ว่าด้วย คุณธรรมคือขันติและตบะ. พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภเสวกข้าราชสำนักของพระเจ้าโกศลคนหนึ่ง จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เรื่องปัจจุบันได้กล่าวไว้แล้วใน เสยยชาดก ในหนหลังนั้นแล. ก็ในชาดกนี้ พระศาสดาตรัสว่า มิใช่ท่านเท่านั้น ที่นำเอาประโยชน์มาโดยสิ่งอันมิใช่ประโยชน์ แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลาย ก็ได้นำเอาประโยชน์มาโดยสิ่งอันไม่เป็นประโยชน์แก่ตน แล้วทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
เอกราชชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๓. เอกราชชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๐๓)
ว่าด้วยพระเจ้าเอกราช
(พระเจ้าทุพภิเสนทรงขอโทษพระเจ้าเอกราชแล้ว ตรัสว่า)
[๙] ข้าแต่พระเจ้าเอกราช
เมื่อก่อนพระองค์เสวยกามคุณที่สมบูรณ์ยอดเยี่ยม
มาบัดนี้พระองค์ถูกโยนลงในหลุมอันขรุขระ
ก็ยังไม่ทรงละพระฉวีวรรณและพระกาลังอันมีอยู่แต่ก่อน
(พระเจ้าเอกราชผู้เป็นพระโพธิสัตว์ได้ฟังดังนั้น จึงตรัสว่า)
[๑๐] พระเจ้าทุพภิเสน
เมื่อก่อนหม่อมฉันมีขันติและตบะสมปรารถนามาแล้ว
หม่อมฉันได้ขันติและตบะนั้นแล้ว
จะพึงละฉวีวรรณและกาลังอันมีอยู่แต่ก่อนทาไมเล่า
[๑๑] พระองค์ผู้เรืองยศ ปรากฏพระปรีชาญาณ ทรงทนทานเป็นพิเศษ
ทราบว่า กรณียกิจทุกอย่าง หม่อมฉันได้ทาสาเร็จเรียบร้อยแล้ว
ทั้งยังได้ยศที่สูงส่งที่ไม่เคยได้มาก่อน
เพราะเหตุไรจะพึงละฉวีวรรณและกาลังอันมีอยู่แต่ก่อนเสียเล่า
[๑๒] พระองค์ผู้จอมชน หม่อมฉันบรรเทาความสุขด้วยความทุกข์
และข่มความทุกข์ด้วยความสุข
สัตบุรุษเช่นหม่อมฉันวางตนเป็ นกลางในความสุขและความทุกข์
เพราะมีความเยือกเย็นในภาวะทั้ง ๒ นั้น
เอกราชชาดกที่ ๓ จบ
------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
เอกราชชาดก
ว่าด้วย คุณธรรมคือขันติและตบะ
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร
ทรงปรารภเสวกข้าราชสานักของพระเจ้าโกศลคนหนึ่ง จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้
ดังนี้.
เรื่องปัจจุบันได้กล่าวไว้แล้วใน เสยยชาดก ในหนหลังนั้นแล.
ก็ในชาดกนี้ พระศาสดาตรัสว่า มิใช่ท่านเท่านั้น
ที่นาเอาประโยชน์มาโดยสิ่งอันมิใช่ประโยชน์ แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลาย
ก็ได้นาเอาประโยชน์มาโดยสิ่งอันไม่เป็นประโยชน์แก่ตน

2. 2
แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล
อามาตย์ผู้เป็ นอุปัฏฐากของพระเจ้าพาราณสีประทุษร้ายในราชสานัก
พระราชาทรงเห็นโทษของเขาโดยประจักษ์
จึงทรงให้ขับไล่เสวกนั้นจากแว่นแคว้น
เสวกนั้นจึงไปอุปัฏฐากพระเจ้าโกศลพระนามว่า ทุพภิเสน.
เหตุการณ์ทั้งปวงนั้นได้กล่าวไว้ แล้วใน มหาสีลวชาดก ทั้งนั้น.
