ว่าด้วย พระเจ้าทธิวาหนะ พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภภิกษุคบพวกผิด ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เรื่องราวข้าพเจ้ากล่าวไว้แล้วในหนหลัง. ก็ในเรื่องนี้ พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ขึ้นชื่อว่าการอยู่ร่วมกับอสัตบุรุษเป็นสิ่งเลวทราม ทำแต่ความฉิบหาย ในการอยู่ร่วมกันนั้น อย่าว่าแต่อยู่ร่วมกับคนชั่ว ทำความฉิบหายให้แก่มนุษย์เลย แม้เมื่อก่อนต้นมะม่วงซึ่งไม่มีจิตใจ มีรสอร่อย เปรียบด้วยรสทิพย์ อาศัยอยู่ร่วมกับต้นสะเดาที่ไม่น่าพอใจ ไม่มีรสอร่อย ยังขมได้. แล้วทรงนำเรื่องอดีตมาตรัสเล่า.

1. 1
ทธิวาหนชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๖. ทธิวาหนชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๑๘๖)
ว่าด้วยพระเจ้าทธิวาหนะ
(พระเจ้าทธิวาหนะตรัสถามพระโพธิสัตว์ว่า)
[๗๑] ในกาลก่อน มะม่วงนี้มีผิวสวย กลิ่นหอม รสอร่อย
ได้รับการบารุงเหมือนเดิม เพราะเหตุไร จึงกลับกลายเป็นมะม่วงที่มีรสขมไป
(อามาตย์โพธิสัตว์กราบทูลแจ้งเหตุของมะม่วงนั้นว่า)
[๗๒] ข้าแต่พระเจ้าทธิวาหนะ มะม่วงของพระองค์มีต้นสะเดาล้อมรอบ
รากกับรากเกี่ยวพันกัน กิ่งกับกิ่งประสานกัน
เพราะการเกี่ยวข้องกับต้นไม้ที่มีรสขมไม่น่าพอใจนั้น
มะม่วงต้นนี้จึงกลายเป็นไม้ที่มีรสขมไป
ทธิวาหนชาดกที่ ๖ จบ
-----------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ทธิวาหนชาดก
ว่าด้วย พระเจ้าทธิวาหนะ
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร
ทรงปรารภภิกษุคบพวกผิด ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
เรื่องราวข้าพเจ้ากล่าวไว้แล้วในหนหลัง.
ก็ในเรื่องนี้ พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
ขึ้นชื่อว่าการอยู่ร่วมกับอสัตบุรุษเป็ นสิ่งเลวทราม ทาแต่ความฉิบหาย
ในการอยู่ร่วมกันนั้น อย่าว่าแต่อยู่ร่วมกับคนชั่ว ทาความฉิบหายให้แก่มนุษย์เลย
แม้เมื่อก่อนต้นมะม่วงซึ่งไม่มีจิตใจ มีรสอร่อย เปรียบด้วยรสทิพย์
อาศัยอยู่ร่วมกับต้นสะเดาที่ไม่น่าพอใจ ไม่มีรสอร่อย ยังขมได้.
แล้วทรงนาเรื่องอดีตมาตรัสเล่า.
ในอดีตกาล ครั้งพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติอยู่ในกรุงพาราณสี
พราหมณ์สี่คนพี่น้องในแคว้นกาสี บวชเป็ นฤๅษี
สร้างบรรณศาลาอาศัยอยู่ตามลาดับกันไป ในหิมวันตประเทศ.
พี่ชายใหญ่ของพวกพราหมณ์ถึงแก่กรรมไป เกิดเป็นท้าวสักกะ
ท้าวเธอทราบเหตุการณ์นั้น ล่วงไปเจ็ดแปดวันเป็ นลาดับๆ
จะเสด็จไปดูแลดาบสเหล่านั้น วันหนึ่งเสด็จไปนมัสการดาบสผู้พี่ ประทับนั่ง ณ
ส่วนข้างหนึ่ง ตรัสถามว่า ท่านต้องการอะไร. ดาบสนั้นเป็ นโรคผอมเหลือง
จึงถวายพระพรว่า อาตมาต้องการไฟ. ท้าวสักกะจึงประทานพร้าโต้ให้.

