ว่าด้วย จุลลธนุคคหบัณฑิต พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภภิกษุผู้ถูกภรรยาเก่าประเล้าประโลม จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เมื่อพระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุ เธออันใครทำให้กระสันอยากสึก. ครั้นเมื่อภิกษุนั้นกราบทูลว่า ภรรยาเก่า พระเจ้าข้า. พระศาสดาจึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุ หญิงนี้กระทำความพินาศให้แก่เธอในบัดนี้เท่านั้นหามิได้ แม้ในกาลก่อน เธออาศัยหญิงนี้ถูกตัดศีรษะด้วยดาบ อันภิกษุทั้งหลายทูลอาราธนาแล้ว จึงทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
จูฬธนุคคหชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๔. จูฬธนุคคหชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๗๔)
ว่าด้วยจูฬธนุคคหบัณฑิต
(ภรรยาของจูฬธนุคคหบัณฑิตกล่าวกับนายโจรว่า)
[๑๒๘] พราหมณ์ ท่านถือเอาห่อเครื่องประดับทั้งหมดข้ามฝั่งไปแล้ว
จงรีบกลับมารับฉันข้ามไปจากฝั่งนี้โดยเร็ว ณ บัดนี้
(นายโจรได้ฟังดังนั้นยืนอยู่ที่ฝั่งโน้นกล่าวว่า)
[๑๒๙] นางผู้เจริญได้เปลี่ยนเอาเราผู้ไม่เคยเชยชิด
กับชายผู้เคยเชยชิดกันมานาน
นางผู้เจริญคงจะเปลี่ยนเอาชายอื่นผู้ไม่ใช่ขาประจากับเราผู้เป็ นขาประจาแน่นอน
เราจะไปจากที่นี้ให้ไกลแสนไกล
(สุนัขจิ้งจอกได้ฟังดังนั้น จึงได้กล่าวว่า)
[๑๓๐] นี่ใครหัวเราะดังลั่นอยู่ที่พุ่มตะไคร่น้า ที่นี้ไม่มีการฟ้ อนรา
ขับร้อง ปรบมือ ประโคมดนตรี นางผู้มีตะโพกอันผึ่งผาย งดงาม เหตุไรหนอ
ในเวลาที่ควรร้องไห้ เจ้ากลับหัวเราะ
(ภรรยาของจูฬธนุคคหบัณฑิตกล่าวว่า)
[๑๓๑] นี่สุนัขจิ้งจอกผู้ต่าทราม โง่เขลา เจ้ามีปัญญาน้อย
เสื่อมสิ้นทั้งปลาทั้งชิ้นเนื้อแล้วซบเซาอยู่เหมือนคนกาพร้า
(สุนัขจิ้งจอกกล่าวว่า)
[๑๓๒] โทษของผู้อื่นเห็นได้ง่าย ส่วนโทษของตนเห็นได้ยาก
เจ้านั่นแหละเสื่อมสิ้นทั้งผัวทั้งชายชู้ ย่อมซบเซายิ่งกว่าเราเสียอีก
(ภรรยาของจูฬธนุคคหบัณฑิตกล่าวว่า)
[๑๓๓] พญาเนื้อผู้ต่าทราม เรื่องนี้จริงดังที่ท่านพูด
เรานั้นไปจากที่นี้แล้ว จักอยู่ในอานาจของผัวอย่างเดียว
(ท้าวสักกเทวราชสดับคาของนางผู้ทุศีลไร้อาจาระ จึงตรัสว่า)
[๑๓๔] ผู้ใดลักถาดดินไปได้ ถึงถาดสาริดผู้นั้นก็ลักไปได้
บาปที่เจ้าได้กระทาแล้วนั่นแหละ เจ้าก็จักต้องกระทามันอีก
จูฬธนุคคหชาดกที่ ๔ จบ
-----------------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
จุลลธนุคคหชาดก
ว่าด้วย จุลลธนุคคหบัณฑิต

2. 2
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภภิกษุผู้ถูกภรรยาเก่าประเล้าประโลม จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
เมื่อพระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุ เธออันใครทาให้กระสันอยากสึก.
