ว่าด้วย การหลุดพ้นจากเครื่องผูกมัด พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภนางจิญจมาณวิกา ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เรื่องของนางจักแจ่มแจ้งใน มหาปทุมชาดก ทวาทสนิบาต. ก็ในครั้งนั้น พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่แต่ในบัดนี้เท่านั้น ที่นางจิญจมาณวิกากล่าวตู่เราด้วยเรื่องไม่จริง แม้ในกาลก่อน ก็เคยกล่าวตู่แล้วเหมือนกัน ทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
พันธนโมกขชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๑๐. พันธนโมกขชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๑๒๐)
ว่าด้วยการหลุดพ้นจากเครื่องจองจา
(ปุโรหิตโพธิสัตว์กราบทูลพระราชาว่า)
[๑๒๐] สถานที่ที่คนพาลเอ่ยปากขึ้น คนที่ไม่ควรถูกจองจาก็ถูกจองจา
สถานที่ที่นักปราชญ์เอ่ยปากขึ้น แม้คนที่ถูกจองจาก็รอดพ้น
พันธนโมกขชาดกที่ ๑๐ จบ
หังสิวรรคที่ ๑๒ จบ
----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
พันธนโมกขชาดก
ว่าด้วย การหลุดพ้นจากเครื่องผูกมัด
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร
ทรงปรารภนางจิญจมาณวิกา ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
เรื่องของนางจักแจ่มแจ้งใน มหาปทุมชาดก ทวาทสนิบาต.
ก็ในครั้งนั้น พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
มิใช่แต่ในบัดนี้เท่านั้น ที่นางจิญจมาณวิกากล่าวตู่เราด้วยเรื่องไม่จริง
แม้ในกาลก่อน ก็เคยกล่าวตู่แล้วเหมือนกัน ทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก
ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล
ครั้งพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติอยู่ในพระนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในเรือนของท่านปุโรหิต
เจริญวัยแล้วได้เป็นปุโรหิตของพระเจ้าพรหมทัต สืบแทนบิดาผู้ล่วงลับ
พระเจ้าพรหมทัตได้พระราชทานพรแก่พระอัครมเหสีไว้ว่า ดูก่อนนางผู้เจริญ
เธอต้องการสิ่งใด พึงบอกสิ่งนั้น. พระนางกราบทูลว่า ขึ้นชื่อว่า
พระพรอื่นมิได้เป็นสิ่งที่เกล้ากระหม่อมฉันได้ด้วยยากเลย ขอพระราชทานแต่ว่า
ตั้งแต่บัดนี้เป็ นต้นไป ทูลกระหม่อมไม่พึงทอดพระเนตรหญิงอื่น
ด้วยอานาจกิเลส. แม้ท้าวเธอจะทรงห้ามไว้ ก็ถูกพระนางเซ้าซี้บ่อยๆ
จึงไม่อาจปฏิเสธคาของพระนางได้ ก็ทรงรับตั้งแต่บัดนั้น
ก็มิได้ทรงเหลียวแลบรรดานางระบาหมื่นหกพันนาง
แม้แต่นางเดียวด้วยอานาจกิเลส.
อยู่มาปัจจันตชนบทของท้าวเธอเกิดกบฎขึ้น
พวกโยธาที่ตั้งกองอยู่ในปัจจันตชนบท ทาสงครามกับพวกโจร ๒-๓ ครั้ง

2. 2
ก็ส่งใบบอกกราบทูลพระราชาว่า ถ้าศึกหนักยิ่งกว่านี้
พวกข้าพระองค์ไม่อาจฉลองพระเดชพระคุณได้
พระราชามีพระประสงค์จะเสด็จไปในที่นั้น
ทรงระดมพลนิกายแล้วรับสั่งหาพระนางมา ตรัสว่า นางผู้เจริญ
ฉันต้องไปสู่ปัจจันตชนบท ที่นั้นการยุทธมีมากมายหลายแบบ
จะชนะหรือแพ้ก็ไม่แน่นอน ในสถานที่เช่นนั้น มาตุคามคุ้มครองได้ยาก
เธอจงอยู่ในพระราชวังนี้แหละ ดังนี้
ฝ่ายพระนางก็กราบทูลว่า ทูลกระหม่อมเพคะ
เกล้ากระหม่อมฉันไม่สามารถจะอยู่ข้างหลังดังพระดารัสได้
อันพระราชาตรัสทัดทานห้ามอยู่บ่อยๆ ก็กราบทูลว่า ถ้าเช่นนั้น
ทูลกระหม่อมเสด็จไปทุกระยะโยชน์ โปรดสั่งให้คนมาโยชน์ละคนๆ
เพื่อทรงทราบสุขทุกข์ของกระหม่อมฉันนะ เพคะ.
