ว่าด้วย ความคุ้นเคยเป็นรสอันยอดเยี่ยม พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภโภชนะแห่งผู้คุ้นเคยกัน จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. ได้ยินว่า ในเรือนของท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี มีภัตตาหารไว้ถวายภิกษุ ๕๐๐ รูปเป็นประจำ เรือนของท่านเศรษฐีจึงเป็นเสมือนบ่อน้ำของภิกษุสงฆ์อยู่เป็นนิตยกาล เรืองรองด้วยผ้ากาสาวพัสตร์ คลาคล่ำด้วยหมู่ฤาษีผู้แสวงบุญ. อยู่มาวันหนึ่ง พระราชาทรงกระทำประทักษิณพระนคร ทอดพระเนตรเห็นภิกษุสงฆ์ในนิเวศน์ของเศรษฐี ทรงดำริว่า แม้เราก็จักถวายภิกษาหารเป็นประจำแก่ภิกษุ ๕๐๐ รูป จึงเสด็จไปวิหาร ทรงนมัสการพระศาสดา แล้วทรงเริ่มตั้งภิกษาหารแก่ภิกษุ ๕๐๐ รูปเป็นประจำ นับแต่นั้นมา ก็ทรงถวายภิกษาหารในพระราชนิเวศน์เป็นประจำ. โภชนะแห่งข้าวสาลีมีกลิ่นหอมซึ่งเก็บไว้ถึง ๓ ปี เป็นของประณีต. ผู้ถวายด้วยมือของตนด้วยความคุ้นเคยก็ดี ด้วยความสิเนหาก็ดี มิได้มี พวกข้าหลวงย่อมจัดให้ถวาย. ภิกษุทั้งหลายไม่ปรารถนาที่จะนั่งฉัน รับเอาภัตตาหารมีรสเลิศต่างๆ แล้ว ไปยังตระกูลอุปัฏฐากของตนๆ ให้ภัตตาหารแก่พวกอุปัฏฐากเหล่านั้นแล้ว พากันฉันภัตตาหารที่อุปัฏฐากเหล่านั้นถวาย ไม่ว่าจะเศร้าหมองหรือประณีต. อยู่มาวันหนึ่ง เขานำผลาผลเป็นอันมากมาถวายพระราชา. ท้าวเธอรับสั่งว่า พวกท่านจงถวายแด่ภิกษุสงฆ์ คนทั้งหลายจึงพากันไปยังโรงภัตตาหาร ไม่เห็นภิกษุสักรูปเดียว จึงกราบทูลแก่พระราชาว่า แม้ภิกษุรูปเดียวก็ไม่มี พระเจ้าข้า. พระราชาตรัสว่า ยังไม่ถึงเวลากระมัง. คนทั้งหลายกราบทูลว่า ถึงเวลาแล้ว พระเจ้าข้า แต่ภิกษุทั้งหลายรับภัตตาหารในวังของพระองค์แล้ว ไปในเรือนแห่งอุปัฏฐากผู้คุ้นเคยของตนๆ ให้ภัตตาหารนั้นแก่อุปัฏฐากเหล่านั้น แล้วฉันภัตตาหารที่อุปัฏฐากเหล่านั้นถวาย จะเศร้าหมองหรือประณีตก็ตาม. พระราชาทรงดำริว่า ภัตตาหารของเราประณีต เพราะเหตุไรหนอ ภิกษุทั้งหลายจึงไม่ฉันภัตตาหารนั้น พากันฉันภัตตาหารอื่น เราจักทูลถามพระศาสดา จึงเสด็จไปพระวิหาร ทรงนมัสการ แล้วจึงทูลถาม. พระศาสดาตรัสว่า มหาบพิตร ธรรมดาการบริโภคโภชนะมีความคุ้นเคยกันสำคัญยิ่ง เพราะในพระราชวังของพระองค์ไม่มีผู้เข้าไปตั้งความคุ้นเคย แล้วให้ด้วยความสนิทสนม ภิกษุทั้งหลายจึงรับภัตตาหารแล้วฉันในที่แห่งคนผู้มีความคุ้นเคยแก่ตน มหาบพิตร ชื่อว่ารสอื่นเช่นกับความคุ้นเคย ย่อมไม่มี แม้ของอร่อย ๔ อย่างที่คนผู้ไม่คุ้นเคยให้ ย่อมไม่ถึงค่าสักว่าเปรียงที่คนผู้คุ้นเคยให้. แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลาย ครั้นเมื่อโรคเกิดขึ้น เมื่อพระราชาแม้ทรงพาหมอทั้ง ๕ ตระกูลไปให้กระทำยา เมื่อโรคไม่สงบ ได้ไปยังสำนักของคนผู้คุ้นเคยกัน บริโภคยาคูอันทำด้วยข้าวฟ่างและลูกเดือยซึ่งไม่เค็ม และผักซึ่งราดด้วยสักแต่ว่าน้ำเปล่า ไม่มีรสเค็ม ก็หายโรค. อันพระราชานั้นทูลอาราธนาแล้ว จึงทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
เกสวชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๖. เกสวชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๔๖)
ว่าด้วยเกสวดาบส
(นารทอามาตย์กล่าวกับเกสวดาบสว่า)
ผู้เป็นจอมมนุษย์ ผู้ยังความประสงค์ทั้งปวงให้สาเร็จได้
กลับมายินดีอยู่ในอาศรมของกัปปดาบส
(เกสวดาบสกล่าวว่า)
[๑๘๒] ท่านนารทอามาตย์ สถานที่อันน่ารื่นรมย์
ซึ่งให้สาเร็จประโยชน์ได้มีอยู่ หมู่ไม้อันน่ารื่นรมย์ใจก็มีอยู่
แต่ถ้อยคาอันเป็นสุภาษิตของกัปปดาบส ย่อมทาให้เรารื่นรมย์ยินดี
(นารทอามาตย์กล่าวว่า)
[๑๘๓] พระคุณเจ้าบริโภคข้าวสาลีสุก สะอาด ปรุงด้วยเนื้อ
เหตุไฉนข้าวฟ่างและลูกเดือยอันหารสชาติมิได้ จึงทาให้พระคุณเจ้าพอใจ
(เกสวดาบสกล่าวว่า)
[๑๘๔] โภชนะจะดีหรือไม่ดี จะน้อยหรือมากก็ตาม
บุคคลผู้มีความคุ้นเคยกันบริโภคในที่ใด โภชนะที่บริโภคแล้วในที่นั้น
เป็นของดีทั้งนั้น เพราะรสทั้งหลายมีความคุ้นเคยเป็นอย่างยิ่ง
เกสวชาดกที่ ๖ จบ
----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
เกสวชาดก
ว่าด้วย ความคุ้นเคยเป็ นรสอันยอดเยี่ยม
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภโภชนะแห่งผู้คุ้นเคยกัน จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า ในเรือนของท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี
มีภัตตาหารไว้ถวายภิกษุ ๕๐๐ รูปเป็นประจา
เรือนของท่านเศรษฐีจึงเป็ นเสมือนบ่อน้าของภิกษุสงฆ์อยู่เป็นนิตยกาล
เรืองรองด้วยผ้ากาสาวพัสตร์ คลาคล่าด้วยหมู่ฤาษีผู้แสวงบุญ.
อยู่มาวันหนึ่ง พระราชาทรงกระทาประทักษิณพระนคร
ทอดพระเนตรเห็นภิกษุสงฆ์ในนิเวศน์ของเศรษฐี ทรงดาริว่า
แม้เราก็จักถวายภิกษาหารเป็นประจาแก่ภิกษุ ๕๐๐ รูป จึงเสด็จไปวิหาร
ทรงนมัสการพระศาสดา แล้วทรงเริ่มตั้งภิกษาหารแก่ภิกษุ ๕๐๐ รูปเป็นประจา
นับแต่นั้นมา ก็ทรงถวายภิกษาหารในพระราชนิเวศน์เป็ นประจา.

2. 2
โภชนะแห่งข้าวสาลีมีกลิ่นหอมซึ่งเก็บไว้ถึง ๓ ปี เป็นของประณีต.
