ว่าด้วย ลิงหลอกเจ้า พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร ทรงปรารภพระเทวทัตผู้เสื่อมลาภสักการะ จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. แท้จริง เมื่อพระเทวทัตผูกความโกรธอันไม่บังควรในพระตถาคต แล้วประกอบนายขมังธนู โทษผิดของพระเทวทัตนั้น ได้ปรากฏเพราะปล่อยช้างนาฬาคิรี. ลำดับนั้น คนทั้งหลายจึงพากันเลิกธุวภัตเป็นต้นที่เริ่มตั้งไว้แก่เธอเสีย แม้พระราชาก็ไม่ทรงเหลียวแลพระเทวทัตนั้น. พระเทวทัตนั้นเสื่อมลาภสักการะ จึงเที่ยวขอในสกุลทั้งหลายบริโภคอยู่. ภิกษุทั้งหลายจึงนั่งสนทนากันในโรงธรรมสภาว่า อาวุโสทั้งหลาย พระเทวทัตคิดว่า จักยังลาภสักการะให้เกิดขึ้น แม้แต่ลาภสักการะที่เกิดขึ้นแล้ว ก็ไม่อาจทำให้มั่นคง. พระศาสดาเสด็จมาแล้วตรัสถามว่า ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้ พวกเธอนั่งสนทนากันด้วยเรื่องอะไร เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว จึงตรัสว่า มิใช่บัดนี้เท่านั้น ภิกษุทั้งหลาย แม้ในกาลก่อน เทวทัตนี้ก็ได้เป็นผู้เสื่อมลาภสักการะ แล้วทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
กาฬพาหุชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๙. กาฬพาหุชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๒๙)
ว่าด้วยลิงชื่อกาฬพาหุ
(นกแขกเต้าโปฏฐปาทะกล่าวกับนกแขกเต้าราธโพธิสัตว์ผู้เป็นพี่ชายว่า)
[๑๑๓] เมื่อก่อน เราได้ข้าวและน้าใดจากราชสานัก บัดนี้
ข้าวและน้านั้นไปหาลิงเท่านั้น พี่ราธะ เรากลับไปป่ากันเถิด
เพราะพระเจ้าธนัญชัยไม่สักการะเราแล้ว
(นกราธโพธิสัตว์ได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวว่า)
[๑๑๔] น้องโปฏฐปาทะเอ๋ย โลกธรรมในหมู่มนุษย์เหล่านี้ คือ
ความมีลาภ ไม่มีลาภ มียศ ไม่มียศ นินทา สรรเสริญ สุข และทุกข์
เป็นของไม่เที่ยง เจ้าอย่าเศร้าโศกไปเลย จะเศร้าโศกไปทาไม
(นกโปฏฐปาทะกล่าวว่า)
[๑๑๕] พี่ราธะ พี่เป็นบัณฑิตแท้ๆ ย่อมรู้ประโยชน์ที่ยังไม่มาถึง
ทาอย่างไร เราจะเห็นลิงชั่วถูกไล่ออกจากราชตระกูล
(นกราธโพธิสัตว์กล่าวว่า)
[๑๑๖] ลิงกาฬพาหุกระดิกหู กลอกหน้ากลอกตา
ทาให้พระราชกุมารหวาดกลัวอยู่บ่อยๆ มันจะทาตนเองให้อดข้าวและน้า
กาฬพาหุชาดกที่ ๙ จบ
--------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
กาฬพาหุชาดก
ว่าด้วย ลิงหลอกเจ้า
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร
ทรงปรารภพระเทวทัตผู้เสื่อมลาภสักการะ จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
แท้จริง เมื่อพระเทวทัตผูกความโกรธอันไม่บังควรในพระตถาคต
แล้วประกอบนายขมังธนู โทษผิดของพระเทวทัตนั้น
ได้ปรากฏเพราะปล่อยช้างนาฬาคิรี. ลาดับนั้น
คนทั้งหลายจึงพากันเลิกธุวภัตเป็นต้นที่เริ่มตั้งไว้แก่เธอเสีย
แม้พระราชาก็ไม่ทรงเหลียวแลพระเทวทัตนั้น. พระเทวทัตนั้นเสื่อมลาภสักการะ
จึงเที่ยวขอในสกุลทั้งหลายบริโภคอยู่.
ภิกษุทั้งหลายจึงนั่งสนทนากันในโรงธรรมสภาว่า อาวุโสทั้งหลาย
พระเทวทัตคิดว่า จักยังลาภสักการะให้เกิดขึ้น แม้แต่ลาภสักการะที่เกิดขึ้นแล้ว
ก็ไม่อาจทาให้มั่นคง. พระศาสดาเสด็จมาแล้วตรัสถามว่า ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้

2. 2
พวกเธอนั่งสนทนากันด้วยเรื่องอะไร เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว
จึงตรัสว่า มิใช่บัดนี้เท่านั้น ภิกษุทั้งหลาย แม้ในกาลก่อน
เทวทัตนี้ก็ได้เป็นผู้เสื่อมลาภสักการะ แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก
ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าธนัญชัยครองราชสมบัติในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์ได้เป็ นวานรเผือกชื่อราธะ มีบริวารมาก มีร่างกายบริบูรณ์
ส่วนวานรน้องชายของพระโพธิสัตว์นั้นชื่อโปฏฐปาทะ.