พระราชาทรงรับคาแล้ว ทรงตั้งพระโพธิสัตว์เป็ นผู้รักษาพระนคร
ทรงยกกองทัพใหญ่ออกไป เมื่อเสด็จไปได้แต่ละโยชน์ ก็ส่งบุรุษคนหนึ่งๆ
ไปด้วยพระดารัสว่า เจ้าจงบอกความไม่มีโรคของข้า
แล้วรู้สุขทุกข์ของพระเทวีมาเถิด. พระนางรับสั่งถามบุรุษที่มาแล้วๆ ว่า
พระราชาส่งเจ้ามาเพื่ออะไร? เมื่อราชบุรุษกราบทูลว่า
เพื่อต้องการทราบสุขทุกข์ของฝ่าพระบาท. ก็รับสั่งว่า ถ้าเช่นนั้นจงมานี้
แล้วทรงซ่องเสพอสัทธรรมกับบุรุษนั้น พระราชาเสด็จไปสิ้นหนทาง ๓๒ โยชน์
ทรงส่งคนไป ๓๒ คน พระนางได้กระทากับคนเหล่านั้นทุกคน
ทานองเดียวกันทั้งนั้น.
พระราชาทรงปราบปรามปัจจันตชนบทราบคาบแล้ว
เกลี้ยกล่อมชาวชนบทเป็นอันดีแล้ว เมื่อเสด็จกลับ ก็ทรงส่งคนไป ๓๒ คน
โดยทานองเดียวกันนั่นแหละ พระนางก็ปฏิบัติผิดกับคนแม้เหล่านั้น
อย่างนั้นเหมือนกัน พระราชาเสด็จมาถึงที่พักเพื่อฉลองชัย
ทรงส่งหนังสือถึงพระโพธิสัตว์ว่า จงเกณฑ์กันตกแต่งบ้านเมืองเถิด
พระโพธิสัตว์ก็เกณฑ์คนให้ตกแต่งบ้านเมืองทั่วไป
เมื่อจะให้คนตกแต่งพระราชนิเวศน์ ได้ไปถึงที่ประทับของพระนางเทวี
พระนางทอดพระเนตรเห็นร่างกายของพระโพธิสัตว์
ถึงความงามเลิศด้วยรูปสมบัติ ก็มิทรงสามารถดารงพระทัยอยู่ได้ รับสั่งว่า
มานี่เถิดท่านพราหมณ์ เชิญขึ้นสู่ที่นอนเถิด.
พระโพธิสัตว์กราบทูลว่า อย่าได้ตรัสอย่างนี้เลย
พระราชาเล่าก็เป็ นที่คารวะของข้าพระบาท ข้าพระบาทเล่าก็กลัวต่ออกุศล
ข้าพระบาทไม่อาจทาอย่างนั้นได้. รับสั่งว่า
พระราชาไม่เป็ นที่เคารพของข้าบาทมูลทั้ง ๖๔ คน

3. 3
และคนเหล่านั้นก็ไม่กลัวอกุศล เจ้าคนเดียวเคารพพระราชา
เจ้าคนเดียวกลัวอกุศล.