2. 2
พร้าใส่ด้ามใช้ได้ทั้งมีดทั้งขวาน ชื่อว่าพร้าโต้. พระดาบสถวายพระพรว่า
ใครจะใช้พร้านี้หาฟืนมาให้อาตมาได้เล่า. ท้าวสักกะจึงรับสั่งกะดาบสนั้นว่า
หากพระคุณเจ้าต้องการฟืน ก็จงเอามือตบพร้าโต้นี้ แล้วสั่งว่า
จงหาฟืนมาก่อไฟให้เรา พร้าโต้นั้นก็จะหาฟืนมาก่อไฟให้.
ครั้นแล้วท้าวสักกะประทานพร้าโต้แก่ดาบสนั้นแล้ว
จึงเข้าไปหาดาบสรูปที่สอง ตรัสถามว่า ท่านต้องการอะไร.
ใกล้บรรณศาลาของดาบสนั้น เป็ นทางเดินของช้าง. ดาบสถูกช้างรบกวน
จึงถวายพระพรว่า อาตมาลาบากเพราะช้าง ขอให้ไล่มันไปเสียเถิด.
ท้าวสักกะจึงทรงมอบกลองใบหนึ่งให้แก่ดาบสนั้น แล้วรับสั่งว่า
เมื่อพระคุณเจ้าตีกลองด้านนี้ ข้าศึกจะหนีไป ตีด้านนี้
เขาจักมีเมตตาห้อมล้อมท่านด้วยจตุรังคินีเสนา
ครั้นประทานกลองใบนั้นแล้ว จึงเสด็จไปยังสานักของดาบสผู้น้อง
แล้วตรัสถามว่า พระคุณเจ้าต้องการอะไร.
แม้พระดาบสรูปนั้นก็เป็นโรคผอมเหลือง เพราะฉะนั้น จึงถวายพระพรว่า
ต้องการนมส้ม. ท้าวสักกะจึงประทานหม้อนมส้มใบหนึ่งแก่ดาบสนั้น
แล้วมีรับสั่งว่า ถ้าพระคุณเจ้าต้องการก็จงรินหม้อนี้ จะเกิดเป็นแม่น้าใหญ่
มีห้วงน้าใหญ่ไหลไป ทั้งยังสามารถเอาราชสมบัติให้ท่านได้
ครั้นรับสั่งแล้วก็เสด็จกลับ.
ตั้งแต่นั้นมา พร้าโต้ก็ก่อไฟให้ดาบสผู้พี่. เมื่อดาบสรูปที่สองตีกลอง
ช้างก็หนี. ดาบสผู้น้องก็ฉันนมส้ม. ในครั้งนั้น
มีสุกรตัวหนึ่งเที่ยวไปที่บ้านร้างแห่งหนึ่ง ได้พบแก้วมณีที่ทรงอานุภาพ.
มันจึงคาบแก้วมณีนั้น แล้วเหาะไปบนอากาศด้วยอานุภาพของแก้วมณี
ไปถึงเกาะแห่งหนึ่ง ท่ามกลางมหาสมุทร คิดว่า เวลานี้เราควรอยู่ที่นี่
แล้วลงพักใต้ต้นมะเดื่อต้นหนึ่ง ในที่อันสาราญ. วันหนึ่ง
มันวางแก้วมณีไว้ข้างหน้าแล้ว ก็หลับไปที่โคนต้นไม้นั้น.
