ว่าด้วย ผู้รอบคอบ พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร ทรงปรารภท่านพระมหาโมคคัลลานะ จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. ได้ยินว่า เมื่อพระเถระเข้าไปอาศัยนครราชคฤห์ อยู่ในกุฎีที่สร้างอยู่ในป่า มีโจรคนหนึ่งตัดที่ต่อในเรือนหลังหนึ่ง ในบ้านใกล้ประตูเมือง ถือเอาทรัพย์ที่เป็นแก่นสารซึ่งพอจะถือเอาไปได้ หนีไปเข้าบริเวณกุฎีของพระเถระ แล้วนอนที่หน้ามุขบรรณศาลาของพระเถระด้วยคิดว่า ณ ที่นี้จักคุ้มครองรักษาเราได้. พระเถระรู้ว่าโจรนั้นนอนอยู่ที่หน้ามุข จึงทำความรังเกียจโจรนั้น คิดว่า ธรรมดาว่าการเกี่ยวข้องกับโจร ย่อมไม่ควร จึงออกมาไล่ว่า เฮ้ย เอ็งอย่ามานอนที่นี้. โจรจึงออกจากที่นั้น ทิ้งแต่รอยเท้าให้หลงเหลือไว้แล้วหนีไป. มนุษย์ทั้งหลายถือคบเพลิงมา ณ ที่นั้น ตามแนวรอยเท้าโจร เห็นที่มา ที่ยืน และที่นอนเป็นต้นของโจรนั้น จึงกล่าวกันว่า โจรมาทางนี้ ยืนที่นี้ นั่งที่นี้ หนีไปทางนี้ แต่พวกเราไม่เห็นโจร ต่างแล่นไปทางโน้นทางนี้ ก็ไม่เห็น จึงพากันกลับ. วันรุ่งขึ้น เวลาเช้า พระเถระเที่ยวบิณฑบาตยังกรุงราชคฤห์ กลับจากบิณฑบาตแล้ว จึงไปยังพระเวฬุวันวิหาร กราบทูลเรื่องนั้นแด่พระศาสดา. พระศาสดาตรัสว่า โมคคัลลานะ มิใช่เธอเท่านั้นจะรังเกียจสิ่งที่ควรรังเกียจ แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลายก็รังเกียจแล้ว อันพระเถระอ้อนวอนแล้ว จึงทรงนำเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
ปุจิมันทชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๒. ปุจิมันทวรรค
หมวดว่าด้วยไม้สะเดา
๑. ปุจิมันทชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๑๑)
ว่าด้วยเทวดาประจาต้นสะเดา
(รุกขเทวดาโพธิสัตว์กล่าวกับโจรว่า)
[๔๑] จงลุกขึ้นเจ้าโจร มัวนอนอยู่ทาไม
การนอนของเจ้ามีประโยชน์อะไร พระราชาทั้งหลายอย่าได้จับเจ้า
ผู้กระทาผิดอย่างร้ายแรงในหมู่บ้านเลย
(เทวดาประจาต้นโพธิ์กล่าวว่า)
[๔๒] เจ้าหน้าที่บ้านเมืองจักจับโจร
ผู้กระทาความผิดอย่างร้ายแรงในหมู่บ้านมิใช่หรือ
ธุระอะไรของปุจิมันทเทวดาในเรื่องนั้นเล่า
(เทวดาประจาต้นสะเดาตอบว่า)
[๔๓] อัสสัตถเทวดา ท่านไม่ทราบเรื่องระหว่างข้าพเจ้ากับโจร
พระราชาทั้งหลายจับโจรผู้กระทาผิดอย่างร้ายแรง
ในบ้านได้แล้วเสียบที่หลาวไม้สะเดา ข้าพเจ้ามีใจระแวงในเรื่องนั้น
(เทวดาประจาต้นโพธิ์กล่าวว่า)
[๔๔] บุคคลพึงระแวงภัยที่ควรระแวง พึงป้ องกันภัยที่ยังมาไม่ถึง
เพราะภัยที่ยังมาไม่ถึง นักปราชญ์จึงได้พิจารณาเห็นโลกทั้ง ๒
ปุจิมันทชาดกที่ ๑ จบ
--------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ปุจิมันทชาดก
ว่าด้วย ผู้รอบคอบ
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร
ทรงปรารภท่านพระมหาโมคคัลลานะ จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า เมื่อพระเถระเข้าไปอาศัยนครราชคฤห์
อยู่ในกุฎีที่สร้างอยู่ในป่า มีโจรคนหนึ่งตัดที่ต่อในเรือนหลังหนึ่ง
ในบ้านใกล้ประตูเมือง ถือเอาทรัพย์ที่เป็ นแก่นสารซึ่งพอจะถือเอาไปได้
หนีไปเข้าบริเวณกุฎีของพระเถระ
แล้วนอนที่หน้ามุขบรรณศาลาของพระเถระด้วยคิดว่า ณ
ที่นี้จักคุ้มครองรักษาเราได้.

2. 2
พระเถระรู้ว่าโจรนั้นนอนอยู่ที่หน้ามุข จึงทาความรังเกียจโจรนั้น
คิดว่า ธรรมดาว่าการเกี่ยวข้องกับโจร ย่อมไม่ควร จึงออกมาไล่ว่า เฮ้ย
เอ็งอย่ามานอนที่นี้. โจรจึงออกจากที่นั้น ทิ้งแต่รอยเท้าให้หลงเหลือไว้แล้วหนีไป.