กราบทูลว่า พระเจ้าข้า ถ้าแม้คนเหล่านั้นพึงเป็ นอย่างนั้นไซร้
ข้าพระบาทไม่พึงเป็ นอย่างนั้น ก็ข้าพระบาทรู้อยู่
จักไม่กระทากรรมอันเลวร้ายอย่างนั้นเลย. รับสั่งว่า
เจ้าจะพูดพร่าให้มากความไปใย ถ้าไม่ทาตามคาของเรา เราจักตัดหัวเจ้าเสีย.
กราบทูลว่า ถูกตัดหัวในอัตภาพเดียว ก็พอทาเนา
ยังไม่เท่ากับถูกตัดหัวไปถึงพันอัตภาพ ข้าพระบาทไม่อาจทาอย่างนี้.
พระนางตรัสว่า เอาละ จะได้รู้ดีรู้ชั่วกัน แล้วเสด็จเข้าของพระองค์
แสดงรอยเล็บไว้ที่ร่างกาย ชะโลมตั่วด้วยน้ามัน นุ่งผ้าเก่าทาท่วงทีเป็นไข้
สั่งนางทาสีทั้งหลายว่า เมื่อพระราชารับสั่งว่า พระเทวีไปไหน? พึงทูลว่า
ประชวรนะ.
ฝ่ายพระโพธิสัตว์ก็ได้ไปรับเสด็จพระราชา
พระราชาทรงกระทาประทักษิณพระนครแล้ว เสด็จขึ้นสู่ปราสาท รับสั่งถามว่า
พระเทวีไปไหน? พวกทาสีกราบทูลว่า พระเทวีทรงพระประชวร พระเจ้าข้า.
ท้าวเธอเสด็จเข้าสู่ห้องอันทรงสิริ ทรงลูบหลังพระนาง พลางตรัสถามว่า
ดูก่อนนางผู้เจริญ เธอไม่สบายเป็นอะไรไป? พระนางนิ่งเฉยเสีย ในวาระที่ ๓
จึงชาเลืองมองพระราชา พลางกราบทูลว่า ข้าแต่พระทูลกระหม่อม
แม้ว่าพระองค์ยังดารงพระชนม์อยู่ หญิงทั้งหลายแม้เช่นกับหม่อมฉัน
ก็ยังเป็นหญิงมีสามีเดียวอยู่โดยแท้จริง. รับสั่งถามว่า ก็ข้อนั้นมันเรื่องอะไรเล่า
นางผู้เจริญ? กราบทูลว่า ปุโรหิตที่ทูลกระหม่อมทรงแต่งตั้งไว้รักษาพระนคร
มาในที่นี้บอกว่า จักตกแต่งพระนิเวศน์
แล้วข่มขืนกระหม่อมฉันผู้ไม่กระทาตามคาของตน ทาเอาสมใจ แล้วจึงไปเพคะ.
พระราชาทรงแผดพระสุรเสียงอยู่ฉาดฉานด้วยทรงกริ้ว
ประหนึ่งโยนก้อนเกลือเข้ากองไฟฉะนั้น เสด็จออกจากห้องอันทรงสิริ
รับสั่งให้หานายประตูและข้าบาทมูลเป็นต้น ตรัสว่า เหวยพนักงาน
พวกเจ้าจงพากันไปจับไอ้ปุโรหิต มัดแขนไพล่หลัง
ทามันให้สาสมกับความเป็นคนที่ต้องฆ่า พาออกไปจากพระนคร
นาตัวไปไปสู่ตะแลงแกงตัดหัวมันเสีย. พวกราชบุรุษพากันรีบรุดไป
จับพระโพธิสัตว์มัดไพล่หลัง แล้วเที่ยวตระเวนตีกลองร้องประกาศไป.
