ว่าด้วย การเลือกทำเลผิด พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเวฬุวัน ทรงปรารภพระเทวทัตเอาอย่างพระสุคต ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. ความพิสดารมีอยู่ว่า เมื่อพระเทวทัตนอนแสดงท่าทางอย่างพระสุคตแก่พระอัครสาวกทั้งสองผู้มาสู่คยาสีสประเทศ พระเถระทั้งสองครั้นแสดงธรรมแล้ว ก็พานิสิตของท่านมายังพระวิหารเวฬุวัน. พระศาสดาตรัสถามว่า ดูก่อนสาริบุตร เทวทัตเห็นเธอทั้งสองแล้วได้ทำอย่างไร. กราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ พระเทวทัตแสดงท่าทางอย่างพระองค์แล้วถึงความพินาศใหญ่. พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนสาริบุตร เทวทัตทำตามอย่างเรา ถึงความพินาศใหญ่มิใช่ในบัดนี้เท่านั้น แม้แต่ก่อนก็ถึงความพินาศ. เมื่อพระเถระกราบทูลอาราธนา จึงทรงนำเรื่องในอดีตมาตรัสเล่า

1. 1
วินีลกชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๑๐. วินีลกชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๑๖๐)
ว่าด้วยกาวินีลกะ
(กาวินีลกะกาลังไปทางอากาศเห็นพระเจ้ากรุงวิเทหะประทับบนรถซึ่งเทียมด้วยม้
าสินธพ ๔ ตัว จึงกล่าวว่า)
[๑๙] ม้าอาชาไนยกาลังพาพระเจ้าวิเทหะ ผู้ครองกรุงมิถิลาเสด็จไป
เหมือนหงส์ ๒ ตัวกาลังพาเราผู้ชื่อวินีลกะไป
(พ่อพญาหงส์ได้ฟังเรื่องที่ลูกทั้ง ๒ เล่าให้ฟัง
ก็โกรธตวาดลูกกาวินีลกะว่า)
[๒๐] นี่เจ้าวินีลกะ เจ้ามาอยู่อาศัยซอกเขา อันมิใช่พื้นเพเดิมของเจ้า
เจ้าจงไปอยู่อาศัยชายหมู่บ้านเถิด ที่นั่นเป็ นที่อยู่อาศัยของแม่เจ้า
วินีลกชาดกที่ ๑๐ จบ
ทัฬหวรรคที่ ๑ จบ
--------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
วินีลกชาดก
ว่าด้วย การเลือกทาเลผิด
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเวฬุวัน
ทรงปรารภพระเทวทัตเอาอย่างพระสุคต ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
ความพิสดารมีอยู่ว่า
เมื่อพระเทวทัตนอนแสดงท่าทางอย่างพระสุคตแก่พระอัครสาวกทั้งสองผู้มาสู่คยา
สีสประเทศ พระเถระทั้งสองครั้นแสดงธรรมแล้ว
ก็พานิสิตของท่านมายังพระวิหารเวฬุวัน. พระศาสดาตรัสถามว่า ดูก่อนสาริบุตร
เทวทัตเห็นเธอทั้งสองแล้วได้ทาอย่างไร. กราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์
พระเทวทัตแสดงท่าทางอย่างพระองค์แล้วถึงความพินาศใหญ่. พระศาสดาตรัสว่า
ดูก่อนสาริบุตร เทวทัตทาตามอย่างเรา ถึงความพินาศใหญ่มิใช่ในบัดนี้เท่านั้น
แม้แต่ก่อนก็ถึงความพินาศ.
เมื่อพระเถระกราบทูลอาราธนา จึงทรงนาเรื่องในอดีตมาตรัสเล่า
ในอดีตกาล
เมื่อพระเจ้าวิเทหะเสวยราชสมบัติในกรุงมิถิลาแคว้นวิเทหะ
พระโพธิสัตว์ถือกาเนิดในพระครรภ์ของพระอัครมเหสีของพระเจ้าวิเทหะนั้น
ครั้นเจริญวัยแล้ว ก็ทรงศึกษาศิลปศาสตร์ทุกชนิดในเมืองตักกสิลา