ครั้นเมื่อภิกษุนั้นกราบทูลว่า ภรรยาเก่า พระเจ้าข้า. พระศาสดาจึงตรัสว่า
ดูก่อนภิกษุ หญิงนี้กระทาความพินาศให้แก่เธอในบัดนี้เท่านั้นหามิได้
แม้ในกาลก่อน เธออาศัยหญิงนี้ถูกตัดศีรษะด้วยดาบ
อันภิกษุทั้งหลายทูลอาราธนาแล้ว จึงทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์ได้เป็ นท้าวสักกะ ในกาลนั้น
พราหมณ์มาณพชาวเมืองพาราณสีคนหนึ่งเรียนศิลปศาสตร์ทั้งปวงในเมืองตักกสิ
ลา ได้บรรลุความสาเร็จในธนูกรรมวิชายิงธนู
ได้เป็นผู้มีนามว่า จุลลธนุคคหบัณฑิต.
ครั้งนั้น อาจารย์ของจุลลธนุคคหบัณฑิตนั้นคิดว่า
มาณพนี้เรียนศิลปศาสตร์ได้เหมือนเรา จึงได้ให้ธิดาของตน.
จุลลธนุคคหบัณฑิตนั้นพานางเดินทางไปด้วยหวังใจว่า จักไปเมืองพาราณสี.
ในระหว่างทาง ช้างเชือกหนึ่งได้ทาภูมิประเทศแห่งหนึ่งให้ปลอดคน ใครๆ
ไม่อาจขึ้นไปยังสถานที่นั้น. จุลลธนุคคหบัณฑิต
เมื่อคนทั้งหลายพากันห้ามอยู่ก็พาภรรยาขึ้นสู่ปากดง.
ครั้งนั้น ช้างได้ปรากฏขึ้นแก่จุลลธนุคคหบัณฑิตนั้น ในท่ามกลางดง
เขาจึงเอาลูกศรยิงช้างนั้นที่กระพองลูกศรทะลุออกทางส่วนเบื้องหลัง ช้างได้ล้มลง
ณ ที่นั้นเอง. ธนุคคหบัณฑิตได้กระทาที่นั้นให้ปลอดภัย
แล้วได้ไปถึงดงอื่นข้างหน้า.
แม้ในดงนั้นก็มีโจร ๕๐ คน คอยปล้นคนเดินทาง.
ธนุคคหบัณฑิตนั้นอันคนทั้งหลายพากันห้ามอยู่ ก็ยังขึ้นไปสู่ดงแม้นั้น.
เขาได้ไปถึงสถานที่ตั้งของโจรเหล่านั้น ซึ่งฆ่าเนื้อแล้วปิ้งเนื้อกินอยู่ ณ
ที่ใกล้หนทาง. ครั้งนั้น
โจรทั้งหลายเห็นธนุคคหบัณฑิตนั้นมากับภรรยาผู้ประดับตกแต่งร่างกาย
จึงทาความอุตสาหะว่า จักจับธนุคคหบัณฑิตนั้น.
หัวหน้าโจรเป็นผู้ฉลาดในลักษณะของบุรุษ
เขาแลดูธนุคคหบัณฑิตนั้นเท่านั้นก็รู้ว่า ผู้นี้เป็นอุดมบุรุษ
จึงไม่ให้แม้โจรคนหนึ่งลุกขึ้น.
ธนุคคหบัณฑิตส่งภรรยาไปยังสานักของพวกโจรเหล่านั้นด้วยสั่งว่า
เธอจงไปพูดว่า ท่านทั้งหลายจงให้เนื้อย่างไม้หนึ่งแก่เราทั้งสองแล้วนาเนื้อมา.
ภรรยานั้นได้ไปพูดว่า ได้ยินว่า ท่านทั้งหลายจะให้เนื้อย่างไม้หนึ่ง.