พระโพธิสัตว์ดาริว่า
พระราชาคงถูกพระเทวีตัวร้ายนั้นกราบทูลยุยงเอาก่อนเป็นแน่ คราวนี้
เราต้องแก้ต่างเปลื้องตนด้วยปรีชาญาณของตนเอง ในวันนี้ให้จงได้
พระโพธิสัตว์จึงกล่าวกะราชบุรุษเหล่านั้นว่า พ่อคุณทั้งหลาย
พวกเธออย่าเพิ่งฆ่าเราเลย พาเราเข้าเฝ้ าพระราชาแล้วค่อยฆ่าเถิด.

4. 4
พวกราชบุรุษถามว่า เพราะเหตุไร?
จึงบอกว่า เราเป็ นข้าราชการ การงานที่เราทาไว้มีมาก
เราย่อมรู้ที่ตั้งแห่งขุมทรัพย์มากแห่ง ท้องพระคลังหลวงเล่า เราก็ตรวจตรา
ถ้าไม่นาเราเข้าเฝ้ าพระราชาแล้ว ทรัพย์เป็นอันมากจักสาบสูญ
ขอโอกาสพอเราได้บอกสมบัติแด่พระราชาแล้ว
พวกท่านค่อยกระทาโทษที่ต้องกระทาภายหลังเถิด.
พวกราชบุรุษจึงพาพระโพธิสัตว์เข้าเฝ้ าพระราชา.
พระราชาพอทอดพระเนตรเห็นพระโพธิสัตว์เข้าเท่านั้น ก็ตรัสว่า เฮ้ย
เจ้าพราหมณ์ เหตุไรเล่าจึงมิได้ยาเกรงเราเลย
เหตุไรเล่าเจ้าจึงทากรรมชั่วช้าสามานย์ได้ถึงขนาดนี้?
พระโพธิสัตว์กราบทูลว่า ข้าแต่มหาราชเจ้า
ข้าพระองค์นั้นเกิดในสกุลโสตถิยพราหมณ์ การฆ่าสัตว์ตัดชีวิตแม้เพียงมดดา
มดแดง ข้าพระองค์ก็ไม่เคยกระทา สิ่งของที่เจ้าของไม่ได้ให้แม้เพียงเส้นหญ้า
ข้าพระองค์ก็ไม่เคยถือเอาเลย สตรีของผู้อื่น
ข้าพระองค์ก็ไม่เคยแม้จะเพียงลืมตาดูด้วยอานาจความโลภ คาเท็จ
แม้ด้วยอานาจแห่งความร่าเริง ข้าพระองค์ก็ไม่เคยกล่าว
น้าเมาเพียงหยดด้วยยอดหญ้า ข้าพระองค์ก็ไม่เคยดื่ม
ข้าพระองค์ปราศจากความผิดในพระองค์ แต่นางเป็ นพาล
จับมือข้าพระองค์ด้วยอานาจแห่งความโลภ ทั้งๆ ที่ข้าพระองค์ห้าม
กลับตวาดข้าพระองค์ เปิดเผยความชั่วที่ตนกระทาไว้บอกแก่ข้าพระองค์
แล้วเข้าไปภายในห้อง ข้าพระองค์ปราศจากความผิด แต่คนทั้ง ๖๔
ที่ถือหนังสือมามีความผิด ข้าแต่สมมติเทพ
โปรดตรัสเรียกคนเหล่านั้นมาตรัสถามว่า พวกเหล่านั้นกระทาตามคาของพระนาง
หรือไม่ได้กระทาเถิด พระเจ้าข้า.
พระราชารับสั่งให้จองจาคนทั้ง ๖๔ แล้วรับสั่งให้หาพระเทวีมาเฝ้ า
มีพระดารัสถามว่า เจ้าทากรรมชั่วกับคนเหล่านี้หรือไม่ได้กระทา?
