ว่าด้วย ขุมทรัพย์ที่ฝังไว้ที่โคนไม้ พระศาสดาทรงบรรทม ณ เตียงปรินิพพาน ทรงปรารภพระอานันทเถระ จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. ได้ยินว่า ท่านผู้มีอายุนั้นทราบว่า ในเวลาปัจจุสมัยใกล้รุ่งแห่งราตรีวันนี้ พระศาสดาจักปรินิพพาน ก็นึกถึงตนว่า ก็เราแลยังเป็นเสขบุคคลมีกิจที่จะต้องทำ แต่พระศาสดาของเราจักปรินิพพาน การอุปัฏฐากบำรุงที่เรากระทำแก่พระศาสดามาตลอดเวลา ๒๕ ปี น่าจักไร้ผล ถูกความเศร้าโศกครอบงำ จึงเหนี่ยวไม้สลักประตูห้องน้อยในอุทยานร้องไห้อยู่. พระศาสดา เมื่อไม่ทรงเห็นท่านพระอานนท์ จึงตรัสถามว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อานนท์ไปไหน ครั้นได้ทรงสดับดังนั้นแล้ว จึงรับสั่งให้เรียกท่านมาประทานโอวาท แล้วตรัสว่า อานนท์ เธอเป็นผู้ได้ทำบุญไว้แล้ว จงหมั่นประกอบความเพียร เธอจักหมดอาสวะโดยเร็วพลัน เธออย่าได้คิดเสียใจไปเลย การอุปัฏฐากที่เธอกระทำแก่เราในบัดนี้ เพราะเหตุไรเล่าจักไร้ผล การอุปัฏฐากที่เธอกระทำแก่เรา แม้ในกาลที่เรายังมีราคะเป็นต้น ในชาติก่อนก็ยังมีผล แล้วทรงนำเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้.

1. 1
ปลาสชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๗. ปลาสชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๐๗)
ว่าด้วยพราหมณ์ขยันกวาดใบไม้
(รุกขเทวดาโพธิสัตว์ถามพราหมณ์ผู้มากวาดโคนต้นไม้ว่า)
[๒๕] พราหมณ์ ท่านก็รู้อยู่ว่า ไม้ใบต้นนี้ไม่มีจิตใจ ไม่ได้ยินเสียง
และไม่มีความรู้สึก เพราะเหตุไร ท่านจึงไม่ลืม
เพียรพยายามถามอยู่เป็นนิตย์ถึงการนอนเป็นสุข
(พราหมณ์ได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวตอบว่า)
[๒๖] ต้นไม้ใหญ่ปรากฏได้ในที่ไกล ตั้งอยู่ในภูมิประเทศที่ราบเรียบ
เป็นที่สถิตของเทพยดา เพราะเหตุนั้น ข้าพเจ้าจึงนอบน้อมไม้ใบต้นนี้
และเทพยดาผู้สถิตอยู่ในไม้ใบต้นนี้ เพราะเหตุแห่งทรัพย์
(รุกขเทวดาโพธิสัตว์เลื่อมใสต่อพราหมณ์ จึงกล่าวว่า)
[๒๗] พราหมณ์ ข้าพเจ้านั้นเพ่งถึงความเป็นผู้รู้อุปการคุณที่ท่านทาแล้ว
จักตอบแทนท่านตามอานุภาพของตน
ก็การที่ท่านมาในสานักของสัตบุรุษทั้งหลาย
แล้วทาการขวนขวายจะพึงไร้ผลได้อย่างไร
[๒๘] ไม้เลียบต้นใดขึ้นอยู่เบื้องหน้าต้นมะพลับ เขาล้อมรั้วไว้แล้ว
เป็นที่บูชากันมาก่อน เป็นต้นไม้ใหญ่
ขุมทรัพย์ฝังไว้ที่โคนต้นไม้เลียบนั้นไม่มีเจ้าของมีอยู่
ท่านจงไปขุดเอาขุมทรัพย์นั้นเถิด
ปลาสชาดกที่ ๗ จบ
----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ปลาสชาดก
ว่าด้วย ขุมทรัพย์ที่ฝังไว้ที่โคนไม้
พระศาสดาทรงบรรทม ณ เตียงปรินิพพาน
ทรงปรารภพระอานันทเถระ จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า ท่านผู้มีอายุนั้นทราบว่า
ในเวลาปัจจุสมัยใกล้รุ่งแห่งราตรีวันนี้ พระศาสดาจักปรินิพพาน
ก็นึกถึงตนว่า ก็เราแลยังเป็นเสขบุคคลมีกิจที่จะต้องทา แต่พระศาสดาของเราจักป
รินิพพาน การอุปัฏฐากบารุงที่เรากระทาแก่พระศาสดามาตลอดเวลา ๒๕ ปี
น่าจักไร้ผล ถูกความเศร้าโศกครอบงา
จึงเหนี่ยวไม้สลักประตูห้องน้อยในอุทยานร้องไห้อยู่.

