ว่าด้วยคบคนดีผู้คบก็เป็นคนดี พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภอำมาตย์ของพระเจ้าโกศลคนหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. ได้ยินว่า อำมาตย์ผู้นั้นมีอุปการะเป็นอันมากแก่พระราชา ได้เป็นผู้จัดสรรพกิจทั้งปวงให้สำเร็จ. พระราชาทรงพระดำริว่า อำมาตย์นี้มีอุปการะเป็นอันมากแก่เรา จึงได้ประทานยศใหญ่โตแก่อำมาตย์นั้น อำมาตย์พวกอื่นอดทนอำมาตย์นั้นไม่ได้ ก็คอยส่อเสียดยุยงพระราชา ทำลายอำมาตย์นั้น. พระราชาทรงเชื่อคำของอำมาตย์เหล่านั้น มิได้ทรงพิจารณาโทษ รับสั่งให้จองจำอำมาตย์ผู้มีศีลนั้นผู้หาโทษมิได้ ด้วยเครื่องจองจำคือโซ่ตรวนแล้วให้ขังไว้ในเรือนจำ. อำมาตย์นั้นตัวคนเดียวแท้อยู่ในเรือนจำนั้น อาศัยศีลสมบัติได้เอกัคคตาจิตแน่วแน่ในอารมณ์เดียว พิจารณาสังขารทั้งหลายก็ได้บรรลุโสดาปัตติผล. ครั้นในกาลต่อมา พระราชาทรงทราบว่าอำมาตย์นั้นไม่มีโทษ จึงรับสั่งให้ถอดเครื่องพันธนาการคือโซ่ตรวน แล้วได้พระราชทานยศอันยิ่งใหญ่กว่ายศครั้งแรก. อำมาตย์คิดว่าจักถวายบังคมพระศาสดา จึงถือเอาของหอมและระเบียบดอกไม้เป็นต้นเป็นอันมากไปยังพระวิหาร บูชาพระตถาคต ถวายบังคมแล้วนั่ง ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง. พระศาสดา เมื่อจะทรงกระทำปฏิสันถารกับอำมาตย์นั้น จึงตรัสว่า เราตถาคตได้ยินว่า ราชทัณฑ์อันหาประโยชน์มิได้ เกิดขึ้นแก่ท่านหรือ. อำมาตย์กราบทูลว่า พระเจ้าข้า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ราชทัณฑ์อันหาประโยชน์มิได้เกิดขึ้นแล้ว แต่ข้าพระองค์ได้กระทำประโยชน์จากสิ่งที่หาประโยชน์มิได้นั้น ข้าพระองค์นั้นนั่งอยู่ในเรือนจำแล้วทำโสดาปัตติผลให้เกิดขึ้นแล้ว. พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนอุบาสก มิใช่ท่านเท่านั้น ที่นำเอาประโยชน์มาจากสิ่งที่มิใช่ประโยชน์ แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลาย ก็นำเอาสิ่งที่เป็นประโยชน์มาจากสิ่งที่ไม่เป็นประโยชน์แก่ตนเหมือนกัน อันอำมาตย์นั้นทูลอาราธนาแล้ว จึงทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธกดังต่อไปนี้

1. 1
เสยยชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๒. เสยยชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๘๒)
ว่าด้วยคบคนดีผู้คบก็เป็ นคนดี
(พระราชาโพธิสัตว์สนทนากับเหล่าอามาตย์ว่า)
[๙๔] ผู้ใดคบหาบุคคลผู้ประเสริฐ ผู้นั้นชื่อว่ามีส่วนอันประเสริฐ
เป็นผู้ประเสริฐ เรากระทาไมตรีกับพระราชาโจรองค์เดียวแล้ว
ได้ปลดปล่อยพวกท่านตั้ง ๑๐๐ คนให้พ้นการถูกประหารชีวิต
[๙๕] เพราะฉะนั้น บุคคลเพียงผู้เดียว กระทาไมตรีกับชาวโลกทั้งปวง
ละโลกนี้ไปแล้วพึงไปสู่สวรรค์ พวกท่านผู้เป็นชาวกาสีจงฟังคาของเรานี้เถิด
(พระศาสดาตรัสพระคาถาว่า)
[๙๖] พระเจ้ากังสมหาราชผู้ทรงปกครองกรุงพาราณสี
ครั้นทรงมีพระดารัสนี้แล้ว ทรงสละธนูและลูกศร ทรงสารวมออกผนวชแล้ว
เสยยชาดกที่ ๒ จบ
----------------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
