ว่าด้วย ควรบูชาผู้มีพระคุณ พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภการที่ท่านพระอานนท์ได้ผ้า ๑,๐๐๐ ผืน คือได้จากมือแห่งพระสนมของพระเจ้าโกศล ๕๐๐ ผืน ได้จากพระหัตถ์ของพระราชา ๕๐๐ ผืน จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. เรื่องท่านกล่าวไว้พิสดารแล้ว ในสิคาลชาดก ทุกนิบาต ในหนหลัง. (ในที่นี้) ทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
ติรีฏวัจฉชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๙. ติรีฏวัจฉชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๕๙)
ว่าด้วยติรีฏวัจฉดาบส
(อุปราชเข้าไปเฝ้ าพระราชาถวายบังคมแล้ว กราบทูลว่า)
[๒๕] กรรมอะไรๆ ที่สาเร็จด้วยวิชาของดาบสนี้ไม่มีเลย อนึ่ง
ดาบสนี้เป็นพระญาติ เป็นพระสหายของพระองค์ก็หามิได้ เมื่อเป็นเช่นนั้น
เพราะเหตุไร ติรีฏวัจฉดาบสผู้มีปกติถือไม้ ๓ ท่อน (ไม้ ๓ ท่อน
ในที่นี้หมายถึงไม้ที่จะนาไปทาขาตั้งหม้อน้าหรือคนโทน้า) เที่ยวไป
จึงบริโภคโภชนะมีรสเลิศเล่า
(พระราชาทรงสรรเสริญคุณของติรีฏวัจฉดาบสโพธิสัตว์ว่า)
[๒๖] เมื่อพ่อแพ้ในการรบ ตกอยู่ในอันตรายแต่ผู้เดียว
ดาบสนั้นได้ทาการอนุเคราะห์ ยื่นมือช่วยเหลือ
พ่อผู้ตกยากอยู่ในป่าใหญ่อันทารุณ เพราะการช่วยเหลือนั้น
พ่อผู้กาลังเผชิญทุกข์อยู่ก็ขึ้นจากบ่อน้าได้
[๒๗] พ่อผู้ดารงอยู่ในมนุษยโลกนี้ กาลังตกอยู่ในวิสัยของพญามัจจุราช
มาถึงสถานที่นี้ได้ เพราะการช่วยเหลืออันแสนยากของดาบสนั้น ลูกเอ๋ย
ติรีฏวัจฉดาบสเป็นผู้สมควรแก่ลาภ (ลาภ ในที่นี้หมายถึงการได้ปัจจัย ๔)
พวกเจ้าจงถวายปัจจัยที่ควรบริโภค จงบูชาด้วยปัจจัยที่ควรบูชาแก่ท่านเถิด
ติรีฏวัจฉชาดกที่ ๙ จบ
----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ติรีติวัจฉชาดก
ว่าด้วย ควรบูชาผู้มีพระคุณ
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภการที่ท่านพระอานนท์ได้ผ้า ๑,๐๐๐ ผืน
คือได้จากมือแห่งพระสนมของพระเจ้าโกศล ๕๐๐ ผืน
ได้จากพระหัตถ์ของพระราชา ๕๐๐ ผืน จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
เรื่องท่านกล่าวไว้พิสดารแล้ว ในสิคาลชาดก ทุกนิบาต ในหนหลัง.
(ในที่นี้) ทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล
เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในพระนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในตระกูลพราหมณ์ในแคว้นกาสี ในวันตั้งชื่อ
พวกญาติได้ตั้งชื่อว่า ติรีติวัจฉกุมาร.

2. 2
พระโพธิสัตว์นั้นได้ถึงความเจริญวัยโดยลาดับ
ได้เล่าเรียนศิลปศาสตร์ทุกอย่างในเมืองตักกสิลา แล้วอยู่ครองเรือน
เมื่อบิดามารดาทากาลกิริยาตายไปแล้วสลดใจ จึงออกบวชเป็นฤาษี
มีรากไม้และผลไม้ในป่าเป็นอาหาร สาเร็จการอยู่ในราวป่า.
เมื่อพระโพธิสัตว์อยู่ในราวป่านั้น
ท้องถิ่นชายอาณาเขตของพระเจ้าพาราณสี เกิดกาเริบจลาจลขึ้น.
พระองค์เสด็จไปในประเทศชายแดนนั้น ทรงพ่ายแพ้ในการรบ
ทรงกลัวต่อมรณภัย เสด็จขึ้นคอช้างตัวประเสริฐเท่านั้น
เสด็จหนีไปทางด้านหนึ่งท่องเที่ยวไปในป่า พอดีเป็ นเวลาเช้า
เป็นเวลาที่ติรีติวัจฉฤาษีออกไปเพื่อต้องการผลาผล
จึงเสด็จเข้าไปยังอาศรมของติรีติวัจฉฤาษีนั้น.
