ชวสกุณชาดก ว่าด้วยผู้ไม่มีกตัญญูไม่ควรคบ พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร ทรงปรารภความอกตัญญูของพระเทวทัต จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้ พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่บัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อน พระเทวทัตก็เป็นคนอกตัญญูเหมือนกัน แล้วทรงนำเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
ชวสกุณชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๘. ชวสกุณชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๐๘)
ว่าด้วยราชสีห์ไม่รู้คุณนกหัวขวาน
(นกหัวขวานโพธิสัตว์กล่าวกับราชสีห์ว่า)
[๒๙] พญาเนื้อ ข้าพเจ้าขอนอบน้อมท่าน
ข้าพเจ้าได้กระทากิจอย่างหนึ่งแก่ท่านตามกาลังที่ตนมีอยู่
ข้าพเจ้าจะได้อะไรเป็ นเครื่องตอบแทนบ้าง
(ราชสีห์กล่าวว่า)
[๓๐] เจ้าอยู่ในระหว่างฟันของเราผู้มีเลือดเป็นอาหาร
ผู้กระทากรรมโหดร้ายอยู่เป็นนิตย์
การรอดชีวิตไปได้ก็นับว่าเป็ นบุญอย่างใหญ่หลวง
(นกหัวขวานโพธิสัตว์กล่าวว่า)
[๓๑] ผู้ไม่รู้อุปการคุณที่ผู้อื่นทาแล้ว
ผู้ที่ไม่เคยทาความดีอย่างใดอย่างหนึ่งแก่ใคร
ผู้ที่ไม่ตอบแทนอุปการคุณที่ผู้อื่นทาให้แล้ว น่าตาหนิ ความกตัญญูไม่มีในผู้ใด
การคบหาผู้นั้นก็ไร้ประโยชน์
[๓๒] แม้ด้วยอุปการคุณที่กระทาต่อหน้า
มิตรธรรมยังหาไม่ได้ในบุคคลใด บัณฑิตไม่ริษยา ไม่ด่าว่าบุคคลนั้น พึงค่อยๆ
หลีกห่างจากเขาไปเสีย
ชวสกุณชาดกที่ ๘ จบ
---------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
จตุกกนิบาตชาดก กาลิงควรรค
ชวสกุณชาดก ว่าด้วยผู้ไม่มีกตัญญูไม่ควรคบ
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร
ทรงปรารภความอกตัญญูของพระเทวทัต จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้
พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่บัดนี้เท่านั้น
แม้ในกาลก่อน พระเทวทัตก็เป็นคนอกตัญญูเหมือนกัน
แล้วทรงนาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดเป็นนกหัวขวานอยู่ในหิมวันตประเทศ. ครั้งนั้น
ราชสีห์ตัวหนึ่งกินเนื้อ กระดูกติดคอจนคอบวม ไม่สามารถจับเหยื่อกินได้
เวทนากล้าแข็งเป็นไป.

2. 2
ลาดับนั้น นกนั้นเที่ยวขวนขวายหาเหยื่อ เห็นราชสีห์นั้นจึงจับที่กิ่งไม้
ถามว่า สหาย ท่านเป็ นทุกข์เพราะอะไร? ราชสีห์นั้นจึงบอกเนื้อความนั้น.
นกนั้นกล่าวว่า สหาย เราจะนากระดูกนั้นออกให้แก่ท่าน
แต่เราไม่อาจเข้าไปในปากของท่าน เพราะกลัวว่า ท่านจะกินเรา. ราชสีห์กล่าวว่า
ท่านอย่ากลัวเลย สหาย เราจะไม่กินท่าน ท่านจงให้ชีวิตเราเถิด.
นกนั้นรับคาว่าดีละ แล้วให้ราชสีห์นั้นนอนตะแคง แล้วคิดว่า
ใครจะรู้ว่าอะไรจักมีแก่เรา
จึงวางท่อนไม้ค้าไว้ริมฝีปากทั้งข้างล่างและข้างบนของราชสีห์นั้น
โดยที่มันไม่สามารถหุบปากได้ แล้วเข้าไปในปาก
เอาจะงอยปากเคาะปลายกระดูก กระดูกก็เคลื่อนตกไป
จากนั้นครั้นทาให้กระดูกตกไปแล้ว
เมื่อจะออกจากปากราชสีห์จึงเอาจะงอยปากเคาะท่อนไม้ให้ตกลงไป
แล้วบินออกไปจับที่ปลายกิ่งไม้.
ราชสีห์หายโรคแล้ว วันหนึ่ง ฆ่ากระบือป่าได้ตัวหนึ่งแล้วกินอยู่.
นกคิดว่า เราจักทดลองราชสีห์นั้นดู จึงจับที่กิ่งไม้ ณ
ส่วนเบื้องบนราชสีห์นั้น
เมื่อจะเจรจากับราชสีห์นั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
ข้าแต่พระยาเนื้อ ขอความนอบน้อมจงมีแก่ท่าน
ข้าพเจ้าได้ทากิจอย่างหนึ่งแก่ท่านตามกาลังของข้าพเจ้าที่มีอยู่
ข้าพเจ้าจะได้อะไรตอบแทนบ้าง.
ราชสีห์ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ข้อที่ท่านเข้าไปอยู่ในระหว่างฟันของข้าพเจ้าผู้มีโลหิตเป็นภักษาหาร
ผู้กระทากรรมหยาบเป็นนิจ ท่านยังรอดชีวิตอยู่ได้นั้น ก็เป็ นคุณมากอยู่แล้ว.
นกได้ฟังดังนั้น จึงได้กล่าวคาถา ๒ คาถานอกนี้ว่า :-
น่าติเตียนคนที่ไม่รู้คุณที่เขาทาแล้ว ผู้ไม่ทาคุณให้แก่ใคร
ผู้ไม่ทาตอบแทนคุณที่เขาทาไว้ ความกตัญญูย่อมไม่มีในบุคคลใด
การคบคนนั้นย่อมไร้ประโยชน์.
บุคคลไม่ได้มิตรธรรมด้วยอุปการคุณที่ตนประพฤติต่อหน้าในบุคคลใ
ด บุคคลนั้น บัณฑิตไม่ต้องริษยา ไม่ต้องด่าว่า พึงค่อยๆ
หลีกห่างออกจากบุคคลนั้นไปเสีย.
ครั้นกล่าวอย่างนี้แล้ว นกนั้นก็บินหลีกไป.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า

3. 3
ราชสีห์ในครั้งนั้น ได้เป็ น พระเทวทัต
ส่วนนกในครั้งนั้น ได้เป็ น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาชวสกุณชาดกที่ ๘
-----------------------------------------------------