ว่าด้วย นางผิวหอม พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภภิกษุผู้กระสันอยากสึก จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้ :- ได้ยินว่า พระศาสดาตรัสถามภิกษุนั้นว่า ดูก่อนภิกษุ ได้ยินว่าเธอกระสันอยากสึกจริงหรือ เมื่อภิกษุนั้นทูลรับว่า จริง พระเจ้าข้า จึงตรัสว่า เพราะเห็นอะไร เมื่อภิกษุนั้นกราบทูลว่า เพราะเห็นมาตุคามประดับประดาแต่งตัว พระเจ้าข้า จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุ ธรรมดาว่ามาตุคามนี้ ใครๆ ไม่อาจรักษาไว้ได้ แม้โบราณกบัณฑิตจะรักษาไว้ในสุบรรณพิภพ ก็ไม่อาจรักษาไว้ได้ อันภิกษุนั้นทูลอาราธนาแล้ว จึงทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
สุสันธีชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๑๐. สุสันธีชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๖๐)
ว่าด้วยพระนางสุสันธี
(คนธรรพ์ชื่ออัคคะ ครั้นในเวลาพญาครุฑโพธิสัตว์มาเล่นสกา
จึงถือพิณขับร้องถวายพระราชาว่า)
[๕๕] กลิ่นดอกติมิระหอมตลบอบอวล คลื่นสมุทรกระทบฝั่งดังกึกก้อง
พระนางสุสันธีประทับอยู่ไกลจากพระนครนี้มาก พระเจ้าตัมพะ
กามทั้งหลายย่อมเสียดแทงข้าพระองค์
(พญาครุฑได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวว่า)
[๕๖] ท่านข้ามสมุทรไปได้อย่างไร เห็นเกาะเสรุมะได้อย่างไร
ท่านอัคคะ พระนางกับท่านพบกันได้อย่างไร
(ลาดับนั้น คนธรรพ์ชื่ออัคคะได้กล่าวว่า)
[๕๗] เมื่อเรือพวกพ่อค้าผู้แสวงหาทรัพย์ออกไปจากท่าภรุกัจฉา
ถูกปลามังกรตีแตก ข้าพเจ้าเกาะแผ่นกระดานลอยไป
[๕๘] พระนางสุสันธีมีพระวรกายหอมเพราะกลิ่นจันทน์อยู่เป็นนิตย์
ทรงปลอบโยนข้าพระองค์ด้วยพระสุรเสียงอันไพเราะนุ่มนวล
แล้วทรงอุ้มข้าพระองค์เหมือนมารดาอุ้มลูกในไส้
[๕๙] พระนางสุสันธีมีดวงพระเนตรอ่อนโยน
ทรงบารุงข้าพระองค์ด้วยข้าว น้า ผ้า และที่นอนด้วยพระองค์เอง
ข้าแต่พระเจ้าตัมพะ ขอพระองค์ทรงทราบอย่างนี้
สุสันธีชาดกที่ ๑๐ จบ
มณิกุณฑลวรรคที่ ๑ จบ
--------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
สุสันธีชาดก
ว่าด้วย นางผิวหอม
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภภิกษุผู้กระสันอยากสึก จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้ :-
ได้ยินว่า พระศาสดาตรัสถามภิกษุนั้นว่า ดูก่อนภิกษุ
ได้ยินว่าเธอกระสันอยากสึกจริงหรือ เมื่อภิกษุนั้นทูลรับว่า จริง พระเจ้าข้า
จึงตรัสว่า เพราะเห็นอะไร เมื่อภิกษุนั้นกราบทูลว่า
เพราะเห็นมาตุคามประดับประดาแต่งตัว พระเจ้าข้า จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุ
ธรรมดาว่ามาตุคามนี้ ใครๆ ไม่อาจรักษาไว้ได้

2. 2
แม้โบราณกบัณฑิตจะรักษาไว้ในสุบรรณพิภพ ก็ไม่อาจรักษาไว้ได้
อันภิกษุนั้นทูลอาราธนาแล้ว จึงทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล
พระราชาพระนามว่าตัมพราช ครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระอัครมเหสีของพระเจ้าตัมพราชนั้น
พระนามว่าสุสันธี ทรงพระรูปโฉมอันล้าเลิศ.
ครั้งนั้น พระโพธิสัตว์บังเกิดในกาเนิดสุบรรณพิภพ. ในกาลนั้น
ได้มีเกาะนาคชื่อว่า เสรุมทวีป. พระโพธิสัตว์อยู่ในสุบรรณพิภพ ณ เกาะนี้.