2. 2
เมื่อพระบิดาสวรรคตแล้ว จึงทรงดารงอยู่ในราชสมบัติ.
ในครั้งนั้น
พญาหงส์ทองตัวหนึ่งได้อยู่ร่วมกับนางกาในบริเวณที่หาอาหาร
นางกาคลอดลูกออกมาเป็ นตัวผู้ มันไม่เหมือนแม่ไม่เหมือนพ่อ เมื่อเป็นเช่นนั้น
จึงได้ตั้งชื่อว่า วินีลกะ เพราะมันมีสีค่อนข้างคล้า พญาหงส์ไปหาลูกบ่อยๆ. อนึ่ง
พญาหงส์นั้นมีลูกหงส์น้อยอยู่สองตัว ลูกหงส์น้อยเห็นพ่อมันไปถิ่นมนุษย์บ่อยๆ
จึงถามว่า พ่อทาไมพ่อจึงไปถิ่นมนุษย์บ่อยนัก. พญาหงส์บอกว่า นี่แน่ะลูกๆ
พ่ออยู่ร่วมกับนางกาตัวหนึ่ง เกิดลูกด้วยกันหนึ่งตัว ชื่อวินีลกะ พ่อไปเยี่ยมมัน.
ลูกหงส์ถามว่า ก็พวกนั้นอยู่ถึงไหนเล่าพ่อ. พญาหงส์บอกว่า
มันอยู่เหนือยอดตาลต้นหนึ่งในที่โน้น ไม่ไกลจากกรุงมิถิลาแคว้นวิเทหะ.
ลูกหงส์พูดว่า พวกฉันจักไปพาเขามานะพ่อ. พญาหงส์ห้ามว่า
ขึ้นชื่อว่าถิ่นมนุษย์น่ารังเกียจ มีภัยรอบด้าน ลูกอย่าไปกันเลย พ่อจักไปพามาเอง.
ลูกหงส์หาเชื่อฟังคาพ่อไม่ จึงพากันไป ณ
ที่นั้นตามเครื่องหมายที่พ่อบอก ให้วินีลกะจับเหนือคอนไม้อันหนึ่ง
แล้วช่วยกันเอาจะงอยปากคาบปลายไม้ บินผ่านมาทางกรุงมิถิลา. ขณะนั้น
พระเจ้ากรุงวิเทหะประทับบนราชรถ ซึ่งเทียมด้วยม้าสินธพขาวสี่ตัว
ทรงทาประทักษิณพระนคร. วินีลกะเห็นดังนั้นนึกในใจว่า
เราไม่ต่างอะไรกับพระเจ้าวิเทหะ พระเจ้าวิเทหะ
ประทับนั่งบนราชรถอันเทียมด้วยม้าสินธพสี่ตัว เสด็จเลียบพระนคร
เราก็นั่งไปในรถอันเทียมด้วยหงส์.
วินีลกะ เมื่อกาลังไปทางอากาศ กล่าวคาถาแรกว่า :-
ม้าอาชาไนยพาพระเจ้าวิเทหะผู้ครองเมืองมิถิลา ให้เสด็จไป
เหมือนหงส์สองตัวพาเราผู้ชื่อว่าวินีลกะไป ฉะนั้น.
ลูกหงส์น้อยฟังคาของวินีลกะแล้ว ก็โกรธแม้ตั้งใจว่า
จักให้มันตกไปเสียในที่นี้ ก็เกรงจะถูกตาหนิเอาว่า เมื่อเราทาลงไปอย่างนี้
พ่อของเราจะว่าอย่างไร จึงพามันไปหาพ่อ แล้วเล่าให้พ่อฟังถึงกิริยาที่มันกระทา
พ่อหงส์โกรธมากตวาดว่า เจ้าวิเศษกว่าลูกเราเทียวหรือ ข่มขี่ลูกเรา
เปรียบลูกเราเหมือนม้าเทียมรถ เจ้าไม่รู้ประมาณตน ที่นี่ไม่ใช่พื้นเพของเจ้า
เจ้าจงไปหาแม่เจ้าเถิด แล้วกล่าวคาถาที่สองว่า :-
แน่เจ้าวินีลกะ เจ้ามาคบมาเสพภูเขาอัน มิใช่ภูมิภาคทาเลของเจ้า
เจ้าจงไปเสพอาศัย สถานที่ใกล้บ้านเถิด นั่นเป็นที่อยู่อาศัยของแม่เจ้า.
ครั้นพญาหงส์คุกคามวินีลกะอย่างนี้แล้ว ก็สั่งลูกหงส์ว่า
เจ้าจงไปปล่อยมันไว้ที่พื้นเพหยากเยื่อแห่งกรุงมิถิลา. ลูกหงส์ได้ทาตามสั่ง.
พระศาสดาทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดก.
นกวินีลกะในครั้งนั้น ได้เป็ น เทวทัต ในครั้งนี้.

3. 3
ลูกหงส์สองตัวได้เป็น อัครสาวกทั้งสอง.
พ่อหงส์ได้เป็น อานนท์.
ส่วนพระเจ้าวิเทหะได้เป็ น เราตถาคต นี้แล.
จบอรรถกถาวินีลกชาดกที่ ๑๐.
จบ ทัฬหวรรคที่ ๑.
-----------------------------------------------------