ว่าด้วย หญิงหลายผัว พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภการประเล้าประโลมของภรรยาเก่าของภิกษุ จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เรื่องราวปัจจุบัน จักมีแจ้งใน อินฺทฺริยชาดก ส่วนในที่นี้ พระศาสดาตรัสกะภิกษุนั้นว่า ดูก่อนภิกษุ เมื่อชาติก่อน เธออาศัยหญิงนี้จึงได้รับการตัดศีรษะด้วยดาบ แล้วทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธกดังต่อไปนี้.

1. 1
กณเวรชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๘. กณเวรชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๑๘)
ว่าด้วยหญิงหลายใจระลึกถึงความหลังใต้ต้นยี่โถแดง
(พวกนักฟ้ อนได้ฟ้ อนราได้ขับเพลงขับนี้ว่า)
[๖๙] นางสามา ที่ท่านสวมกอดในเวลาที่อยู่ใต้กอต้นยี่โถแดง
ฝากข่าวมาบอกท่านถึงความที่ตนสบายดี
(โจรโพธิสัตว์ได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวกับนักฟ้ อนว่า)
[๗๐] ผู้เจริญ ข่าวที่ว่า ลมพัดพาภูเขาไปได้ ข่าวนี้ไม่น่าเชื่อถือ
ถ้าลมจะพัดพาภูเขาไปได้ ก็พึงพัดพาแผ่นดินแม้ทั้งหมดไปได้
ก็นางสามาตายแล้วจะฝากข่าวมาบอกพวกเรา ถึงความที่ตนสบายดีได้อย่างไร
(นักฟ้ อนกล่าวว่า)
[๗๑] นางสามายังไม่ตายเลย และไม่ต้องการชายอื่น ได้ข่าวว่า
นางสามากินอาหารมื้อเดียว ยังต้องการแต่ท่านเท่านั้น
(โจรโพธิสัตว์กล่าวว่า)
[๗๒] นางสามาได้เปลี่ยนเอาเราผู้ไม่เคยเชยชิด
กับชายผู้เคยเชยชิดกันมานาน นางสามาคงจะเปลี่ยนเอาชายอื่นผู้ไม่ใช่ขาประจา
กับเราผู้เป็นขาประจาแน่นอน เราจะไปจากที่นี้ให้ไกลแสนไกล
กณเวรชาดกที่ ๘ จบ
--------------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
กณเวรชาดก
ว่าด้วย หญิงหลายผัว
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภการประเล้าประโลมของภรรยาเก่าของภิกษุ จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้
ดังนี้.
เรื่องราวปัจจุบัน จักมีแจ้งใน อินฺทฺริยชาดก
ส่วนในที่นี้ พระศาสดาตรัสกะภิกษุนั้นว่า ดูก่อนภิกษุ เมื่อชาติก่อน
เธออาศัยหญิงนี้จึงได้รับการตัดศีรษะด้วยดาบ
แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธกดังต่อไปนี้.
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์เกิดฤกษ์โจรในเรือนของคฤหบดีคนหนึ่งในกาสิกคาม
พอเจริญวัยแล้ว กระทาโจรกรรมเลี้ยงชีวิต จนปรากฏในโลก เป็นผู้กล้าหาญ
มีกาลังดุจช้างสาร ใครๆ ไม่สามารถจับพระโพธิสัตว์นั้นได้.

2. 2
วันหนึ่ง
พระโพธิสัตว์นั้นตัดที่ต่อเรือนในเรือนของเศรษฐีแห่งหนึ่งลักทรัพย์มาเป็ นอันมา
ก ชาวพระนครพากันเข้าไปเฝ้ าพระราชา กราบทูลว่า ข้าแต่สมมติเทพ
มหาโจรคนหนึ่งปล้นพระนคร ขอพระองค์โปรดให้จับโจรนั้น.