ครั้งนั้น มนุษย์ชาวแคว้นกาสีคนหนึ่ง ถูกมารดาบิดาไล่ออกจากเรือน
ด้วยเห็นว่า เด็กคนนี้ไม่ช่วยเหลือเราเลย จึงไปถึงท่าเรือแห่งหนึ่ง
สมัครเป็นกรรมกรของชาวเรือโดยสารเรือไป ครั้นเรืออับปางกลางสมุทร
จึงนอนบนแผ่นกระดานไปถึงเกาะแห่งหนึ่ง เที่ยวแสวงหาผลไม้
ครั้นเห็นสุกรนั้นนอนหลับ จึงค่อยๆ ย่องเข้าไปลักเอาแก้วมณี
แล้วเหาะขึ้นไปบนอากาศด้วยอานุภาพของแก้วมณีนั้น
แล้วกลับมานั่งลงบนต้นมะเดื่อ คิดว่า
ชะรอยสุกรนี้จะเที่ยวไปในอากาศด้วยอานุภาพของแก้วมณีนี้ แล้วมาพักอยู่ที่นี่
เราควรฆ่าสุกรนี้กินเนื้อเสียก่อนแล้วจึงไปในภายหลัง.
ชายนั้นจึงหักไม้ท่อนหนึ่งเหวี่ยงลงบนหัวสุกร. สุกรตื่นขึ้นไม่เห็นแก้วมณี

3. 3
จึงกระสับกระส่ายวิ่งพล่านไปมา. ชายที่นั่งบนต้นไม้หัวเราะ
สุกรเหลือบเห็นเข้าก็เอาหัวชนต้นไม้นั้นตายทันที.
ชายผู้นั้นจึงลงจากต้นไม้ก่อไฟย่างเนื้อสุกรกิน
แล้วเหาะขึ้นไปบนอากาศไปถึงทางสุดของหิมวันตประเทศ
ครั้นเห็นอาศรมบทแล้ว จึงเหาะลงที่อาศรมของดาบสผู้พี่
ได้อาศัยกระทาวัตรปฏิบัติดาบสอยู่สองสามวัน และได้เห็นอานุภาพของพร้าโต้.
ชายผู้นั้นจึงคิดว่า เราควรเอาพร้าเล่มนี้เสีย จึงอวดอานุภาพแก้วมณีแก่ดาบส
แล้วพูดว่า พระคุณเจ้า จงเอาแก้วมณีนี้ แล้วให้พร้าโต้แก่ข้าพเจ้าเถิด.
พระดาบสอยากจะเที่ยวไปบนอากาศบ้าง จึงรับเอาแก้วมณีแล้วให้พร้าโต้แก่เขา.
ชายผู้นั้นครั้นได้พร้าโต้ เดินไปได้สักหน่อยจึงตบพร้าโต้สั่งว่า ดูก่อนพร้าโต้
เจ้าจงตัดศีรษะดาบสเสียแล้วเอาแก้วมณีมาให้เรา.
พร้าโต้ก็ไปตัดศีรษะดาบสแล้วนาแก้วมณีมาให้. เขาซ่อนพร้าโต้ไว้ในที่ที่ปกปิด
แล้วเดินไปหาดาบสคนกลาง พักอยู่สองสามวันก็ได้เห็นอานุภาพของกลอง
จึงให้แก้วมณีแลกกับกลอง แล้วให้พร้าโต้ตัดศีรษะดาบสรูปนั้นเสียเช่นนัยก่อน
แล้วจึงเข้าไปหาดาบสคนสุดท้าย ก็ได้เห็นอานุภาพของหม้อนมส้ม
จึงให้แก้วมณีแลกเอาหม้อนมส้ม แล้วให้ตัดศีรษะดาบสนั้นเช่นนัยก่อน
ถือเอาแก้วมณี พร้าโต้ กลอง หม้อนมส้ม เหาะไปบนอากาศ
แล้วลงพักไม่ไกลกรุงพาราณสี ฝากหนังสือไปแก่บุรุษคนหนึ่งว่า
พระเจ้ากรุงพาราณสีจะสู้รบกับเรา หรือจะยอมให้ราชสมบัติแก่เรา.