ผู้ถวายด้วยมือของตนด้วยความคุ้นเคยก็ดี ด้วยความสิเนหาก็ดี มิได้มี
พวกข้าหลวงย่อมจัดให้ถวาย. ภิกษุทั้งหลายไม่ปรารถนาที่จะนั่งฉัน
รับเอาภัตตาหารมีรสเลิศต่างๆ แล้ว ไปยังตระกูลอุปัฏฐากของตนๆ
ให้ภัตตาหารแก่พวกอุปัฏฐากเหล่านั้นแล้ว
พากันฉันภัตตาหารที่อุปัฏฐากเหล่านั้นถวาย ไม่ว่าจะเศร้าหมองหรือประณีต.
อยู่มาวันหนึ่ง เขานาผลาผลเป็ นอันมากมาถวายพระราชา.
ท้าวเธอรับสั่งว่า พวกท่านจงถวายแด่ภิกษุสงฆ์
คนทั้งหลายจึงพากันไปยังโรงภัตตาหาร ไม่เห็นภิกษุสักรูปเดียว
จึงกราบทูลแก่พระราชาว่า แม้ภิกษุรูปเดียวก็ไม่มี พระเจ้าข้า. พระราชาตรัสว่า
ยังไม่ถึงเวลากระมัง. คนทั้งหลายกราบทูลว่า ถึงเวลาแล้ว พระเจ้าข้า
แต่ภิกษุทั้งหลายรับภัตตาหารในวังของพระองค์แล้ว
ไปในเรือนแห่งอุปัฏฐากผู้คุ้นเคยของตนๆ ให้ภัตตาหารนั้นแก่อุปัฏฐากเหล่านั้น
แล้วฉันภัตตาหารที่อุปัฏฐากเหล่านั้นถวาย จะเศร้าหมองหรือประณีตก็ตาม.
พระราชาทรงดาริว่า ภัตตาหารของเราประณีต เพราะเหตุไรหนอ
ภิกษุทั้งหลายจึงไม่ฉันภัตตาหารนั้น พากันฉันภัตตาหารอื่น
เราจักทูลถามพระศาสดา จึงเสด็จไปพระวิหาร ทรงนมัสการ แล้วจึงทูลถาม.
พระศาสดาตรัสว่า มหาบพิตร
ธรรมดาการบริโภคโภชนะมีความคุ้นเคยกันสาคัญยิ่ง
เพราะในพระราชวังของพระองค์ไม่มีผู้เข้าไปตั้งความคุ้นเคย
แล้วให้ด้วยความสนิทสนม
ภิกษุทั้งหลายจึงรับภัตตาหารแล้วฉันในที่แห่งคนผู้มีความคุ้นเคยแก่ตน
มหาบพิตร ชื่อว่ารสอื่นเช่นกับความคุ้นเคย ย่อมไม่มี แม้ของอร่อย ๔
อย่างที่คนผู้ไม่คุ้นเคยให้ ย่อมไม่ถึงค่าสักว่าเปรียงที่คนผู้คุ้นเคยให้.
แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลาย ครั้นเมื่อโรคเกิดขึ้น
เมื่อพระราชาแม้ทรงพาหมอทั้ง ๕ ตระกูลไปให้กระทายา เมื่อโรคไม่สงบ
ได้ไปยังสานักของคนผู้คุ้นเคยกัน
บริโภคยาคูอันทาด้วยข้าวฟ่างและลูกเดือยซึ่งไม่เค็ม
และผักซึ่งราดด้วยสักแต่ว่าน้าเปล่า ไม่มีรสเค็ม ก็หายโรค.
อันพระราชานั้นทูลอาราธนาแล้ว จึงทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก
ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์ได้บังเกิดในตระกูลพราหมณ์ ณ กาสิกรัฐ
บิดามารดาตั้งชื่อกุมารนั้นว่า กัปปกุมาร. กัปปกุมารนั้นเจริญวัยแล้ว
เรียนศิลปะทุกอย่างในเมืองตักกสิลา ภายหลังต่อมา ได้บวชเป็ นฤาษี.

3. 3
ครั้งนั้น เกสวดาบสห้อมล้อมด้วยดาบส ๕๐๐ รูป
เป็นครูของคณะอยู่ในหิมวันตประเทศ.