พระราชาทรงสั่งเจ้าหน้าที่ผู้รักษาพระนครให้จับมหาโจรนั้น. ในตอนกลางคืน
เจ้าหน้าที่ผู้รักษาพระนครนั้นได้วางผู้คนไว้เป็นพวกๆ ในที่นั้นๆ
ให้จับมหาโจรนั้นได้พร้อมทั้งของกลาง แล้วกราบทูลแก่พระราชา.
พระราชาทรงสั่งเจ้าหน้าที่ผู้รักษาพระนครนั้นนั่นแหละว่า
จงตัดศีรษะมัน.
เจ้าหน้าที่ผู้รักษาพระนครมัดมือไพล่หลังมหาโจรนั้นอย่างแน่นหนา
แล้วคล้องพวงมาลัยดอกยี่โถแดงที่คอของมหาโจรนั้น แล้วโรยผงอิฐบนศีรษะ
เฆี่ยนมหาโจรนั้นด้วยหวายครั้งละ ๔ รอย
จึงนาไปยังตะแลงแกงด้วยปัณเฑาะว์อันมีเสียงแข็งกร้าว
พระนครทั้งสิ้นก็ลือกระฉ่อนไปว่า ได้ยินว่าโจรผู้ทาการปล้นในนครนี้ถูกจับแล้ว.
ครั้งนั้น ในนครพาราณสี มีหญิงคณิกาชื่อว่าสามา มีค่าตัวหนึ่งพัน
เป็นผู้โปรดปรานของพระราชา มีวรรณทาสี ๕๐๐ คนเป็ นบริวาร
ยืนเปิดหน้าต่างอยู่ที่พื้นปราสาท เห็นโจรนั้นกาลังถูกนาไปอยู่
ก็โจรนั้นเป็ นผู้มีรูปงามน่าเสน่หา ถึงความงามเลิศยิ่ง มีผิวพรรณดุจเทวดา
ปรากฏเด่นกว่าคนทั้งปวง. นางสามาเห็นเข้าก็มีจิตปฏิพัทธ์รักใคร่คิดอยู่ว่า
เราจะกระทาบุรุษนี้ให้เป็นสามีของเราได้ด้วยอุบายอะไรหนอ
รู้ว่ามีอุบายอยู่อย่างหนึ่ง
จึงมอบทรัพย์พันหนึ่งในมือหญิงคนใช้คนหนึ่งผู้กระทาตามความต้องการของตน
ได้ เพื่อส่งให้แก่เจ้าหน้าที่ผู้รักษาพระนคร โดยให้พูดว่า
โจรนี้เป็นพี่ชายของนางสามา เว้นนางสามาเสีย
ผู้อื่นที่จะเป็นที่อาศัยของโจรนี้ย่อมไม่มี นัยว่า
ท่านรับเอาทรัพย์หนึ่งพันนี้แล้วปล่อยโจรนี้.
หญิงคนใช้นั้นได้กระทาเหมือนอย่างนั้น.
เจ้าหน้าที่ผู้รักษาพระนครกล่าวว่า โจรนี้เป็ นโจรโด่งดัง
เราไม่อาจปล่อยโจรนี้ได้
แต่เราได้คนอื่นแล้วอาจให้โจรนี้นั่งในยานอันมิดชิดแล้วจึงส่งไปได้.
หญิงคนใช้นั้นจึงไปบอกแก่นางสามานั้น. ก็ในกาลนั้น
มีบุตรของเศรษฐีคนหนึ่งมีจิตปฏิพัทธ์ผูกพันนางสามา ให้ทรัพย์พันหนึ่งทุกวัน.
แม้วันนั้น เศรษฐีบุตรนั้นก็ได้เอาทรัพย์หนึ่งพันไปยังเรือนนั้น
ในเวลาพระอาทิตย์อัศดงคต.