พระราชาทรงสดับสาส์นเท่านั้น
ก็เสด็จออกด้วยหมายพระทัยว่าจักจับโจร. ชายผู้นั้นจึงตีกลองด้านหนึ่ง
จตุรังคินีเสนาก็เข้ามาห้อมล้อม. เขาทราบอย่างแน่วแน่ว่า
พระราชาตกอยู่ในเงื้อมมือของตนแล้ว จึงรินหม้อนมส้ม
เกิดเป็นแม่น้าใหญ่ไหลท่วมท้น มหาชนจมลงในนมส้ม ไม่สามารถหนีออกไปได้
เขาจึงตบพร้าโต้สั่งว่าเจ้าจงไปตัดศีรษะพระราชามา.
พร้าโต้ก็ไปตัดพระเศียรพระราชามาวางไว้แทบเท้าของเขา
นักรบแม้คนเดียวก็ไม่อาจเงื้ออาวุธได้
เขาแวดล้อมด้วยพลนิกายใหญ่ยกเข้าสู่พระนคร ให้จัดทาพิธีปราบดาภิเษก
เป็นพระราชาพระนามว่า ทธิวาหนะ ครอบครองราชสมบัติโดยธรรม.
วันหนึ่ง เมื่อพระราชาทธิวาหนะทรงสนานที่แม่น้าใหญ่
ภายในมีข่ายกั้นเป็ นวงล้อม มะม่วงสุกผลหนึ่งเป็ นของเทวดาลอยมาติดข่าย.
พนักงานทั้งหลายเมื่อยกข่ายขึ้น ก็เห็นมะม่วงนั้นจึงนาไปถวายพระราชา.
มะม่วงนั้นเป็ นผลกลมประมาณเท่าหม้อใหญ่ มีสีดุจทองคา.
พระราชาตรัสถามพรานป่าว่า นี้ผลอะไร ครั้นสดับว่าเป็ นผลมะม่วง
จึงรับสั่งให้ปลูกในพระราชอุทยานของพระองค์ แล้วให้รดด้วยน้านม

4. 4
ต้นไม้ได้เจริญเติบโตให้ผลในปีที่สาม. ต้นมะม่วงได้มีสักการะเป็นอันมาก.
เขารดด้วยน้านม เจิมด้วยของหอมห้าชนิด
ห้อยพวงมาลัยตามประทีปด้วยน้ามันหอม กั้นด้วยผ้าม่าน เป็ นผลไม้มีรสหวาน
มีสีเหลืองดังทองคา.
พระเจ้าทธิวาหนะจะทรงส่งผลมะม่วงไปถวายพระราชาอื่นๆ
ใช้เงี่ยงกระเบนแทงหน่อทิ้งออกเสียแล้วส่งไป เพราะเกรงว่าจะเกิดเป็ นต้นขึ้น
แล้วทรงส่งไป. เมล็ดมะม่วงที่พระราชาเหล่านั้นเสวยแล้วให้เพาะก็ไม่งอก.
เมื่อพระราชาเหล่านั้นสอบถามว่า อะไรหนอเป็นเหตุในเรื่องนี้
ก็หาทราบเหตุนั้นไม่. ครั้นแล้วพระราชาองค์หนึ่งรับสั่งหาคนเฝ้ าพระอุทยานมา
ตรัสถามว่า เจ้าสามารถจะทารสผลมะม่วงของพระเจ้าทธิวาหนะ
ให้เสียกลายเป็นรสขมได้หรือ เมื่อคนเฝ้ าสวนกราบทูลว่า ได้ พระเจ้าข้า.
จึงรับสั่งว่า ถ้าเช่นนั้นก็จงไป แล้วพระราชทานทรัพย์พันหนึ่งส่งไป.
เขาไปถึงกรุงพาราณสีแล้ว ให้กราบทูลพระราชาว่า
คนเฝ้ าสวนคนหนึ่งมาเฝ้ า เมื่อพระองค์รับสั่งว่า ให้มาเฝ้ าได้
เขาจึงไปถวายบังคมพระราชา เมื่อรับสั่งถามว่า เจ้าเป็ นคนเฝ้ าสวนหรือ
เขากราบทูลว่า ถูกแล้ว พระเจ้าข้า แล้วก็พรรณนาถึงความสามารถของตน.