พระโพธิสัตว์ออกจากสุบรรณพิภพไปยังนครพาราณสี แปลงเพศเป็นมาณพ
เล่นสกากับพระเจ้าตัมพราช. หญิงผู้เป็ นปริจาริกาเห็นรูปสมบัติของมาณพนั้น
จึงทูลพระนางสุสันธีว่า มาณพชื่อเห็นปานนี้
เล่นสกากับพระราชาของเราทั้งหลาย. พระนางสุสันธีนั้นได้ฟังดังนั้น
มีความประสงค์จะดูมาณพนั้น.
วันหนึ่ง ทรงแต่งองค์แล้วเสด็จมายังสนามเล่นสกา
ประทับยืนอยู่ในระหว่างพวกนางปริจาริกา ทรงแลดูมาณพนั้น.
ฝ่ายมาณพนั้นก็แลดูพระเทวี ชนทั้งสองต่างมีจิตปฏิพัทธ์กันและกัน
พระยาสุบรรณทาลมให้ตั้งขึ้นในนครด้วยอานุภาพของตน
มนุษย์ทั้งหลายพากันออกจากพระราชนิเวศน์ เพราะกลัวเรือนพัง
พระยาสุบรรณนั้นกระทาความมืดมนด้วยอานุภาพของตนแล้ว
พาพระเทวีมาทางอากาศ แล้วเข้าไปยังพิภพของตน ณ เกาะนาคทวีป.
ชื่อว่า คนผู้จะรู้สถานที่ที่พระนางสุสันธีเสด็จไป มิได้มีเลย.
พระยาสุบรรณนั้นอภิรมย์อยู่กับพระนางสุสันธีนั้น ไปเล่นสกากับพระ
ราชา ก็พระราชานั้นมีคนธรรพ์ชื่อว่าอัคคะ.
ท้าวเธอไม่ทรงทราบสถานที่ที่พระเทวีเสด็จไป จึงตรัสเรียกคนธรรพ์นั้นมา
แล้วทรงส่งไปด้วยพระดารัสว่า ดูก่อนพ่อคนธรรพ์ เธอจงไป
จงเที่ยวไปตามทางบกและทางน้าให้ทั่ว จนพบเห็นสถานที่ที่พระเทวีเสด็จไป.
คนธรรพ์นั้นถือเอาเสบียงทางแล้วค้นหาไปตั้งแต่บ้านใกล้ประตูจนถึงท่าภารุกัจฉ
า.
ครั้งนั้น พ่อค้าชาวภารุกัจฉาจะแล่นเรือไปยังสุวรรณภูมิ.
คนธรรพ์นั้นจึงเข้าไปหาพ่อค้าเหล่านั้น แล้วกล่าวว่า
ข้าพเจ้าเป็นคนธรรพ์นักขับร้องจักทาการขับร้องให้แก่พวกท่าน
โดยหักเป็นค่าเรือ ขอท่านทั้งหลายจงพาข้าพเจ้าไปด้วย. พ่อค้าเหล่านั้นรับว่าได้
แล้วให้เขาขึ้นไปยังเรือแม้นั้นแล้วออกเรือไป. เมื่อเรือแล่นไปแล้ว
พ่อค้าเหล่านั้นจึงเรียกคนธรรพ์นั้นมาแล้วกล่าวว่า
จงทาการขับร้องให้แก่พวกเรา. คนธรรพ์กล่าวว่า ถ้าข้าพเจ้าจะทาการขับร้องไซร้

3. 3
ก็เมื่อกาลังขับร้องอยู่ฝูงปลาทั้งหลายจักเคลื่อนไหว เมื่อเป็ นเช่นนั้น
เรือของท่านทั้งหลายจักแตก. พวกพ่อค้ากล่าวว่า
เมื่อกระทาการขับร้องอยู่ในทางของมนุษย์ ชื่อว่าพวกปลาจะเคลื่อนไหวย่อมไม่มี
ท่านจงขับร้องเถอะ. คนธรรพ์จึงกล่าวว่า ถ้าอย่างนั้น
ท่านทั้งหลายอย่าโกรธข้าพเจ้า
แล้วแก้พิณออกทาการขับร้องให้เสียงดีดพิณเข้ากับเสียงขับและให้เสียงขับเข้ากับ
เสียงดีดพิณ. ปลาทั้งหลายเคลิบเคลิ้มเพราะเสียงนั้นจึงพากันเคลื่อนไหว.
ครั้งนั้น มังกร (ชนิดของปลา)
ตัวหนึ่งกระโดดตกลงไปในเรือทาให้เรือแตก.