ฝ่ายนางสามารับทรัพย์พันหนึ่งแล้ววางที่ขาอ่อน แล้วนั่งร้องไห้

3. 3
เมื่อเศรษฐีบุตรนั้นกล่าวว่า นางผู้เจริญ นี่เรื่องอะไรกัน จึงกล่าวว่า ข้าแต่นาย
โจรนี้เป็นพี่ชายของดิฉัน เขาไม่มายังสานักของดิฉัน ด้วยคิดว่า
เราทากรรมต่าช้า เมื่อดิฉันส่งข่าวแก่เจ้าหน้าที่ผู้รักษาพระนครๆ ส่งข่าวมาว่า
เราได้ทรัพย์พันหนึ่งจึงจักปล่อยตัวไป บัดนี้ ดิฉันได้ทรัพย์หนึ่งพันนี้แล้ว
แต่ไม่ได้โอกาสที่จะไปยังสานักของเจ้าหน้าที่ผู้รักษาพระนคร.
เพราะมีจิตปฏิพัทธ์ในนาง เศรษฐีบุตรนั้นจึงกล่าวว่า ฉันจักไปเอง.
นางสามากล่าวว่า ถ้าอย่างนั้น ท่านจงถือเอาทรัพย์ที่นามานั่นแหละไปเถิด.
เศรษฐีบุตรนั้นถือทรัพย์พันหนึ่งนั้นไปยังเรือนของเจ้าหน้าที่ผู้รักษาพ
ระนคร. เจ้าหน้าที่ผู้รักษาพระนครนั้นพักเศรษฐีบุตรนั้นไว้ในที่อันมิดชิด
แล้วให้โจรนั่งในยานอันปกปิดมิดชิด แล้วส่งไปให้นางสามา แล้วทาการอ้างว่า
โจรนี้เป็นโจรโด่งดังในแว่นแคว้น ต้องรอให้มืดค่าเสียก่อน
ทีนั้นพวกเราจึงจักฆ่าโจรนั้นในเวลาปลอดคน แล้วยับยั้งอยู่ครู่หนึ่ง
เมื่อปลอดคนแล้ว
จึงนาเศรษฐีบุตรไปยังตะแลงแกงด้วยการอารักขาอย่างแข็งแรง
แล้วเอาดาบตัดศีรษะเสียบร่างไว้ที่หลาวแล้ว เข้าไปยังพระนคร.
ตั้งแต่นั้นมา นางสามามิได้รับอะไรๆ จากมือของคนอื่นๆ
เที่ยวอภิรมย์ชมชื่นอยู่กับโจรนั้นนั่นแหละ. โจรนั้นคิดว่า
ถ้าหญิงนี้จักมีจิตปฏิพัทธ์ในชายอื่นไซร้
แม้เรา นางก็จักให้ฆ่าแล้วอภิรมย์กับชายนั้นเท่านั้น
หญิงนี้เป็ นผู้มักประทุษร้ายมิตรโดยส่วนเดียว เราอยู่ในที่นี้ ควรรีบหนีไปที่อื่น
แต่เมื่อจะไปจะไม่ไปมือเปล่า จักถือเอาห่อเครื่องอาภรณ์ของหญิงนี้ไปด้วย.
วันหนึ่ง จึงกล่าวกะนางสามานั้นว่า นางผู้เจริญ
เราทั้งหลายอยู่เฉพาะในเรือนเป็นประจา เหมือนไก่อยู่ในกรง
พวกเราจักเล่นในสวนสักวันหนึ่ง.
นางสามานั้นรับคาแล้วจัดแจงสิ่งของทั้งปวงมีของควรเคี้ยว
และของควรบริโภคเป็นต้น ประดับประดาด้วยอาภรณ์ทั้งปวง
นั่งในยานอันมิดชิดกับโจรนั้นแล้ว ไปยังสวนอุทยาน.