พระราชารับสั่งว่า จงไปอยู่กับคนเฝ้ าสวนของเราเถิด. ตั้งแต่นั้นมาทั้งสองคน
ก็ช่วยกันรักษาพระราชอุทยาน คนเฝ้ าสวนคนใหม่มาอยู่ได้ไม่นาน
ได้ทาให้ต้นไม้ออกช่อในเวลามิใช่กาล ให้มีผลในเวลามิใช่ผล
ทาให้พระราชอุทยานน่ารื่นรมย์ยิ่งนัก. พระราชาทรงโปรดปรานเขา
รับสั่งให้ปลดคนเฝ้ าสวนคนเก่าออกเสีย
ได้พระราชทานหน้าที่เฝ้ าสวนให้แก่เขาโดยเฉพาะ. เขาตระหนักแน่ว่า
พระราชอุทยานอยู่ในเงื้อมมือของตนแล้ว จึงปลูกต้นสะเดา
และเถาบรเพ็ดล้อมต้นมะม่วง. ต้นสะเดางอกงามขึ้นโดยลาดับ รากต่อรากพันกัน
กิ่งต่อกิ่งพาดทับกัน เพราะความเกี่ยวพันกันกับไม้ที่ไม่น่ายินดี
และปราศจากรสนั้น มะม่วงซึ่งมีผลหวานมาก่อน ก็กลับเป็ นรสขมแล้ว จึงหนีไป.
พระเจ้าทธิวาหนะเสด็จไปพระอุทยาน เสวยผลมะม่วง
ไม่อาจจะทรงกลืนเยื่อมะม่วง ซึ่งตกถึงพระโอฐได้ คล้ายน้าฝากสะเดา
ต้องทรงขากถ่มทิ้ง. ครั้งนั้น
พระโพธิสัตว์ได้เป็ นผู้สอนอรรถและธรรมของพระองค์
พระราชาจึงปรึกษากะพระโพธิสัตว์ว่า ดูก่อนบัณฑิต
ต้นไม้นี้มิได้บกพร่องต่อการดูแลมาก่อนเลย เมื่อเป็นเช่นนั้น
ผลของมันก็เกิดขมขึ้นมาได้ อะไรหนอเป็ นเหตุ.
เมื่อจะรับสั่งถาม จึงตรัสคาถาแรกว่า :-
แต่ก่อนมา มะม่วงต้นนี้บริบูรณ์ด้วยสี กลิ่น และรส

5. 5
ได้รับการบารุงอยู่แต่เดิม เหตุไรจึงมีผลขมไปได้.
ลาดับนั้น พระโพธิสัตว์ เมื่อจะทูลแจ้งเหตุของมะม่วงนั้น
จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ข้าแต่พระเจ้าทธิวาหนะ มะม่วงของพระองค์ มีต้นสะเดาล้อมอยู่
รากต่อรากเกี่ยวพันกัน กิ่งต่อกิ่งเกี่ยวประสานกัน
เหตุที่อยู่ร่วมกันกับต้นสะเดาที่มีรสขม มะม่วงจึงมีรสขมไปด้วย.
พระราชาทรงสดับคาของพระโพธิสัตว์แล้ว รับสั่งให้ตัด
ต้นสะเดาและเถาบรเพ็ดเสีย ให้ถอนรากขึ้น ขนดินที่เสียรสไปทิ้ง ใส่แต่ดินมีรสดี
ให้บารุงต้นมะม่วงด้วยน้านมน้าตาลกรวดและน้าหอม เพราะปนกับรสดี
มันจึงกลายเป็นต้นไม้มีรสหวานอย่างเดิม.
พระราชาทรงมอบพระอุทยานแก่คนเฝ้ าสวนคนเดิม ทรงดารงอยู่ตลอดพระชนม์
แล้วเสด็จไปตามยถากรรม.
พระศาสดาทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดก
อามาตย์บัณฑิตในครั้งนั้น คือ เราตถาคต ในครั้งนี้แล.
จบ อรรถกถาทธิวาหนชาดกที่ ๖
-----------------------------------------------------