ส่วนในชาดกนี้
พระเจ้าทุพภิเสนให้จับพระเจ้าพาราณสีผู้ประทับนั่งในท่ามกลางอามาตย์
ณ ท้องพระโรง แล้วใส่สาแหรกแขวนห้อยพระเศียร ณ เบื้องบนธรณีประตู
พระเจ้าพาราณสีทรงเจริญเมตตาปรารภพระราชาโจร กระทากสิณบริกรรม
ยังฌานให้บังเกิดแล้ว เครื่องพันธนาการขาด. แต่นั้น
พระราชาประทับนั่งขัดสมาธิในอากาศ
ความเร่าร้อนเกิดขึ้นในร่างกายของราชาโจร พระองค์ทรงบ่นว่าร้อนๆ
แล้วกลิ้งไปกลิ้งมาบนภาคพื้น.
เมื่อพระราชาโจรตรัสอย่างนี้ว่า นี้เหตุอะไร.
อามาตย์ทั้งหลายจึงทูลว่า ข้าแต่มหาราช
พระองค์ทรงทาพระราชาผู้ตั้งอยู่ในธรรม ผู้หาความผิดมิได้เห็นปานนี้
ให้ห้อยพระเศียรลง ณ เบื้องธรณีประตู พระเจ้าข้า.
พระราชาโจรตรัสว่า ถ้าอย่างนั้น
พวกท่านจงรีบไปปล่อยพระราชาพระองค์นั้น.
ราชบุรุษทั้งหลายไปแล้ว ได้เห็นพระราชาทรงนั่งขัดสมาธิในอากาศ
จึงกลับมากราบทูลแก่พระเจ้าทุพภิเสน.
พระเจ้าทุพภิเสนนั้นจึงรีบเสด็จไปไหว้พระเจ้าพาราณสีนั้นให้ทรงอดโทษ
แล้วตรัสคาถาที่ ๑ ว่า :-
ข้าแต่พระองค์ผู้เป็นเอกราช
ในกาลก่อนพระองค์เสวยกามคุณอันบริบูรณ์อย่างยิ่งอยู่ มาบัดนี้
พระองค์ถูกโยนลงในบ่ออันขรุขระ เหตุไรพระองค์จึงยังไม่ลดละพระฉวีวรรณ
และพระกาลังกายอันมีอยู่แต่เก่าก่อน.
พระโพธิสัตว์ได้ทรงสดับดังนั้นจึงตรัสคาถาที่เหลือว่า
ข้าแต่พระเจ้าทุพภิเสน
ขันติและตบะเป็ นคุณธรรมที่หม่อมฉันปรารถนามาแต่เดิมแล้ว บัดนี้
หม่อมฉันได้สิ่งที่ปรารถนานั้นแล้ว
เหตุไรจะละฉวีวรรณและกาลังกายที่มีอยู่แต่เก่าก่อนเสียเล่า.
ข้าแต่พระองค์ผู้เปรื่องยศ มีปรีชาญาณทนทานได้พิเศษ ทราบมาว่า

3. 3
กิจที่จะพึงทาทุกอย่าง หม่อมฉันทาให้สาเร็จแล้ว
ทั้งได้ยศอันยิ่งใหญ่อันมีในกาลก่อน หม่อมฉันจึงไม่ละฉวีวรรณและกาลังกาย
อันมีอยู่แต่เก่าก่อน.
ข้าแต่พระองค์ผู้เป็นจอมแห่งปวงชน
สัตบุรุษทั้งหลายบรรเทาความสุขด้วยความทุกข์
หรือบรรเทาความทุกข์อันยากที่จะอดทนได้นั้นด้วยความสุข
เพราะเป็นผู้มีจิตเยือกเย็นยิ่งนักในสุขและทุกข์ทั้งสอง
จึงเป็ นผู้มีจิตเที่ยงตรงดังตราชูทั้งในความสุขและความทุกข์.
พระเจ้าทุพภิเสนได้ทรงสดับดังนี้แล้ว
จึงขอให้พระโพธิสัตว์อดโทษแล้วตรัสว่า
พระองค์เท่านั้นจงครองราชสมบัติของพระองค์
หม่อมฉันจักคอยป้ องกันพวกโจรแก่พระองค์
แล้วลงอาญาแก่อามาตย์ผู้ประทุษร้ายคนนั้นแล้วเสด็จหลีกไป.
ฝ่ายพระโพธิสัตว์ทรงมอบราชสมบัติแก่อามาตย์ทั้งหลาย
แล้วบวชเป็ นฤาษี ได้มีพรหมโลกเป็นที่ไปในเบื้องหน้า.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า.
พระเจ้าทุพภิเสนในกาลนั้น ได้เป็น พระอานนท์
ส่วนพระเจ้าพาราณสี คือ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาเอกราชชาดกที่ ๓
----------------------------------