เสยยชาดก
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภอามาตย์ของพระเจ้าโกศลคนหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า อามาตย์ผู้นั้นมีอุปการะเป็นอันมากแก่พระราชา
ได้เป็นผู้จัดสรรพกิจทั้งปวงให้สาเร็จ. พระราชาทรงพระดาริว่า
อามาตย์นี้มีอุปการะเป็นอันมากแก่เรา จึงได้ประทานยศใหญ่โตแก่อามาตย์นั้น
อามาตย์พวกอื่นอดทนอามาตย์นั้นไม่ได้ ก็คอยส่อเสียดยุยงพระราชา
ทาลายอามาตย์นั้น. พระราชาทรงเชื่อคาของอามาตย์เหล่านั้น
มิได้ทรงพิจารณาโทษ รับสั่งให้จองจาอามาตย์ผู้มีศีลนั้นผู้หาโทษมิได้
ด้วยเครื่องจองจาคือโซ่ตรวนแล้วให้ขังไว้ในเรือนจา.
อามาตย์นั้นตัวคนเดียวแท้อยู่ในเรือนจานั้น
อาศัยศีลสมบัติได้เอกัคคตาจิตแน่วแน่ในอารมณ์เดียว
พิจารณาสังขารทั้งหลายก็ได้บรรลุโสดาปัตติผล.
ครั้นในกาลต่อมา พระราชาทรงทราบว่าอามาตย์นั้นไม่มีโทษ
จึงรับสั่งให้ถอดเครื่องพันธนาการคือโซ่ตรวน
แล้วได้พระราชทานยศอันยิ่งใหญ่กว่ายศครั้งแรก.
อามาตย์คิดว่าจักถวายบังคมพระศาสดา

2. 2
จึงถือเอาของหอมและระเบียบดอกไม้เป็นต้นเป็นอันมากไปยังพระวิหาร
บูชาพระตถาคต ถวายบังคมแล้วนั่ง ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง.
พระศาสดา เมื่อจะทรงกระทาปฏิสันถารกับอามาตย์นั้น จึงตรัสว่า
เราตถาคตได้ยินว่า ราชทัณฑ์อันหาประโยชน์มิได้ เกิดขึ้นแก่ท่านหรือ.
อามาตย์กราบทูลว่า พระเจ้าข้า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ
ราชทัณฑ์อันหาประโยชน์มิได้เกิดขึ้นแล้ว
แต่ข้าพระองค์ได้กระทาประโยชน์จากสิ่งที่หาประโยชน์มิได้นั้น
ข้าพระองค์นั้นนั่งอยู่ในเรือนจาแล้วทาโสดาปัตติผลให้เกิดขึ้นแล้ว.
พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนอุบาสก มิใช่ท่านเท่านั้น
ที่นาเอาประโยชน์มาจากสิ่งที่มิใช่ประโยชน์ แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลาย
ก็นาเอาสิ่งที่เป็นประโยชน์มาจากสิ่งที่ไม่เป็นประโยชน์แก่ตนเหมือนกัน
อันอามาตย์นั้นทูลอาราธนาแล้ว จึงทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธกดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล
เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในพระนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในพระครรภ์ของพระอัครมเหสีของพระเจ้าพรหมทัตนั้น
พอเจริญวัยก็เล่าเรียนศิลปะทั้งปวงในเมืองตักกสิลา
เมื่อพระราชบิดาสวรรคตแล้วก็ดารงอยู่ในราชสมบัติ
มิได้ทรงยังทศพิธราชธรรมให้กาเริบ ครองราชสมบัติโดยธรรมสม่าเสมอ
บาเพ็ญทาน รักษาศีล ๕ รักษาอุโบสถกรรม
ลาดับนั้น
อามาตย์ผู้หนึ่งของพระองค์ก่อการประทุษร้ายขึ้นภายในพระราชวัง
ข้าราชบริพารที่เป็ นบาทบริจาริกาเป็นต้น จึงกราบทูลแก่พระราชาว่า
อามาตย์ผู้โน้นก่อประทุษร้ายในภายในพระราชวัง
พระราชาทรงสืบสวนแล้วทรงทราบได้ตามสภาพ
จึงรับสั่งให้พาอามาตย์นั้นมาเฝ้ าแล้วตรัสว่า จาเดิมแต่นี้ไป
เจ้าอย่าได้มาอุปัฏฐากเราเลย แล้วทรงถอดยศเสีย.