หัวหน้าโจรคิดว่าบุรุษผู้หาค่ามิได้จึงให้เนื้อย่าง พวกโจรพูดกันว่า

3. 3
พวกเราจะกินเนื้อย่างสุก จึงได้ให้เนื้อย่างดิบไป. ธนุคคหบัณฑิตยกย่องลาพองตน
จึงโกรธพวกโจรว่าให้เนื้อดิบแก่เรา พวกโจรก็โกรธว่า
เจ้าคนนี้เท่านั้นเป็ นผู้ชายคนเดียว พวกเราเป็ นผู้หญิงหรือ จึงพากันลุกฮือขึ้น.
ธนุคคหบัณฑิตยิงโจร ๔๙ คนด้วยลูกศร ๔๙ ลูกให้ล้มลง
ลูกศรไม่มียิงหัวหน้าโจร. ได้ยินว่า ในกล่องลูกศรของเขามีลูกศรอยู่ ๕๐ ลูกพอดี
บรรดาลูกศรเหล่านั้น เขายิงช้างเสียลูกหนึ่ง จึงยิงพวกโจรด้วยลูกศรที่เหลืออยู่
๔๙ ลูก แล้วทาให้หัวหน้าโจรล้มลง นั่งทับบนอกของหัวหน้าโจรนั้น
คิดว่าจักตัดศีรษะของนายโจรนั้น จึงให้นาดาบมาจากมือของภรรยา.
ภรรยานั้นกระทาความรักในหัวหน้าโจรขึ้นในทันใดนั้น
จึงวางตัวดาบที่มือโจร วางฝักดาบที่มือของสามี
นายโจรจับถูกด้ามของตัวดาบจึงชักมีดออกตัดศีรษะของธนุคคหบัณฑิต.
นายโจรนั้นครั้นฆ่าธนุคคหบัณฑิตแล้ว จึงพาเอาผู้หญิงไป
ได้ถามถึงชาติและโคตร.
นางบอกว่า ดิฉันเป็ นธิดาของอาจารย์ทิศาปาโมกข์ในเมืองตักกสิลา.
นายโจรถามว่า ชายผู้นี้ได้เธอมาด้วยเหตุอะไร.
นางกล่าวว่า บิดาของดิฉันยินดีว่า
นายธนุคคหะนี้ศึกษาศิลปะได้เหมือนกับเรา จึงได้ให้แม้ดิฉันแก่นายธนุคคหะนี้
ดิฉันนั้นมีความเสน่หาในท่าน จึงให้ฆ่าสามีที่ตระกูลให้แก่ตนเสีย.
นายโจรเดินคิดไปว่าเบื้องต้น หญิงนี้ให้ฆ่าสามีที่ตระกูลให้ก่อน
ก็ครั้นเห็นคนอื่นอีกคนหนึ่งเข้า ก็จักกระทาอย่างนั้นนั่นแหละแม้กะเรา
เราควรทิ้งหญิงนี้เสีย ครั้นในระหว่างทางได้เห็นแม่น้าน้อยสายหนึ่งมีพื้นตื้น
มีน้าเต็มมาชั่วคราว จึงกล่าวว่า นางผู้เจริญ จระเข้ในแม่น้านี้ดุร้าย
พวกเราจะกระทาอย่างไร?
นางกล่าวว่า ข้าแต่สามี
ท่านจงกระทาเครื่องอาภรณ์ภัณฑ์ให้เป็นห่อของด้วยผ้าห่มของดิฉัน
นาไปฝั่งโน้นแล้วจงกลับมาพาดิฉันไป.
นายโจรนั้นรับคาว่า ตกลงแล้วถือเอาเครื่องอาภรณ์ภัณฑ์ทั้งหมดลงสู่แ
ม่น้า ทาทีเป็นว่ายข้ามไปถึงฝั่งโน้นแล้ว ได้ทิ้งนางไปเสีย.
นางเห็นดังนั้นจึงกล่าวว่า ข้าแต่สามี
ทาไมท่านจึงทาทีเหมือนจะทิ้งดิฉันไปเพราะเหตุไร? ท่านจึงกระทาอย่างนี้
มาเถิดจงพาดิฉันไปด้วย.
เมื่อจะเจรจากับนายโจรนั้น จึงกล่าวคาถา ๑ คาถาว่า :-
ข้าแต่พราหมณ์ ท่านถือเอาห่อเครื่องประดับทั้งหมดข้ามฝั่งไปแล้ว
ขอท่านจงรีบกลับมารีบนาดิฉันข้ามไปในบัดนี้ด้วย.