2. 2
พระศาสดา เมื่อไม่ทรงเห็นท่านพระอานนท์ จึงตรัสถามว่า
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อานนท์ไปไหน ครั้นได้ทรงสดับดังนั้นแล้ว
จึงรับสั่งให้เรียกท่านมาประทานโอวาท แล้วตรัสว่า อานนท์
เธอเป็นผู้ได้ทาบุญไว้แล้ว จงหมั่นประกอบความเพียร
เธอจักหมดอาสวะโดยเร็วพลัน เธออย่าได้คิดเสียใจไปเลย
การอุปัฏฐากที่เธอกระทาแก่เราในบัดนี้ เพราะเหตุไรเล่าจักไร้ผล
การอุปัฏฐากที่เธอกระทาแก่เรา แม้ในกาลที่เรายังมีราคะเป็นต้น
ในชาติก่อนก็ยังมีผล แล้วทรงนาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้.
ในอดีตกาล
เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติในพระนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดเป็นรุกขเทวดาต้นทองกวาว ในที่ไม่ไกลพระนครพาราณสี.
ในกาลนั้น ชาวเมืองพาราณสีพากันถือเทวดามงคล
จึงขวนขวายในการทาพลีกรรมเป็ นต้นเป็ นนิตยกาล.
ครั้งนั้น มีพราหมณ์เข็ญใจคนหนึ่งคิดว่า
แม้เราก็จักปรนนิบัติเทวดาองค์หนึ่ง
จึงทาโคนต้นทองกวาวใหญ่ต้นหนึ่งซึ่งยืนต้นอยู่ในพื้นที่สูงให้ราบเตียนปราศจาก
หญ้า แล้วล้อมรั้ว เกลี่ยทรายปัดกวาด แล้วเจิมด้วยของหอมที่ต้นไม้
บูชาด้วยดอกไม้ ของหอมและธูป ตามประทีปแล้วกล่าวว่า ท่านจงอยู่เป็นสุขสบาย
แล้วทาประทักษิณต้นไม้แล้วหลีกไป.
เช้าตรู่วันที่สอง พราหมณ์นั้นไปถามถึงการนอนเป็ นสุขสบาย.
อยู่มาวันหนึ่ง รุกขเทวดาคิดว่า พราหมณ์นี้ปฏิบัติเรายิ่งนัก
เราจักทดลองพราหมณ์นั้นดู แกปฏิบัติบารุงเราด้วยเหตุอันใด ก็จักให้เหตุอันนั้น
เมื่อพราหมณ์นั้นมาปัดกวาดโคนไม้ จึงยืนอยู่ใกล้ๆ ด้วยเพศของพราหมณ์แก่
แล้วกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
ดูก่อนพราหมณ์ ท่านก็รู้ว่าต้นทองกวาวนี้ไม่มีจิตใจ
ไม่ได้ยินเสียงและไม่รู้สึกอะไร เพราะเหตุไรท่านจึงเพียรพยายาม
มิได้มีความประมาท ถามถึงสุขไสยาอยู่เสมอ.
พราหมณ์ได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ต้นทองกวาวใหญ่ปรากฏไปในที่ไกล ตั้งอยู่ในภูมิประเทศราบเรียบ
เป็นที่อยู่อาศัยของทวยเทพ เพราะเหตุนั้น ข้าพเจ้าจึงนอบน้อมต้นทองกวาวนี้
และเทพเจ้าผู้สิงอยู่ที่ต้นทองกวาวนี้ด้วย เพราะเหตุแห่งทรัพย์.
รุกขเทวดาได้ฟังดังนั้น มีความเลื่อมใสพราหมณ์
จึงปลอบโยนพราหมณ์นั้นให้เบาใจว่า พราหมณ์ เราเป็ นเทวดาผู้สิงอยู่ที่ต้นไม้นี้
ท่านอย่ากลัวไปเลยเราจะให้ทรัพย์แก่ท่าน แล้วยืนในอากาศที่ประตูวิมานของตน
ด้วยเทวานุภาพอันยิ่งใหญ่ ได้กล่าวคาถา ๒ คาถานอกนี้ว่า :-

3. 3
ดูก่อนพราหมณ์ เรานั้นมาเพ่งถึงความกตัญญู
จักทาการทดแทนคุณท่านตามสมควรแก่อานุภาพ
การที่ท่านดิ้นรนมายังสานักของสัตบุรุษทั้งหลาย
จะพึงเปล่าประโยชน์ได้อย่างไรเล่า.
ไม้เลียบต้นใด อยู่เบื้องหน้าต้นมะพลับเขาล้อมไว้
มหาชนเคยบูชายัญกันมาแต่ก่อน เป็ นต้นไม้ใหญ่
ขุมทรัพย์เขาฝังไว้ที่โคนต้นไม้เลียบนั้นแลไม่มีเจ้าของ
ท่านจงไปขุดเอาทรัพย์นั้นเถิด.
ก็แหละเทวดานั้น ครั้นกล่าวอย่างนี้แล้ว จึงให้โอวาทแก่พราหมณ์ว่า
พราหมณ์ ท่านขุดเอาขุมทรัพย์นั้นไปจักลาบากเหน็ดเหนื่อย ท่านจงไปเถิด
เราเองจักนาขุมทรัพย์นั้นไปยังเรือนของท่าน แล้วจักฝังไว้ ณ ที่โน้นและที่โน้น
ท่านจงใช้สอยทรัพย์นั้นจนตลอดชีวิต จงให้ทาน รักษาศีลเถิด
แล้วยังทรัพย์นั้นให้ไปประดิษฐานอยู่ในเรือนของพราหมณ์นั้น
ด้วยอานุภาพของตน.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า
พราหมณ์ในครั้งนั้น ได้เป็ น พระอานนท์ ในบัดนี้
ส่วนรุกขเทวดาในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาปลาสชาดกที่ ๗
-----------------------------------------------------