ว่าด้วย แก้วมณี พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภภิกษุผู้เหลวไหล จึงได้ตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. เรื่องปัจจุบันมีนัยดังกล่าวไว้แล้วในหนหลังนั่นแหละ. พระองค์ทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
มณิชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๑๐. มณิชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๙๕)
ว่าด้วยกาถูกกระเบื้องแขวนคอแทนแก้วมณี
(นกพิราบโพธิสัตว์เห็นกาแล้วเมื่อจะเยาะเย้ย จึงกล่าวว่า)
[๑๓๔] นานแล้วหนอ เราเพิ่งจะได้เห็นเพื่อนประดับแก้วมณี
เพื่อนของเราให้ช่างตกแต่งขนปากงามจริงหนอ
(กาได้ฟังดังนั้น จึงได้กล่าวว่า)
[๑๓๕] เรามัวยุ่งอยู่กับงานราชการ เล็บและขนปีกจึงงอกยาวรุงรัง
เป็นเวลานานจึงได้ช่างกัลบก ถอนออกเสียจนหมดในวันนี้
(นกพิราบโพธิสัตว์กล่าวว่า)
[๑๓๖] เจ้าได้ช่างกัลบกที่หาได้ยากแล้วให้ถอนขนออกไป เพื่อนเอ๋ย
เมื่อเป็นเช่นนั้น อะไรเล่า ส่งเสียงดังกริ่งๆ อยู่ที่คอของท่าน
(กาได้กล่าวว่า)
[๑๓๗] ผู้ดีทั้งหลายห้อยแก้วมณีไว้ที่คอ เราเลียนแบบพวกเขา
เจ้าอย่าเข้าใจว่า เราทาเล่น
[๑๓๘] แม้หากเจ้าพอใจการตกแต่งขนปาก
ที่นายช่างตกแต่งได้อย่างสวยงามอย่างนี้ เพื่อนเอ๋ย
เราจะให้เขาช่วยตกแต่งให้ท่าน และแก้วมณีเราก็จะมอบให้ท่าน
(นกพิราบโพธิสัตว์ได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวว่า)
[๑๓๙] ท่านเท่านั้นสมควรแก่แก้วมณี
และการตกแต่งขนปากอย่างสวยงาม การไม่เห็นท่านเป็ นที่พอใจของเรา
เราขอลาท่านไปก่อน
มณิชาดกที่ ๑๐ จบ
ขรปุตตวรรคที่ ๒ จบ
------------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
มณิชาดก
ว่าด้วย แก้วมณี
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภภิกษุผู้เหลวไหล จึงได้ตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
เรื่องปัจจุบันมีนัยดังกล่าวไว้แล้วในหนหลังนั่นแหละ.
พระองค์ทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี

2. 2
พระโพธิสัตว์เป็นนกพิราบอาศัยอยู่ที่รังนก
บนโรงครัวหลังใหญ่ของเศรษฐีเมืองพาราณสี.
ฝ่ายกาทาความคุ้นเคยกับนกพิราบนั้นแล้วอยู่ ณ ที่นั้นเหมือนกัน
เพราะฉะนั้น เรื่องทั้งหมดควรให้พิสดารเถิด.
พ่อครัวถอนขนปีกของกาออกแล้วเอาแป้ งทาปีกไว้
เจาะชิ้นกระเบื้องชิ้นหนึ่งสวมไว้ที่คอแล้วใส่ไว้ในรัง.
พระโพธิสัตว์มาจากป่าเห็นมันแล้ว
เมื่อจะทาการเยาะเย้ย จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
เป็นเวลานานหนอ เราจึงจะเห็นสหายทัดทรงแก้วมณี
สหายของเรางามจริง เพราะการแต่งขนที่ช่างตกแต่งดีแล้ว.
กาได้ฟังคานั้นแล้ว จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
เราเป็นผู้ขวนขวายในการงานทั้งหลาย
จึงมีขนแข็งคล้ายเล็บงอกขึ้นใต้ปีก นานๆ จึงจะได้ช่างกัลบก
วันนี้ได้ให้ช่างถอนแล้ว.
ในลาดับนั้น พระโพธิสัตว์จึงกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า :-
เธอได้ช่างกัลบกที่หาได้ยากแล้ว
ได้ให้เขาถอนขนออกไปโดยวิธีใดหนอ เธอจงให้เขาถอนออกโดยวิธีนั้นเถิด
สหาย เมื่อเป็นเช่นนั้น อะไรเล่าห้อยย้อยอยู่ที่คอของเธอ?
คาถานั้นมีเนื้อความว่า
เจ้าได้ช่างกัลบกที่หาได้ยาก แล้วได้ให้เขาถอนขนออกโดยวิธีใด
เจ้าชอบใจวิธีนี้นั้น ฉันจักให้เขาทาการตกแต่งขนเคราให้
เจ้าจงให้เขาถอนขนนั้นออกไปเถิด สหายเอ๋ย
นี้อะไรเล่าห้อยระย้าอยู่ที่คอของเจ้า?
ลาดับนั้น กาได้กล่าวคาถา ๒ คาถาว่า :-
แก้วมณีห้อยอยู่ที่คอของมนุษย์ พวกสุขุมาลชาติทั้งหลาย
เราเลียนแบบมนุษย์เหล่านั้น เธออย่าสาคัญว่าทาเล่น.
ดูก่อนสหาย ถ้าแม้ว่า เธอชอบใจการแต่งขนที่ตกแต่งดีแล้วนี้ไซร้
เราจะให้ช่างทาให้เธอ และแม้แก้วมณีเราก็จะให้เธอ.
พระโพธิสัตว์ได้ฟังคานั้นแล้ว จึงกล่าวคาถาที่ ๖ ว่า:-
เธอเท่านั้นแหละเหมาะกับแก้วมณี และขนที่ตกแต่งดีแล้ว
เราบอกเธอแล้วก็จะไปละ การเห็นเธอเป็นที่รักของฉัน.
ก็แหละนกพิราบครั้นกล่าวอย่างนี้แล้ว ก็บินหนีเข้าป่าไป.
ส่วนกาถึงการสิ้นชีวิต ณ ที่นั้นนั่นเอง.
พระศาสดา

3. 3
ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มา ทรงประกาศสัจธรรมทั้งหลาย แล้วจึงทรงประชุ
มชาดกไว้ ในที่สุดแห่งสัจธรรม ภิกษุผู้เหลวไหลดารงอยู่แล้วในอนาคามิผล.
กาในครั้งนั้น ได้แก่ ภิกษุผู้เหลวไหลในบัดนี้
ส่วนนกพิราบ ได้แก่ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถามณิชาดกที่ ๑๐
-----------------------------------------------------