โจรนั้นเล่นอยู่กับนางสามานั้นในสวนอุทยานนั้น จึงคิดว่า เราควรหนีไปเดี๋ยวนี้
จึงทาทีเหมือนต้องการจะร่วมอภิรมย์ด้วยกิเลสฤดีกับนางสามานั้น
จึงพาเข้าไประหว่างพุ่มต้นยี่โถแห่งหนึ่ง ทาทีเหมือนสวมกอดนางสามานั้น
แล้วจึงกดลงทาให้สลบล้มลง แล้วปลดเครื่องอาภรณ์ทั้งปวง
เอาผ้าห่มของนางนั่นแหละผูกแล้ววางห่อมีภัณฑะไว้ที่คอ
โดดข้ามรั้วอุทยานหลบหลีกไป.
ฝ่ายนางสามานั้นกลับได้สัญญาความทรงจา
จึงลุกขึ้นมายังสานักของพวกหญิงรับใช้ แล้วถามว่า ลูกเจ้าไปไหน?

4. 4
พวกหญิงรับใช้กล่าวว่า พวกดิฉันไม่ทราบเลย แม่เจ้า. นางสามาคิดว่า
สามีของเราสาคัญเราว่าตายแล้วจึงกลัว แล้วหลบหนีไป เสียใจ
จึงจากสวนอุทยานนั้นนั่นแลไปบ้าน คิดว่า ตั้งแต่เวลาที่เรายังไม่พบเห็นสามีที่รัก
เราจักไม่นอนบนที่นอนที่ประดับตกแต่ง จึงนอนอยู่ที่พื้น.
ตั้งแต่นั้นมา นางไม่นุ่งผ้าสาฎกที่ชอบใจ ไม่บริโภคภัตตาหาร ๒ หน
ไม่แตะต้องของหอมและระเบียบดอกไม้เป็นต้น คิดว่า
เราจักแสวงหาพ่อลูกเจ้าด้วยอุบายอย่างใดอย่างหนึ่งบ้าง แล้วให้เรียกกลับมา
จึงให้เชิญพวกคนนักฟ้ อนมาแล้วได้ให้ทรัพย์พันหนึ่ง.
เมื่อพวกนักฟ้ อนรากล่าวว่า แม่เจ้า พวกเราจะทาอะไรให้บ้าง. นางจึงกล่าวว่า
ขึ้นชื่อว่าสถานที่ที่พวกท่านยังไม่ได้ไป ย่อมไม่มี
ท่านทั้งหลายเมื่อเที่ยวไปยังคามนิคมและราชธานี
แสดงการเล่นพึงขับเพลงขับบทนี้ขึ้นก่อนทีเดียว ในมณฑลสาหรับแสดงการเล่น.
เมื่อจะให้พวกฟ้ อนราศึกษาเอา จึงกล่าวคาถาที่หนึ่ง แล้วสั่งว่า
เมื่อพวกท่านขับเพลงขับบทนี้ ถ้าหากพ่อลูกเจ้าจักอยู่ในภายในบริษัทนั้น
เขาจักกล่าวกับพวกท่าน เมื่อเป็นเช่นนั้น
พวกท่านพึงบอกถึงความที่เราสบายดีแก่เขาแล้วพาเขามา ถ้าเขาไม่มา
พวกท่านพึงให้เขาส่งข่าวมา ดังนี้แล้วมอบเสบียงเดินทางให้
แล้วส่งพวกนักฟ้ อนราไป.
พวกนักฟ้ อนเหล่านั้นออกจากนครพาราณสีกระทาการเล่นอยู่ในที่นั้นๆ
ได้ไปถึงบ้านปัตจันตคามแห่งหนึ่ง.
โจรแม้คนนั้นก็หนีไปอยู่ในบ้านปัตจันตคามนั้น.
พวกนักฟ้ อนเหล่านั้น เมื่อจะแสดงการเล่นในที่นั้น
จึงพากันขับร้องเพลงขับบทนี้ก่อนทีเดียวว่า :-
ท่านกอดรัดนางสามาด้วยแขน ในสมัยที่อยู่ในกอชบามีสีแดง
เธอได้สั่งความไม่มีโรคมายังท่าน.