นายโจรได้ฟังดังนั้น ยืนอยู่ที่ฝั่งโน้นนั่นแหละ จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-

4. 4
แน่ะนางผู้เจริญ ท่านนับถือเราผู้อันท่านไม่เคยเชยชิด
ยิ่งเสียกว่าสามีผู้ที่เคยเชยชิดมานาน นับถือเราผู้ไม่ใช่ผัว ยิ่งเสียกว่าผัว
นางผู้เจริญจะพึงนับถือผู้อื่นยิ่งกว่าเราอีก เราจักไปจากที่นี้ให้ไกลลิบ.
คาถานั้นมีเนื้อความดังกล่าวในหนหลังแล.
ส่วนนายโจรกล่าวว่า เราจักไปจากที่แม้นี้ให้ไกลลิบ ท่านจงอยู่เถิด
เมื่อนางร่าร้องอยู่นั่นแล พาเอาสิ่งของเครื่องประดับหนีไป. ลาดับนั้น
หญิงพาลนั้นถึงความพินาศฉิบหายเห็นปานนี้ เพราะความอยากได้เกินไป
จึงเป็ นคนไร้ที่พึ่งพา ได้เข้าไปยังกอตะไคร้น้ากอหนึ่งในที่ไม่ไกล นั่งร้องไห้อยู่.
ขณะนั้น ท้าวสักกะทรงตรวจดูโลกอยู่ทรงเห็นนางผู้ถูกความอยากได้เ
กินไปครอบงา ผู้เสื่อมจากสามีและโจรกาลังร้องไห้อยู่ ทรงดาริว่า
จักข่มหญิงนี้ให้ได้อายแล้วจักกลับมา จึงทรงพาสารถีมาตลีและปัญจสิขเทพบุตร
เสด็จมา ณ ที่นั้น ประทับยืนที่ฝั่งแม่น้าแล้ว ทรงรับสั่งว่า
ดูก่อนมาตลี เธอจงเป็นปลา ดูก่อนปัญจสิขะ เธอจงเป็นนก
ส่วนเราจักเป็ นสุนัขจิ้งจอกคาบชิ้นเนื้อไปยังที่ตรงหน้าของนาง เมื่อเราไปที่นั้น
เธอจงโดดขึ้นจากน้าตกลงตรงหน้าเรา เมื่อเป็นเช่นนั้น เราจักทิ้งชิ้นเนื้อที่คาบเสีย
แล้ววิ่งไปจะงับปลา ขณะนั้น ตัวท่านปัญจสิขะที่แปลงเป็ นนก
จงโฉบเอาชิ้นเนื้อนั้นบินไปในอากาศ ตัวท่านมาตลีที่แปลงเป็นปลา
จงโดดลงไปในน้า.
เทพบุตรทั้งสองรับเทวบัญชาว่า ดีละ ข้าแต่เทวะ.
มาตลีสารถีได้แปลงเป็นปลา ปัญจสิขเทพบุตรได้แปลงเป็นนก
ท้าวสักกะแปลงเป็นสุนัขจิ้งจอกคาบชิ้นเนื้อไปยังที่ตรงหน้าของนาง
ปลาโดดขึ้นจากน้าตกลงตรงหน้าสุนัขจิ้งจอก
สุนัขจิ้งจอกทิ้งชิ้นเนื้อที่คาบแล้ววิ่งไปเพื่อจะเอาปลา ปลากระโดดไปตกลงในน้า
นกโฉบเอาชิ้นเนื้อบินไปในอากาศ.
สุนัขจิ้งจอกไม่ได้ทั้งสองอย่าง มีหน้านองด้วยน้าตา
หมอบดูกอตะไคร้น้าอยู่.
นางเห็นดังนั้นคิดว่า
สุนัขจิ้งจอกนี้ถูกความอยากเกินไปครอบงาไม่ได้ทั้งเนื้อและปลา
จึงหัวเราะลั่นประดุจทุบหม้อให้แตกฉะนั้น.
