ว่าด้วย การขี้เยี่ยวลงบ่อน้ำเป็นธรรมดาของหมาจิ้งจอก พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ ป่าอิสิปนมฤคทายวัน ทรงปรารภสุนัขจิ้งจอกซึ่งทำลายบ่อน้ำตัวหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. ได้ยินว่า สุนัขจิ้งจอกตัวหนึ่งทำลายบ่อน้ำของภิกษุสงฆ์แล้วหลบหนีไป. ครั้นวันหนึ่ง สามเณรทั้งหลายเอาก้อนดินปาสุนัขจิ้งจอกตัวนั้น ซึ่งมาใกล้บ่อน้ำให้ได้รับความลำบาก. จำเดิมแต่นั้น สุนัขจิ้งจอกตัวนั้นแม้จะหวลกลับมายังที่นั้นอีก ก็ไม่แลดู. ภิกษุทั้งหลายทราบเหตุดังนั้น จึงนั่งสนทนากันในโรงธรรมสภาว่า ผู้มีอายุทั้งหลาย ได้ยินว่า สุนัขจิ้งจอกตัวที่ทำลายบ่อน้ำ จำเดิมแต่พวกสามเณรทำให้ลำบากแม้จะกลับมาอีกก็ไม่มองดู. พระศาสดาเสด็จมาแล้วตรัสถามว่า ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้ พวกเธอนั่งประชุมกันด้วยเรื่องอะไร เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว จึงตรัสว่า ภิกษุทั้งหลาย สุนัขจิ้งจอกตัวนี้ประทุษร้ายบ่อน้ำ ในบัดนี้เท่านั้นก็หามิได้ แม้ในกาลก่อนก็ได้เป็นผู้ประทุษร้ายบ่อน้ำเหมือนกัน แล้วทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
อุทปานทูสกชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๓. อุทปานวรรค
หมวดว่าด้วยบ่อน้า
๑. อุทปานทูสกชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๗๑)
ว่าด้วยสุนัขจิ้งจอกทาลายบ่อน้า
(ฤๅษีโพธิสัตว์กล่าวกับสุนัขจิ้งจอกว่า)
[๖๑] นี่เพื่อน ทาไมเจ้าจึงได้ถ่ายรดบ่อน้าดื่มที่ขุดได้ยาก
ของพวกฤาษีชีไพรผู้บาเพ็ญตบะอยู่ตลอดกาลนานเล่า
(สุนัขจิ้งจอกได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวว่า)
[๖๒] พวกเราดื่มน้าที่ใดแล้วย่อมถ่ายลงที่นั้น
นั้นเป็ นธรรมของพวกสุนัขจิ้งจอก
และเป็นธรรมของพวกเรามาตั้งแต่ครั้งบิดาและปู่
ท่านไม่ควรจะกล่าวโทษธรรมนั้น
(ต่อแต่นั้นพระโพธิสัตว์จึงกล่าวว่า)
[๖๓] ธรรมของพวกเจ้ายังเป็ นเช่นนี้
ก็สภาพที่มิใช่ธรรมของพวกเจ้าจะเป็นเช่นไร ขอพวกเราอย่าได้เห็นธรรม
หรือสภาพที่มิใช่ธรรมของพวกเจ้าในกาลไหนๆ เลย
อุทปานทูสกชาดกที่ ๑ จบ
-------------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
อุทปานทูสกชาดก
ว่าด้วย การขี้เยี่ยวลงบ่อน้าเป็นธรรมดาของหมาจิ้งจอก
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ ป่าอิสิปนมฤคทายวัน
ทรงปรารภสุนัขจิ้งจอกซึ่งทาลายบ่อน้าตัวหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า
สุนัขจิ้งจอกตัวหนึ่งทาลายบ่อน้าของภิกษุสงฆ์แล้วหลบหนีไป. ครั้นวันหนึ่ง
สามเณรทั้งหลายเอาก้อนดินปาสุนัขจิ้งจอกตัวนั้น
ซึ่งมาใกล้บ่อน้าให้ได้รับความลาบาก. จาเดิมแต่นั้น
สุนัขจิ้งจอกตัวนั้นแม้จะหวลกลับมายังที่นั้นอีก ก็ไม่แลดู.
ภิกษุทั้งหลายทราบเหตุดังนั้น จึงนั่งสนทนากันในโรงธรรมสภาว่า
ผู้มีอายุทั้งหลาย ได้ยินว่า สุนัขจิ้งจอกตัวที่ทาลายบ่อน้า
จาเดิมแต่พวกสามเณรทาให้ลาบากแม้จะกลับมาอีกก็ไม่มองดู.