พรานผู้หนึ่งจับวานรพี่น้องทั้งสองนั้นได้ จึงนาไปถวายพระเจ้าพาราณสี.
พระราชาโปรดให้ใส่วานรทั้งสองนั้นไว้ในกรงทอง
ให้บริโภคข้าวตอกคลุกน้าผึ้ง ให้ดื่มน้าเจือด้วยน้าตาลกรวดปรนนิบัติเลี้ยงดูอยู่
สักการะได้มีอย่างมากมาย.
วานรทั้งสองนั้นได้เป็ นผู้ถึงความเป็ นผู้เลิศด้วยลาภและยศ.
ต่อมา
พรานป่าคนหนึ่งได้นาเอาวานรดาใหญ่ตัวหนึ่งชื่อกาฬพาหุ มาถวายพระราชา
วานรกาฬพาหุนั้นมาทีหลังจึงได้มีลาภสักการะมากกว่า
ลาภสักการะของวานรเผือกทั้งสองก็เสื่อมถอยไป. พระโพธิสัตว์มิได้พูดอะไรเลย
เพราะประกอบด้วยลักษณะแห่งผู้คงที่
แต่วานรน้องชายเพราะไม่มีลักษณะแห่งผู้คงที่
จึงทนดูสักการะของกาฬพาหุวานรไม่ได้ ได้พูดกะพี่ชายว่า ข้าแต่พี่ เมื่อก่อน
ในราชสกุลนี้ ย่อมให้ของกินมีรสดีเป็ นต้นแก่พวกเรา แต่บัดนี้พวกเราไม่ได้
เขานาไปให้เจ้าลิงกาฬพาหุเท่านั้น
พวกเราเมื่อไม่ได้ลาภสักการะจากสานักของพระเจ้าธนัญชัย จักทาอะไรอยู่ ณ
สถานที่นี้ มาเถิดพี่ พวกเราไปอยู่ป่าเถิด
เมื่อจะเจรจากับวานรพี่ชายนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
เมื่อก่อน เราได้ข้าวและน้าอันใดจากสานักพระราชา มาบัดนี้
ข้าวและน้านั้นมาขึ้นอยู่กับสาขมฤคหมด ข้าแต่พี่ราธะ บัดนี้
เราเป็นผู้อันพระเจ้าธนัญชัยไม่สักการะแล้ว พากันกลับไปป่าตามเดิมเถิด.
วานรราธะได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ดูก่อนน้องโปฏฐปาทะ ธรรมในหมู่มนุษย์เหล่านี้ คือ ลาภ
ความเสื่อมลาภ ยศ ความเสื่อมยศ นินทา สรรเสริญ สุขและทุกข์ เป็นของไม่เที่ยง
เจ้าอย่าเศร้าโศกเลย จะเศร้าโศกไปทาไม.
วานรโปฏฐปาทะได้ฟังดังนั้น
เมื่อไม่อาจทาความริษยาในลิงกาฬพาหุให้หายไปได้
จึงกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า :-
ข้าแต่พี่ราธะ พี่เป็นบัณฑิตแท้ ย่อมรู้ถึงผลประโยชน์อันยังมาไม่ถึง

3. 3
ทาอย่างไรหนอ เราจะได้เห็นเจ้าสาขมฤคผู้ลามก ถูกเขาขับไล่ออกจากราชสกุล.
วานรราธะได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๔ ว่า :-
ลิงกาฬพาหุ กระดิกหูและกลอกหน้ากลอกตา
ทาให้พระราชกุมารทรงหวาดเสียวพระทัยอยู่บ่อยๆ
มันจักทาตัวของมันเองให้จาต้องห่างไกลจากข้าวและน้า.
เจ้าอย่าคิดริษยาต่อมันเลย.
ฝ่ายลิงกาฬพาหุ พอล่วงไป ๒-๓ วันเท่านั้น
ก็ทากระดิกหูเป็นต้นต่อหน้าพระราชกุมารทั้งหลาย
ทาให้พระราชกุมารทั้งหลายกลัว.
พระราชกุมารทั้งหลายเหล่านั้นตระหนกตกพระทัยกลัว ต่างทรงส่งเสียงร้อง.
พระราชาตรัสถามว่า นี่อะไรกัน?
ได้ทรงสดับเรื่องราวนั้นแล้วรับสั่งว่า จงไล่มันออกไป
แล้วให้ไล่ลิงกาฬพาหุนั้นออกไป
ลาภสักการะของวานรขาวทั้งสองก็ได้เป็นปกติตามเดิมอีก.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดกว่า
ลิงกาฬพาหุในครั้งนั้น ได้เป็น พระเทวทัต
วานรโปฏฐปาทะในครั้งนั้น ได้เป็น พระอานนท์
ส่วนวานรราธะในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล
จบ อรรถกถากาฬพาหุชาดกที่ ๙
-----------------------