โจรได้ฟังเพลงขับนั้นจึงเข้าไปหานักฟ้ อนแล้วกล่าวว่า ท่านพูดว่า
สามายังมีชีวิต แต่เราหาเชื่อไม่.
เมื่อจะเจรจากับนักฟ้ อนนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ดูก่อนท่านผู้เจริญ ข่าวที่ว่า ลมพึงพัดภูเขาไปได้ ใครๆ คงไม่เชื่อถือ
ถ้าลมจะพึงพัดเอาภูเขาไปได้ แม้แผ่นดินทั้งหมดก็พัดไปได้ เพราะเหตุไร
นางสามาตายแล้ว จะสั่งความไม่มีโรคถึงเราได้.
คาที่เป็นคาถานั้นมีใจความว่า
ท่านนักฟ้ อนผู้เจริญ ข่าวที่ว่า
ลมพัดเอาภูเขาไปเหมือนหญ้าและใบไม้นี้ ใครๆ คงไม่เชื่อ
ถ้าแม้ลมจะพึงพัดเอาภูเขาไปได้ แผ่นดินแม้ทั้งหมดก็คงพัดเอาไปได้

5. 5
ก็ข้อนี้ใครๆ ไม่พึงเชื่อถือ เหมือนเราไม่เชื่อข่าวนางสามานั่น.
ถามว่า เพราะเหตุไร จึงไม่เชื่อ? ตอบว่า เพราะธรรมดาคนที่ตายแล้ว
จะส่งข่าวสาส์นแก่ใครๆ ไม่ได้.
นักฟ้ อนได้ฟังคาของโจรนั้นแล้ว จึงกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า :-
นางสามานั้นยังไม่ตาย และไม่ปรารถนาชายอื่น ได้ยินว่า
นางจะมีผัวคนเดียว ยังหวังเฉพาะท่านเท่านั้น.
โจรได้ฟังดังนั้นจึงกล่าวว่า นางจะมีชีวิตอยู่หรือไม่ก็ตาม
เราไม่ต้องการนาง
แล้วกล่าวคาถาที่ ๔ ว่า :-
นางสามาได้เปลี่ยนเราผู้ยังไม่เคยเชยชิดสนิทสนม
กับบุรุษที่นางเคยเชยชิดสนิทสนมมานาน เปลี่ยนเราผู้ไม่เป็นขาประจา
กับบุรุษผู้เป็นขาประจา นางสามาคงจะเปลี่ยนบุรุษอื่นแม้กับเราอีก
เราจักไปเสียจากที่นี้ให้ไกลแสนไกล.
โจรกล่าวว่า เราจักไปยังที่ไกลแสนไกลเช่นที่ที่เราไม่อาจได้ฟังข่าว
หรือความเป็นไปของนางสามานั้น เพราะฉะนั้น
ท่านทั้งหลายจงบอกความที่เราจากที่นี้ไปที่อื่นแก่นางสามานั้น
เมื่อนักฟ้ อนเหล่านั้นเห็นอยู่นั่นแหละ ได้นุ่งผ้าให้กระชับมั่นแล้วรีบหนีไป.
นักฟ้ อนทั้งหลายได้ไปบอกอาการกิริยาที่โจรนั้นกระทาแก่นางสามานั้
น.
นางเป็นผู้มีความวิปฏิสารเดือดร้อนใจ
จึงยังกาลเวลาให้ล่วงไปโดยปกติของตนนั่นแล.
พระศาสดา
ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว จึงทรงประกาศสัจจะ แล้วทรงประชุมชาดก
. ในเวลาจบสัจจะ ภิกษุผู้กระสันถึงภรรยาเก่า ก็ดารงอยู่ในโสดาปัตติผล.
เศรษฐีบุตรในครั้งนั้น ได้เป็น ภิกษุรูปนี้
นางสามาในครั้งนั้น ได้เป็ น ปุราณทุติยิกาภรรยาเก่า
ส่วนโจรในครั้งนั้น ได้เป็ น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถากณเวรชาดกที่ ๘
-----------------------------------------------------