พระราชานั้นทรงทราบว่าเป็นสถานที่อยู่ของดาบส
จึงเสด็จลงจากคอช้าง ทรงเหน็ดเหนื่อยเพราะลมและแดด จึงทรงกระหายน้า
ทอดพระเนตรหาหม้อน้าก็ไม่ทรงเห็นในที่ไหน
แต่ได้ทรงเห็นบ่อน้าอยู่ในท้ายที่จงกรม
แต่เมื่อเที่ยวหาเชือกและกระออมเพื่อต้องการจะตักน้าก็มิได้เห็น
เมื่อไม่ทรงสามารถจะอดกลั้นความกระหายน้า จึงเอาเชือกที่รัดท้องช้างมา
ให้ช้างยืนอยู่ใกล้ปากบ่อน้า เอาเชือกผูกที่เท้าช้างนั้นแล้วไต่เชือกลงบ่อน้า
เชือกก็ยังไม่พอ จึงเสด็จกลับขึ้นมาใหม่
ทรงเอาผ้าสาฎกสาหรับห่มต่อเข้ากับปลายเชือกแล้วเสด็จลงไปอีก แม้ถึงอย่างนั้น
ก็ยังไม่พออยู่ดี.
พระองค์ทรงเอาปลายพระบาททั้งสองแตะน้า กลับทรงกระหายยิ่งขึ้น
บรรเทาความกระหายไม่ได้ จึงทรงพระดาริว่า แม้จะตายก็ตายดี
แล้วปล่อยให้ตกลงไปในบ่อน้า ดื่มจนพอแก่ความต้องการ
เมื่อไม่สามารถจะกลับขึ้นมา จึงได้ประทับยืนอยู่ในบ่อน้านั้นนั่นเอง.
ในเวลาเย็น พระโพธิสัตว์นาเอาผลาผลทั้งหลายมา แลเห็นช้างจึงคิดว่า
พระราชาคงจักเสด็จมา ช้างทรงจึงปรากฏ เหตุอะไรหนอ จึงเข้าไปใกล้ช้าง.
ฝ่ายช้างรู้ว่าพระโพธิสัตว์นั้นเข้ามาหา จึงได้ยืนเสีย ณ ส่วนข้างหนึ่ง.
พระโพธิสัตว์เดินไปยังปากบ่อน้า แลเห็นพระราชา จึงปลอบโยนว่า
ข้าแต่มหาราช พระองค์อย่ากลัวเลย แล้วผูกบันไดให้พระราชาเสด็จขึ้น
นวดฟั้นพระวรกายของพระราชา หาน้ามันให้สรงสนาน ให้เสวยผลไม้น้อยใหญ่
แล้วให้เปลื้องเครื่องผูกสอดช้าง. พระราชาทรงพักอยู่ ๒-๓ วัน
ทรงถือเอาปฏิญญา เพื่อให้พระโพธิสัตว์มาสานักของพระองค์ แล้วเสด็จหลีกไป.
พลนิกายของพระราชาตั้งค่ายอยู่ในที่ไม่ไกลพระนคร
เห็นพระราชาเสด็จมาจึงพากันห้อมล้อม พระราชาเสด็จเข้ายังพระนคร.

3. 3
ฝ่ายพระโพธิสัตว์ ต่อล่วงเวลาไปกึ่งเดือนก็ไปยังนครพาราณสี
พักอยู่ในพระราชอุทยาน วันรุ่งขึ้นเที่ยวภิกขาจารไปถึงประตูวัง.
พระราชาทรงเปิดพระแกลบานใหญ่ทอดพระเนตรพระลานหลวง
ทรงเห็นพระโพธิสัตว์ ก็จาได้ จึงเสด็จลงมาจากปราสาท
ไหว้แล้วทรงพาขึ้นท้องพระโรง ให้นั่งบนราชบัลลังก์ที่ยกเศวตฉัตร
ให้ฉันอาหารที่เขาจัดไว้สาหรับพระองค์ แม้พระองค์เองก็เสวย
เสร็จแล้วนาไปยังพระราชอุทยาน
ให้สร้างสถานที่อยู่ประกอบด้วยที่จงกรมเป็ นต้นแก่พระโพธิสัตว์นั้นในพระราชอุ
ทยานนั้น แล้วถวายบริขารสาหรับบรรพชิตทุกอย่าง
ทรงมอบหมายให้นายอุทยานบาลเป็นเวรดูแล ไหว้แล้วเสด็จหลีกไป.
จาเดิมแต่นั้น พระโพธิสัตว์บริโภคเฉพาะในพระราชนิเวศน์
ได้มีสักการะและสัมมานะมากมาย.