ครั้นนางกราบทูลรับว่า ทาเพคะ รับสั่งให้มัดนางไพล่หลังไว้ แล้วทรงสั่งว่า
พวกเจ้าจงตัดหัวของคน ๖๔ คนเหล่านี้เสีย. ครั้งนั้น
พระโพธิสัตว์กราบทูลท้าวเธอว่า ข้าแต่มหาราชเจ้า คนเหล่านี้ก็ไม่มีโทษ
พระเจ้าข้า เทวีบังคับให้กระทาตามใจชอบของตน คนเหล่านี้ไร้ความผิด เหตุนั้น
พระองค์โปรดทรงพระกรุณาอดโทษแก่คนเหล่านี้เถิด พระเจ้าข้า
แม้พระเทวีก็ไม่มีโทษพระเจ้าข้า ธรรมดาหญิงทั้งหลาย
เป็นผู้ไม่อิ่มด้วยเมถุนธรรม แท้จริง ความไม่อิ่มด้วยเมถุนธรรมนี้
เป็นสภาวธรรมประจากาเนิด สิ่งที่ควรจะต้องมี ก็ย่อมมีแก่พวกนางเท่านั้น
เพราะเหตุนั้น จงทรงพระกรุณางดโทษพระนางด้วยเถิดพระเจ้าข้า

5. 5
กราบทูลให้พระราชาตกลงพระทัยด้วยประการต่างๆ จนทรงปล่อยคน ๖๔
นั้นและเทวีผู้เป็ นพาล
ให้พระราชทานฐานะตามตาแหน่งเดิมของตนแก่คนทั้งปวง.
พระโพธิสัตว์ ครั้นให้พระราชาโปรดปล่อยคนทั้งหมดแล้ว
ทรงแต่งตั้งในตาแหน่งเดิมของตนอย่างนี้ แล้วเข้าไปเฝ้ าพระราชากราบทูลว่า
ข้าแต่มหาราชเจ้า หมู่บัณฑิตผู้ไม่น่าจะถูกจองจา ถูกมัดไพล่หลังได้
เพราะถ้อยคาอันไม่มีหลักของคนที่เรียกกันว่า อันธพาล หมู่บัณฑิตรอดพ้นได้
แม้จากการถูกมัดไพล่หลัง ด้วยถ้อยคาที่ชอบด้วยเหตุ ขึ้นชื่อว่าพวกพาล
แม้คนที่ไม่น่าจะจองจา ก็ทาให้ต้องจองจาได้
บัณฑิตย่อมแก้ไขให้รอดจากการจองจาทั้งหลายได้อย่างนี้ พระเจ้าข้า.
แล้วกล่าวคาถานี้ ใจความว่า :-
"คนพาลแย้มพรายออกมา ณ ที่ใด ณ ที่นั้น คนไม่น่าถูกจองจา
ย่อมถูกจองจาได้ หมู่บัณฑิตแย้มพรายออกมา ณ ที่ใด ณ ที่นั้น
แม้คนที่ถูกจองจาแล้ว ก็รอดพ้นได้" ดังนี้.
พระโพธิสัตว์แสดงธรรมแก่พระราชาด้วยคาถานี้
ด้วยประการฉะนี้แล้ว กราบทูลขออนุญาตการบรรพชาว่า
ข้าแต่พระองค์ผู้สมมติเทพ ทุกข์ทั้งนี้ข้าพระองค์ได้เพราะการอยู่ครองเรือน บัดนี้
ข้าพระองค์ไม่มีกิจด้วยการครองเรือน
โปรดทรงอนุญาตการบรรพชาแก่ข้าพระองค์ด้วยเถิด พระเจ้าข้า.
แล้วสละตนที่เป็นญาติมีน้าตานองหน้า และสมบัติอันมากมาย
บวชเป็นฤๅษีอยู่ในป่าหิมพานต์ ยังฌานและสมาบัติให้เกิดแล้ว
ได้เป็นผู้มีพรหมโลกเป็นที่ไปในเบื้องหน้า.
พระศาสดาทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดกว่า
เทวีตัวร้ายในครั้งนั้น ได้มาเป็น นางจิญจมาณวิกา
ในครั้งนี้ พระราชาได้มาเป็ น อานนท์
ส่วนปุโรหิตได้มาเป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ พันธนโมกขชาดกที่ ๑๐
จบ หังสิวรรคที่ ๑๒.
-----------------------------------------------------