อามาตย์นั้นไปอุปัฏฐากพระเจ้าสามันตราชองค์อื่น.
เรื่องทั้งปวงได้กล่าวไว้ใน มหาสีลวชาดก ในหนหลังนั่นแหละ
แม้ในชาดกนี้ พระราชานั้นทรงทดลองถึง ๓ ครั้ง
จึงเชื่อคาของอามาตย์นั้น ทรงดาริว่าจักยึดราชสมบัติในเมืองพาราณสี
จึงพร้อมด้วยบริวารอันใหญ่หลวง ประชิดราชอาณาเขตของพระเจ้าพาราณสี.
นายทหารผู้ใหญ่ของพระเจ้าพาราณสีประมาณ ๗๐๐ นาย
รู้ประพฤติเหตุนั้นแล้วกราบทูลว่า ข้าแต่สมมติเทพ ได้ยินว่า
พระราชาองค์โน้นคิดว่าจักยึดราชสมบัติในเมืองพาราณสี จึงตีชนบทเข้ามา
พวกข้าพระองค์จักไปในชนบทนั้นนั่นแหละ แล้วจักจับพระราชาองค์โน้นมา.

3. 3
พระเจ้าพาราณสีตรัสว่า
เราไม่มีการกระทากรรมด้วยราชสมบัติที่ได้ด้วยการเบียดเบียนผู้อื่น
พวกท่านอย่ากระทาอะไรๆ เขา.
พระราชาโจรเสด็จมาล้อมพระนครไว้
อามาตย์ทั้งหลายเข้าไปเฝ้ าพระราชาอีกทราบทูลว่า ข้าแต่สมมติเทพ
ขอพระองค์อย่าทรงกระทาอย่างนี้ พวกข้าพระองค์จะจับพระราชาโจรนั้น.
พระราชาตรัสว่า อย่าได้กระทาอะไรๆ พวกท่านจงเปิดประตูเมืองทุกประตู
พระองค์เองทรงแวดล้อมด้วยหมู่อามาตย์ ประทับนั่งบนบัลลังก์ในท้องพระโรง.
พระราชาโจรโบยตีพวกมนุษย์ที่ประตูทั้ง ๔
เข้าเมืองได้แล้วขึ้นยังปราสาท ให้จับพระราชาผู้แวดล้อมด้วยอามาตย์ ๑๐๐ คน
จองจาด้วยโซ่ตรวนทั้งหลาย แล้วให้ขังไว้ในเรือนจา.
พระราชาประทับนั่งในเรือนจานั่นแล ทรงแผ่เมตตาไปยังพระราชาโจร
ทรงยังฌานมีเมตตาเป็ นอารมณ์ให้เกิดขึ้น
ด้วยอานุภาพแห่งเมตตาของพระเจ้าพาราณสีนั้น
ความเร่าร้อนจึงเกิดขึ้นในกายของพระราชาโจร.
พระสรีระกายทั้งสิ้นของพระราชาโจรนั้น
เป็ นประหนึ่งถูกคบเพลิงในยมโลกลวกลน.
พระราชาโจรนั้นถูกมหันตทุกข์ครอบงา จึงตรัสถามว่า
มีเหตุอะไรหนอ.