พระศาสดาเสด็จมาแล้วตรัสถามว่า ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้

2. 2
พวกเธอนั่งประชุมกันด้วยเรื่องอะไร เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว
จึงตรัสว่า ภิกษุทั้งหลาย สุนัขจิ้งจอกตัวนี้ประทุษร้ายบ่อน้า
ในบัดนี้เท่านั้นก็หามิได้ แม้ในกาลก่อนก็ได้เป็นผู้ประทุษร้ายบ่อน้าเหมือนกัน
แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล ในเมืองพาราณสี ป่าอิสิปนะนี้แล ได้มีบ่อน้านี้แหละ.
ในกาลนั้น พระโพธิสัตว์บังเกิดในเรือนของตระกูลในเมืองพาราณสี
พอเจริญวัยก็บวชเป็ นฤาษี แวดล้อมด้วยหมู่ฤาษีสาเร็จการในป่าอิสิปตนะ.
ก็ในกาลนั้น สุนัขจิ้งจอกตัวหนึ่งประทุษร้ายบ่อน้านี้นั่นแหละแล้วหลบหนีไป.
ครั้นวันหนึ่ง ดาบสทั้งหลายล้อมสุนัขจิ้งจอกตัวนั้นไว้
จับมันได้ด้วยอุบายอย่างหนึ่ง จึงนาไปยังสานักของพระโพธิสัตว์.
พระโพธิสัตว์ เมื่อจะเจรจาปราศรัยกับสุนัขจิ้งจอกนั้น
จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
ดูก่อนสหาย
ทาไมท่านจึงถ่ายมูตรและคูถรดบ่อน้าที่ทาโดยยากของฤาษีผู้อยู่ป่า
ผู้แสวงหาตบะอยู่ตลอดกาลนาน.
ดูก่อนสุนัขจิ้งจอกผู้สหาย ทาไมคือเพื่อประโยชน์อะไร
ท่านจึงถ่ายคือถมทับ ประทุษร้ายด้วยมูตรและกรีษ ซึ่งบ่อน้าที่ทาได้โดยยาก
คือที่ให้สาเร็จได้โดยยากลาบากของท่านผู้ชื่อว่าอยู่ป่า
เพราะความเป็ นผู้อยู่ในป่าซึ่งได้นามว่าฤาษี เพราะความเป็ นผู้แสวงหาคุณ
ชื่อว่าผู้มีตบะ เพราะอาศัยตบะอยู่ตลอดกาลนาน.
อธิบายว่า ทาไม ท่านจึงถ่ายคือทามูตรและกรีษให้ตกลงไปในบ่อน้านี้.
สุนัขจิ้งจอกได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
พวกเราดื่มกินน้า ณ ที่ใดแล้ว ย่อมถ่ายอุจจาระปัสสาวะลงในที่นั้น
นั่นเป็ นธรรมดาของสุนัขจิ้งจอกทั้งหลาย
ทั้งเป็นธรรมดาของบิดามารดาและปู่ย่าตายาย
ท่านไม่ควรจะยกโทษธรรมดาอันนั้นของพวกเราเลย.
ท่านไม่ควรยกโทษธรรมดา คือสภาวะนั้น
ซึ่งมีมาโดยประเพณีของพวกเรา คือท่านไม่ควรโกรธในข้อนี้.
พระโพธิสัตว์จึงกล่าวคาถาที่ ๓ แก่สุนัขจิ้งจอกนั้นว่า :-
อาการเช่นนี้เป็ นธรรมดาของพวกท่าน อนึ่ง
อาการเช่นไรไม่เป็ นธรรมดาของพวกท่าน
ขอพวกเราอย่าได้เห็นธรรมดาหรือมิใช่ธรรมดาของพวกท่านในกาลไหนๆ
อีกเลย.
ในกาลไหนๆ
ขอให้พวกเราอย่าได้เห็นธรรมดาหรือมิใช่ธรรมดาของพวกท่านเลย.

3. 3
พระมหาสัตว์ให้โอวาทแก่สุนัขจิ้งจอกนั้นอย่างนี้แล้วกล่าวว่า
เจ้าอย่ามาอีกต่อไป. จาเดิมแต่นั้น สุนัขจิ้งจอกนั้นแม้จะกลับมาอีก ก็ไม่มองดู.
พระศาสดา
ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้วจึงทรงประกาศสัจจะทั้ง ๔ แล้วทรงประชุมช
าดกว่า
สุนัขจิ้งจอกตัวที่ประทุษร้ายบ่อน้าในกาลนั้น
ได้เป็นสุนัขจิ้งจอกตัวนี้เอง
ส่วนพระดาบสผู้เป็นครูของคณะดาบสในครั้งนั้น
คือ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาอุทปานทูสกชาดกที่ ๑
-----------------------------------------------------