรัสมุสา.
ท้าวสักกะทรงสดับดังนั้นจึงตรัสคาถาที่ ๔ ว่า :-
ดูก่อนพราหมณ์ เมื่อชนทั้งหลายพูดกันอยู่
ท่านก็เคยได้ยินแล้วมิใช่หรือว่า
เทวดาทั้งหลายย่อมเกียดกันความพยายามของลูกผู้ชายไม่ได้ ความข่มใจ
ความตั้งใจแน่วแน่ ความไม่แตกสามัคคีกัน ความไม่แก่งแย่งกัน
การรุกในกาลควรรุก ความเพียรมั่นคง และความบากบั่นของลูกผู้ชาย
(มีอยู่ในพวกพระเจ้าอัสสกะ) เพราะเหตุนั้นแหละ
ชัยชนะจึงมีแก่พวกพระเจ้าอัสสกะ.
คาถาที่ ๔ นั้น มีอธิบายดังนี้ :-
ดูก่อนท่านพราหมณ์ เมื่อเขาพูดกันอยู่ในที่นั้นๆ
ท่านไม่เคยได้ยินคานี้หรือว่า เทวดาทั้งหลายย่อมไม่เกียดกัน
คือไม่ฤษยาความบากบั่นของลูกผู้ชาย ความข่มใจกล่าวคือความทรมานตน
เช่นการทาความเพียรพยายามของพระเจ้าอัสสกะ
ความมีใจไม่แตกแยกกันโดยมีความสามัคคีกัน ความมีใจตั้งมั่น ไม่แตกแยกกัน
ความไม่แก่งแย่งกันในเวลาทาความเพียรแห่งพวกสหายของพระเจ้าอัสสกะ
ความไม่ย่อท้อ เหมือนพวกคนของพระเจ้ากาลิงคะแยกเป็นพวกๆ ย่นย่อฉะนั้น
อนึ่ง
ความเพียรพยายามและความบากบั่นแห่งลูกผู้ชายของคนผู้มีจิตใจแตกแยกกัน
ได้เป็นคุณธรรมอันมั่นคง เพราะความเป็นผู้มีความสมัครสมานกัน
เพราะเหตุนั้นนั่นแหละ ชัยชนะจึงได้มีแก่พวกพระเจ้าอัสสกะ.
ก็แหละ เมื่อพระเจ้ากาลิงคราชหนีไปแล้ว
พระเจ้าอัสสกราชให้กวาดต้อน (เชลยและยุทธภัณฑ์)
แล้วเสด็จไปยังพระนครของพระองค์.
อามาตย์นันทเสนส่งสาส์นไปถวายพระเจ้ากาลิงคราชว่า
พระองค์จงส่งส่วนทรัพย์มรดกไปถวายพระราชธิดาทั้ง ๔ พระองค์นี้

9. 9
ถ้าไม่ทรงส่งไป พวกเราจักรู้กิจที่จะต้องทาในข้อนี้.
พระเจ้ากาลิงคราชได้ทรงสดับข่าวสาสน์นั้นแล้ว ทั้งกลัวทั้งสะดุ้งหวาดเสียว
จึงส่งพระราชทรัพย์มรดกที่พระราชธิดาเหล่านั้นจะพึงได้ไปประทาน.
จาเดิมแต่นั้นมา พระราชาทั้งสองก็อยู่อย่างสมัครสมานกัน.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า.
พระราชธิดาของพระเจ้ากาลิงคราชในกาลนั้น ได้เป็น
ภิกษุณีสาวเหล่านี้ในบัดนี้
อามาตย์นันทเสนในครั้งนั้น ได้เป็น พระสารีบุตร ในบัดนี้
ส่วนดาบสในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถา จุลลกาลิงคชาดกที่ ๑
-----------------------------------------------------