สุนัขจิ้งจอกได้ฟังเสียงหัวเราะนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า :-
ใครนี่มาทาการหัวเราะอยู่ที่กอตะไคร่น้า
ในที่นี้ก็ไม่มีการฟ้ อนราขับร้องหรือการดีดสีตีเป่า แน่ะนางผู้มีตะโพกอันผึ่งผาย
ทาไมเจ้าจึงมาหัวเราะในเวลาที่ควรจะร้องไห้.
นางได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๔ ว่า :-
แน่ะสุนัขจิ้งจอกพาลผู้โง่เขลาชาติชัมพุกะ เจ้าเป็นสัตว์มีปัญญาน้อย

5. 5
เสื่อมจากปลาและชิ้นเนื้อ ซบเซาอยู่เหมือนคนกาพร้า.
ลาดับนั้น สุนัขจิ้งจอกจึงกล่าวคาถาที่ ๕ ว่า :-
โทษของผู้อื่นเห็นได้ง่าย ส่วนโทษของตนเห็นได้ยาก
เจ้านั่นแหละเสื่อมจากผัวและชายชู้ ซบเซาแม้กว่าเราเสียอีก.
พระมหาสัตว์เมื่อจะให้นางละอายแล้วถึงประการอันผิดแผก
จึงกล่าวอย่างนี้ว่า ดูก่อนนางผู้ทุศีล มีธรรมอันลามก
เราจักไม่ให้เหยื่อของเราก่อน แต่เจ้าถูกความอยากเกินไปครอบงา
มีจิตปฏิพัทธ์ในโจรที่เห็นชั่วครู่ เสื่อมจากชายชู้นั้นและจากผัวที่ตระกูลแต่งให้
ว่าโดยเปรียบเทียบกะเราแล้ว เจ้าเป็นผู้กาพร้ากว่าร้อยเท่าพันเท่า ซบเซาร้องไห้
ร่าไรอยู่.
นางได้ฟังคาของสุนัขจิ้งจอกนั้นแล้ว จึงกล่าวคาถาว่า :-
แน่ะพระยาเนื้อชาติชัมพุกะ ท่านกล่าวอย่างใด ข้อนี้ก็เป็นอย่างนั้น
ฉันไปจากที่นี้แล้ว จักเป็นหญิงอยู่ในอานาจของผัวแน่นอน.
ลาดับนั้น ท้าวสักกเทวราช
ครั้นทรงสดับถ้อยคาของนางผู้ทุศีลไร้อาจาระ จึงตรัสคาถาสุดท้ายว่า :-
ผู้ใดนาภาชนะดินไป แม้ภาชนะสาริด ผู้นั้นก็จะต้องนาไป
บาปที่เจ้าทาไว้นั่นแหละ เจ้าจะทาอย่างนั้นอีก.
คาที่เป็นคาถานั้นมีความหมายว่า ดูก่อนนางผู้ไร้อาจาระ เจ้าพูดอะไร
ผู้ใดนาภาชนะดินไปได้ แม้ภาชนะสาริดชนิดภาชนะทองและภาชนะเงินเป็นต้น
ผู้นั้นก็จะนาเอาไปเหมือนกัน ก็บาปนี้เจ้าทาไว้นั่นแหละ ใครๆ
ไม่อาจชาระสะสางให้แก่เจ้า เจ้านั้นจักกระทาอย่างนี้อีกแน่นอน.
ท้าวสักกะนั้น
ครั้นทรงทานางให้ได้อายถึงประการอันแปลกอย่างนี้แล้ว
ได้เสด็จไปยังสถานที่ของพระองค์ทีเดียว.
พระศาสดา
ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว จึงทรงประกาศสัจจะ แล้วทรงประชุมชาดก
ในเวลาจบสัจจะ ภิกษุผู้กระสันจะสึกดารงอยู่ในโสดาปัตติผล.
ธนุคคหบัณฑิตในครั้งนั้น ได้มาเป็น ภิกษุผู้กระสันจะสึก
หญิงนั้นในครั้งนั้น ได้มาเป็น ภรรยาเก่า
ส่วนท้าวสักกเทวราชในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาจุลลธนุคคหชาดกที่ ๔
-----------------------------------------------------