นายอัคคะนั้นนอนอยู่ในแผ่นกระดานลอยไปตามลมจนถึงแหล่งของต้นไทรอันเป็
นสุบรรณพิภพ ณ เกาะนาคทวีป. ฝ่ายพระนางสุสันธีเทวี
ในเวลาที่พระยาสุบรรณไปเล่นสกากับพระราชา
ก็ลงจากวิมานเดินเที่ยวไปที่ชายฝั่ง เห็นคนธรรพ์ชื่อว่าอัคคะนั้น ทรงจาได้
จึงถามว่า ท่านมาได้อย่างไร? คนธรรพ์นั้นจึงทูลให้ทราบทั้งหมด.
พระนางสุสันธีจึงปลอบโยนคนธรรพ์นั้นว่า ถ้าอย่างนั้น
ท่านอย่ากลัวไปเลย แล้วเอาแขนทั้งสองโอบอุ้มขึ้นไปยังวิมาน ให้นอนบนที่นอน
ในเวลาที่นายอัคคะกระปรี้กระเปล่าขึ้นแล้ว ก็ให้โภชนาหารทิพย์
ให้อาบน้าหอมทิพย์ ให้นุ่งห่มผ้าทิพย์ ประดับด้วยของหอมและดอกไม้ทิพย์
แล้วกลับให้นอนบนที่นอนทิพย์อีก.
พระนางปฏิบัติคนธรรพ์นั้นด้วยประการอย่างนี้
เวลาพระยาสุบรรณมาก็ปกปิดไว้เสีย
เวลาพระยาสุบรรณไปก็อภิรมย์ด้วยอานาจกิเลสกับคนธรรพ์นั้น.
จากนั้นล่วงไปได้กึ่งเดือน พ่อค้าชาวเมืองพาราณสีมาถึงที่โคนต้นไทร
ในเกาะนั้น เพื่อต้องการจะเอาฟืนและน้า.
นายอัคคะนั้นนั่งเรือไปยังนครพาราณสีกับพระเทวีนั้น
ได้เฝ้ าพระราชาเสร็จเรียบร้อยแล้ว
ครั้นในเวลาพระยาสุบรรณนั้นมาเล่นสกาจึงถือพิณ
เมื่อจะขับร้องถวายพระราชา จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า
กลิ่นดอกติมิระฟุ้ งตลบไป น้าทะเลก็กึกก้องคะนองลั่น
พระนางสุสันธีอยู่ห่างไกลนครนี้แท้ ข้าแต่พระเจ้าตัมพราช
กามทั้งหลายเสียบแทงหัวใจข้าพระบาทอยู่.
พระยาสุบรรณได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ท่านข้ามทะเลไปได้อย่างไร ท่านได้เห็นเกาะเสรุมะได้อย่างไร
ดูก่อนนายอัคคะ ความสมาคมของนางและท่านได้มีขึ้นอย่างไร.
ลาดับนั้น อัคคคนธรรพ์ได้กล่าวคาถา ๓ คาถาว่า : -

4. 4
เมื่อพวกพ่อค้าผู้แสวงหาทรัพย์ออกไปจากท่าชื่อภรุกัจฉา
พวกมังกรทาให้เรือแตก เราได้ลอยไปกับแผ่นกระดาน
พระนางสุสันธีมีกลิ่นกายหอมดังแก่นจันทน์อยู่เป็นนิจ ผู้น่าดูน่าชม
ทรงเห็นข้าพระบาทผู้ข้ามห้วงมหรรณพได้เพราะแผ่นกระดานแล้ว
ปลอบโยนด้วยวาจาอันอ่อนหวาน ทรงอุ้มข้าพระบาทด้วยแขนทั้งสอง
ประหนึ่งมารดาอุ้มบุตรผู้เกิดจากอกฉะนั้น.
พระนางผู้มีพระเนตรอ่อนหวาน ทรงบารุงบาเรอข้าพระบาทด้วยข้าว
น้า ผ้า ที่นอน และแม้ด้วยตัวพระองค์เอง ข้าแต่พระเจ้าตัมพราช
ขอพระองค์โปรดทรงทราบอย่างนี้เถิด.
เมื่อคนธรรพ์อยู่นั้นแหละ พระยาสุบรรณมีความร้อนใจคิดว่า
เราแม้อยู่ในสุบรรณพิภพ ก็ไม่อาจรักษานางได้
เราจะประโยชน์อะไรด้วยนางผู้ทุศีล
จึงนาพระนางมาถวายคืนพระราชาแล้วหลีกไป ตั้งแต่นั้น ก็ไม่ได้มาอีกเลย.
พระศาสดา
ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแสดงแล้ว ทรงประกาศสัจจะ แล้วทรงประชุมชา
ดกว่า ในเวลาจบสัจจะ ภิกษุผู้กระสันจะสึกได้ดารงอยู่ในโสดาปัตติผล.
พระราชาในครั้งนั้น ได้เป็ น พระอานนท์
ส่วนพระยาสุบรรณในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาสุสันธีชาดกที่ ๑๐
--------------------------------