มนุษย์ทั้งหลายถือคบเพลิงมา ณ ที่นั้น ตามแนวรอยเท้าโจร เห็นที่มา ที่ยืน
และที่นอนเป็ นต้นของโจรนั้น จึงกล่าวกันว่า โจรมาทางนี้ ยืนที่นี้ นั่งที่นี้
หนีไปทางนี้ แต่พวกเราไม่เห็นโจร ต่างแล่นไปทางโน้นทางนี้ ก็ไม่เห็น
จึงพากันกลับ.
วันรุ่งขึ้น เวลาเช้า พระเถระเที่ยวบิณฑบาตยังกรุงราชคฤห์
กลับจากบิณฑบาตแล้ว จึงไปยังพระเวฬุวันวิหาร
กราบทูลเรื่องนั้นแด่พระศาสดา. พระศาสดาตรัสว่า โมคคัลลานะ
มิใช่เธอเท่านั้นจะรังเกียจสิ่งที่ควรรังเกียจ
แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลายก็รังเกียจแล้ว อันพระเถระอ้อนวอนแล้ว
จึงทรงนาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล
เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในพระนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดเป็นรุกขเทวดา
สิงอยู่ที่ต้นสะเดาในป่าอันเป็ นป่าช้าแห่งพระนคร. อยู่มาวันหนึ่ง
โจรกระทาโจรกรรมในบ้านใกล้ประตูเมือง แล้วเข้าไปยังป่าช้านั้น.
ก็ในกาลนั้นมีต้นไม้ใหญ่ในป่าช้านั้น ๒ ต้นคือ ต้นสะเดากับต้นอัสสัตถพฤกษ์.
โจรเก็บห่อภัณฑะไว้ที่โคนต้นสะเดาแล้วจึงนอน
แต่ในเวลาอื่นมนุษย์ทั้งหลายจับพวกโจรเสียบหลาวทาด้วยไม้สะเดา. ครั้งนั้น
เทวดานั้นคิดว่า ถ้าพวกมนุษย์จักมาจับโจรนี้ จักพากันตัดกิ่งสะเดานี้แหละ
ทาเป็นหลาวเสียบโจรนี้ เมื่อเป็นอย่างนี้ ต้นไม้จักพินาศเอาเถอะ
เราจักนาโจรนั้นออกไปจากที่นี้.
เทวดานั้น เมื่อจะเจรจาปราศัยกับโจรนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
แน่ะโจร เจ้าจงลุกขึ้น จะมัวนอนอยู่ทาไม
เจ้าต้องการอะไรด้วยการนอน
ราชบุรุษอย่าจับเจ้าผู้ทาโจรกรรมอันหยาบช้าทารุณในบ้านเลย.
เทวดา ครั้นกล่าวกะโจรนั้นดังนี้แล้ว จึงทาให้กลัวหนีไปโดยพูดว่า
เจ้าจงไปที่อื่นตราบเท่าที่พวกราชบุรุษยังไม่มาจับ. ก็เมื่อโจรนั้นไปแล้ว
เทวดาผู้สิงอยู่ที่ต้นอัสสัตถพฤกษ์ จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
พวกราชบุรุษจักจับโจรผู้กระทาโจรกรรมอันทารุณหยาบช้าในบ้านมิใ
ช่หรือ ธุระอะไรในเรื่องนั้นของปุจิมันทเทวดาผู้เกิดอยู่ในป่าเล่า.
นิมพเทวดาได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า :-
ดูก่อนอัสสัตถเทวดา ท่านไม่รู้เหตุที่จะอยู่ร่วมกันไม่ได้

3. 3
ระหว่างเรากับโจร
ราชบุรุษทั้งหลายจับโจรผู้ทาโจรกรรมอันหยาบช้าทารุณในบ้านได้แล้
ว จะเสียบโจรไว้บนหลาวไม้สะเดา ใจของเรารังเกียจในเรื่องนั้น.
เมื่อเทวดาเหล่านั้นเจรจาปราศัยกันและกันอยู่อย่างนี้แหละ
พวกเจ้าของทรัพย์ถือคบเพลิงมาตามรอยเท้าเห็นที่ที่โจรนอน จึงกล่าวว่า
ท่านผู้เจริญทั้งหลาย ก็บัดนี้ โจรลุกหนีไปแล้ว พวกเราไม่ได้ตัวโจร
ถ้าพวกเราจักได้ตัวโจรไซร้ จักเสียบร้อยโจรนั้นไว้บนหลาวไม้สะเดานี้
หรือแขวนไว้ที่กิ่งสะเดาแล้วจักไป แล้วแล่นไป ค้นหาทางโน้นทางนี้
ไม่พบโจรจึงพากันกลับไป.
อัสสัตถเทวดาได้ฟังคาของคนเหล่านั้นจึงกล่าวคาถาที่ ๔ ว่า :-
บัณฑิตพึงรังเกียจสิ่งที่ควรรังเกียจ พึงป้ องกันภัยที่ยังไม่มาถึงตัว
พิจารณาดูโลกทั้งสองเพราะภัยในอนาคต.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า
เทวดาผู้บังเกิด ณ ต้นอัสสัตถพฤกษ์ในครั้งนั้น ได้เป็ น พระสารีบุตร
ส่วนเทวดาผู้บังเกิด ณ ต้นสะเดาในครั้งนั้น
ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาปุจิมันทชาดกที่ ๑
-----------------------------------------------------