พระโพธิสัตว์ได้ไปยังสานักของเกสวดาบสนั้น
อยู่เป็นอันเตวาสิกผู้ใหญ่แห่งอันเตวาสิก ๕๐๐ รูป. แท้จริง
อัธยาศัยใจคอของพระโพธิสัตว์นั้นได้มีความสนิทสนมต่อเกสวดาบส.
ดาบสเหล่านั้นได้เป็ นผู้คุ้นเคยกันและกันยิ่งนัก.
จาเนียรกาลนานมา เกสวดาบสได้พาดาบสเหล่านั้นไปยังถิ่นมนุษย์
เพื่อต้องการเสพรสเค็มและรสเปรี้ยว ถึงนครพาราณสีแล้วอยู่ในพระราชอุทยาน.
วันรุ่งขึ้น เข้าไปสู่พระนครเพื่อภิกขาจาร ได้ไปถึงประตูพระราชวัง.
พระราชาทรงเห็นหมู่ฤาษีจึงให้ไปนิมนต์มาแล้วให้ฉันในภายในพระราชนิเวศน์
ทรงถือเอาปฏิญญาแล้ว ให้พักอยู่ในพระราชอุทยาน.
ครั้นเมื่อล่วงกาลฤดูฝนแล้ว เกสวดาบสได้ทูลอาลาพระราชา.
พระราชาตรัสว่า ท่านผู้เจริญ ท่านทั้งหลายเป็นผู้แก่เฒ่า จงอาศัยข้าพเจ้าอยู่ก่อน
ส่งแต่ดาบสหนุ่มๆ ไปยังหิมวันตประเทศเถิด. เกสวดาบสรับว่าดีละ
แล้วส่งดาบสเหล่านั้นพร้อมกับอันเตวาสิกผู้ใหญ่ไปยังหิมวันตประเทศ
ตนเองผู้เดียวยับยั้งอยู่.
ฝ่ายกัปปดาบสก็ไปยังหิมวันตประเทศอยู่กับดาบสทั้งหลาย.
เกสวดาบส เมื่ออยู่เหินห่างกัปปดาบสก็ราคาญใจ เป็ นผู้ใคร่จะเห็นกัปปดาบสนั้น
ไม่เป็นอันได้หลับนอน. เมื่อเกวสดาบสนั้นนอนไม่หลับ อาหารก็ไม่ย่อยไปด้วยดี
โรคลงโลหิตก็ได้เกิดมีขึ้น ทุกขเวทนาเป็ นไปอย่างแรงกล้า.
พระราชาทรงพาแพทย์ ๕ สกุลมาปรนนิบัติพระดาบส โรคก็ไม่สงบ.
เกสวดาบสทูลพระราชาว่า มหาบพิตร
พระองค์ปรารถนาให้อาตมภาพตาย หรือปรารถนาให้หายโรค.
พระราชาตรัสว่า ปรารถนาให้หายโรคชิ ท่านผู้เจริญ.
เกสวดาบสทูลว่า ถ้าอย่างนั้น
พระองค์จึงส่งอาตมภาพไปยังหิมวันตประเทศ.
พระราชาตรัสว่า ดีละ ท่านผู้เจริญ แล้วทรงส่งนารทอามาตย์ไป
ด้วยพระดารัสว่า ท่านจงพาท่านผู้เจริญไปหิมวันตประเทศพร้อมกับพวกพรานป่า
นารทอามาตย์นาเกสวดาบสนั้นไปหิมวันตประเทศแล้วกลับมา.
ฝ่ายเกสวดาบส เมื่อพอได้เห็นกัปปดาบสเท่านั้น โรคทางใจก็สงบ
ความกระสันราคาญใจก็ระงับไป. ลาดับนั้น
กัปปดาบสได้ให้ยาคูที่หุงด้วยข้าวฟ่างและลูกเดือยพร้อมกับผักที่ราดรดด้วยน้าเป
ล่า ซึ่งไม่เค็มไม่ได้อบแก่เกสวดาบสนั้น
โรคลงโลหิตของเกสวดาบสนั้นก็สงบระงับลง ในขณะนั้นเอง.
พระราชาทรงส่งนารทอามาตย์นั้นไปอีก ด้วยรับสั่งว่า

4. 4
เธอจงไปฟังข่าวคราวของเกสวดาบสดูทีเถิด.