อามาตย์ทั้งหลายอดทนการกระทาอันนั้นไม่ได้ พากันกล่าวว่า สักการะเห็นปานนี้
ทหารแม้คนหนึ่งเมื่อจะได้ ควรกระทาอย่างไร แล้วพากันเข้าไปเฝ้ าอุปราช
ทาความเคารพแล้วทูลว่า ขอเดชะ พระราชาของข้าพระองค์
ยึดถือพระดาบสรูปหนึ่งว่าเป็ นของเราเสียอย่างจริงจัง
ชื่อคุณอะไรที่พระราชานั้นได้ทรงเห็นในพระดาบสนั้น
ขอพระองค์โปรดทรงปรึกษาหารือกับพระราชาดูก่อน.
อุปราชรับคาแล้วเข้าไปเฝ้ าพระราชาพร้อมกับพวกอามาตย์
ถวายบังคมแล้วกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
กรรมอะไรๆ ที่สาเร็จด้วยวิชาของดาบสนี้ มิได้มีเลย อนึ่ง
ดาบสนั้นก็ไม่ใช่เผ่าพันธุ์ ไม่ใช่พระสหายของพระองค์ เมื่อเป็ นเช่นนั้น
เพราะเหตุอะไร ติรีติวัจฉดาบสผู้มีมือถือไม้ ๓ อัน จึงบริโภคก้อนข้าวอันเลิศ.
พระราชาได้ทรงสดับดังนั้น จึงตรัสเรียกพระโอรสมาแล้วตรัสว่า
ดูก่อนพ่อ เจ้ายังจะระลึกได้ถึงคราวที่พ่อไปประเทศชายแดน รบแพ้แล้วไม่ได้มา
๒-๓ วัน เมื่อพระโอรสทูลว่า ระลึกได้พระเจ้าข้า จึงตรัสว่า ในคราวนั้น
พ่ออาศัยดาบสนี้จึงได้รอดชีวิต แล้วตรัสบอกเรื่องราวทั้งหมด แล้วตรัสต่อไปว่า
ดูก่อนพ่อ เมื่อท่านผู้ให้ชีวิตเรามายังสานักของเรา แม้เมื่อจะให้ราชสมบัติ
เราก็ไม่อาจที่จะกระทาให้สมควรแก่คุณที่ท่านดาบสนี้ได้กระทาไว้ ดังนี้แล้ว
จึงได้ตรัสคาถา ๒ คาถานี้ว่า :-
เมื่อเรารบพ่ายแพ้ตกอยู่ในอันตรายทั้งหลาย
ติรีติวัจฉดาบสผู้นี้ได้กระทาความอนุเคราะห์แก่เราผู้ตัวคนเดียวไม่มีเพื่อน
ในป่าที่ไม่มีน้าอันทารุณร้ายกาจ ได้เหยียดมือช่วยเราผู้ได้รับความลาบาก
เพราะเหตุนั้น เราแม้ถูกความทุกข์ครอบงา ก็ขึ้นจากบ่อน้าได้.
เรามาถึงเมืองนี้ได้โดยความยากของดาบสผู้นี้

4. 4
เราถึงจะเป็ นอยู่ในมนุษยโลก ก็เหมือนกับไปยังปรโลกอันเป็ นวิสัยของพระยม
ลูกรัก ติรีติวัจฉดาบสเป็นผู้ควรแก่ปัจจัยลาภ
ท่านทั้งหลายจงถวายของควรบริโภคและยัญที่ควรบูชาแก่ติรีติวัจฉดาบสเถิด.
เมื่อพระราชาทรงประกาศคุณของพระโพธิสัตว์
ประดุจทาพระจันทร์ให้ลอยเด่นขึ้นในพื้นท้องฟ้ าด้วยประการอย่างนี้
คุณของติรีติวัจฉดาบสนั้นก็เกิดปรากฏมีประโยชน์ในทุกสถานที่ทีเดียว
และลาภสักการะอันเหลือเฟือยิ่งก็เกิดขึ้นแก่ติรีติวัจฉดาบสนั้น.
จาเดิมแต่นั้น ใครๆ จะเป็ นอุปราช พวกอามาตย์หรือคนอื่นก็ตาม
ย่อมไม่อาจว่ากล่าวอะไรๆ พระราชาได้.
พระราชาทรงดารงอยู่ในโอวาทของพระโพธิสัตว์
บาเพ็ญบุญทั้งหลายมีทานเป็นต้น ทรงทาให้สวรรค์เต็มบริบูรณ์.
ส่วนพระโพธิสัตว์ก็ทาอภิญญาและสมาบัติทั้งหลายให้เกิดขึ้น
ได้มีพรหมโลกเป็นที่ไปในเบื้องหน้า.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้ที่ว่า
แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลาย ก็กระทาการอุปการะ ดังนี้มาแล้ว
ทรงประชุมชาดกว่า
พระราชาในกาลนั้น ได้เป็ น อานนท์ ในบัดนี้
ส่วนพระดาบสในกาลนั้น คือ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาติรีติวัจฉชาดกที่ ๙
-----------------------------------------------------