อามาตย์ทั้งหลายกราบทูลว่า
พระองค์ให้จาขังพระราชาผู้มีศีลไว้ในเรือนจา ด้วยเหตุนั้น
ทุกข์อันนี้จักเกิดขึ้นแก่พระองค์. ราชาโจรนั้นจึงเสด็จไปขอขมาพระโพธิสัตว์
ตรัสว่า ราชสมบัติของพระองค์จงเป็ นของพระองค์เถิด
แล้วทรงมอบราชสมบัติแก่พระเจ้าพาราณสีนั้นแล แล้วทูลว่า ตั้งแต่นี้ไป
ข้าศึกของพระองค์จงเป็นภาระของหม่อมฉัน ให้ลงอาญาแก่อามาตย์ผู้ประทุษร้าย
แล้วเสด็จไปยังพระนครของพระองค์เอง.
พระโพธิสัตว์ประทับนั่งบนบัลลังก์ซึ่งยกเศวตฉัตรขึ้นแล้วในท้องพระโ
รงอันอลงกต เมื่อจะทรงปราศัยกับหมู่อามาตย์ที่นั่งห้อมล้อมอยู่ จึงได้ตรัสคาถา ๒
คาถาแรกว่า :-
ผู้ใดคบหากับบุคคลผู้ประเสริฐ ผู้นั้นชื่อว่าเป็ นส่วนอันประเสริฐด้วย
เราสมานไมตรีกับพระยาโจรคนเดียว ก็ปลดเปลื้อง
ท่านทั้งหลายผู้ต้องโทษได้ตั้งร้อยคน.
เพราะฉะนั้น บุคคลคนเดียวสมานไมตรีกับโลกทั้งมวล
สิ้นชีพแล้วก็พึงเข้าถึงสวรรค์ ท่านชาวกาสิกรัฐทั้งหลายจงฟังคาของเราเถิด.
ในคาถาที่ ๒ มีเนื้อความต่อไปนี้

4. 4
เพราะเหตุที่เรากระทาการติดต่อด้วยเมตตาภาวนา
โดยความเป็ นอันหนึ่งอันเดียวกันกับพระยาโจรคนเดียว
จึงปลดเปลื้องท่านทั้งหลายผู้จะถูกฆ่าได้ตั้งร้อยคน เพราะฉะนั้น
พึงทราบข้อนั้นว่าเพราะบุคคลผู้เดียวกระทาการติดต่อกับโลกทั้งปวง
ด้วยเมตตาภาวนา ละไปแล้วจะเข้าถึงสวรรค์ในโลกหน้า
เพราะเมตตาภาวนาอันเป็นอุปจารฌานให้ปฏิสนธิในกามาวจรภพ
เมตตาภาวนาอันเป็ นอัปปนาฌาน ย่อมให้ปฏิสนธิในพรหมโลก.
ท่านแม้ทั้งปวงผู้เป็ นชาวกาสิกรัฐ จงฟังคาของเรานี้ไว้.
พระมหาสัตว์พรรณนาคุณของภาวนาอันประกอบด้วยเมตตาแก่มหาช
นอย่างนี้แล้ว ทรงสละเศวตฉัตรในพระนครพาราณสีอันกว้างใหญ่ถึง ๑๒ โยชน์
แล้วเสด็จเข้าป่าหิมพานต์บวชเป็ นฤาษี.
พระศาสดาทรงเป็นผู้ตรัสรู้ยิ่งแล้ว ทรงตรัสพระคาถาที่ ๓ ว่า :-
พระเจ้ากังสมหาราชครอบครองราชสมบัติเมืองพาราณสี
ได้ตรัสพระดารัสนี้แล้ว ก็ทรงสละทิ้งธนูและลูกศรเสีย เข้าถึงความสารวม.
ก็แหละครั้นบวชแล้วก็ยังฌานให้เกิดขึ้น
เป็ นผู้มีฌานไม่เสื่อมจึงได้เกิดขึ้นในพรหมโลก.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดกว่า
พระราชาผู้เป็นโจรในครั้งนั้น ได้เป็น พระอานนท์ ในบัดนี้
ส่วนพระเจ้าพาราณสีในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาเสยยชาดกที่ ๒
-----------------------------------------------------