นารทอามาตย์นั้นไปแล้วได้เห็นเกสวดาบสนั้นหายโรคแล้ว จึงกล่าวว่า
ท่านผู้เจริญ พระเจ้าพาราณสีทรงพาแพทย์ ๕ ตระกูลมาปรนนิบัติ
ไม่อาจทาท่านให้หายโรค กัปปดาบสปรนนิบัติท่านอย่างไร?
แล้วกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
เป็นอย่างไรหนอ
เกสวดาบสผู้มีโชคจึงละพระเจ้าพาราณสีผู้เป็นจอมมนุษย์
ผู้ทาความประสงค์ทั้งปวงให้สาเร็จได้ มายินดีอยู่ในอาศรมของกัปปดาบส.
นารทอามาตย์ทาทีเสมือนเจรจากับคนอื่น
ถามถึงเหตุในความยินดียิ่งของเกสวดาบส ด้วยประการอย่างนี้.
เกสวดาบสได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ดูก่อนนารทอามาตย์ สิ่งอันน่ารื่นรมย์ใจซึ่งยังประโยชน์ให้สาเร็จมีอยู่
หมู่ไม้อันทาใจให้รื่นรมย์มีอยู่ แต่ถ้อยคาอันเป็นสุภาษิตของกัปปดาบส
ย่อมทาให้เราอภิรมย์ยินดี.
ก็แหละ เกสวดาบสครั้นกล่าวอย่างนี้แล้ว จึงกล่าวว่า
กัปปดาบสทาเราให้ยินดีอยู่อย่างนี้
จึงให้เราดื่มยาคูที่หุงด้วยข้าวฟ่างและลูกเดือยอันระคนด้วยผักที่ราดด้วยน้า
ซึ่งไม่เค็มและไม่ได้อบกลิ่น พยาธิในร่างกายของเราสงบระงับเพราะข้าวยาคูนั้น
เราเป็นผู้หายโรคแล้ว.
นารทอามาตย์ได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า :-
พระคุณเจ้าบริโภคข้าวสุกแห่งข้าวสาลีที่ปรุงด้วยเนื้อสะอาดมาแล้ว
ไฉนข้าวฟ่างและลูกเดือยอันหารสมิได้ จึงทาให้พระคุณเจ้ายินดีได้เล่า.
เกสวดาบสได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๔ ว่า :-
ของบริโภคจะดีหรือไม่ดีก็ตาม จะน้อยหรือมากก็ตาม
บุคคลผู้คุ้นเคยกันแล้วบริโภคในที่ใด การบริโภคในที่นั้นแหละดี
เพราะรสทั้งหลายมีความคุ้นเคยเป็นเยี่ยม.
เพราะเหตุไร ?
เพราะรสทั้งหลายมีความคุ้นเคยกันเป็นยอดเยี่ยม
อธิบายว่า รสทั้งหลายชื่อว่ามีความคุ้นเคยเป็นเยี่ยม
เพราะความคุ้นเคยเป็นยอดเยี่ยม คือสูงสุดแห่งรสทั้งหลายเหล่านี้.
เพราะขึ้นชื่อว่ารสจะเสมอกับรสคือความคุ้นเคยกันย่อมไม่มี
เหตุนั้นโภชนาหารแม้มีรสอร่อย ๔ อย่างที่คนผู้ไม่คุ้นเคยจัดให้
ย่อมไม่ถึงค่าน้าส้มและน้าข้าวที่คนผู้คุ้นเคยกันจัดให้แล้ว.
นารทอามาตย์ได้ฟังคาของเกสวดาบสนั้นแล้ว

5. 5
จึงไปยังราชสานักกราบทูลว่า เกสวดาบสกล่าวคาชื่อนี้.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแสดงแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า
พระราชาในครั้งนั้น ได้เป็ น พระอานนท์
นารทอามาตย์ในครั้งนั้น ได้เป็น พระสารีบุตร
เกสวดาบสในครั้งนั้น ได้เป็น พกมหาพรหม
ส่วนกัปปดาบส คือ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาเกสวชาดกที่ ๖
-----------------------------------------------------