ว่าด้วย ปูทอง พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภหญิงคนหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. ได้ยินว่า ในเมืองสาวัตถี มีกฎุมพีคนหนึ่งพาภรรยาของตนไปยังชนบท เพื่อต้องการชำระหนี้สินให้หมดไป ครั้นชำระหนี้สินหมดแล้วก็เดินทางมา ถูกพวกโจรจับในระหว่างทาง. ก็ภรรยาของกฎุมพีนั้นเป็นผู้มีรูปสวยงามน่าเลื่อมใสยินดี. หัวหน้าโจรปรารภจะฆ่ากฎุมพีเสีย เพราะความเสน่หาในนาง แต่นางเป็นสตรีมีศีล สมบูรณ์ด้วยอาจารมารยาท เคารพสามีดุจเทวดา. นางจึงหมอบลงแทบเท้าของหัวหน้าโจรอ้อนวอนว่า ข้าแต่นายโจรผู้เป็นเจ้า ถ้าท่านมีความเสน่หาดิฉัน ท่านอย่าฆ่าสามีของดิฉันเลย ถ้าท่านจักฆ่า ดิฉันจักกินยาพิษหรือกลั้นลมหายใจตาย ก็ดิฉันจักไม่ไปกับท่าน ท่านอย่าฆ่าสามีของดิฉันโดยใช่เหตุเลย แล้วขอให้ปล่อยสามีนั้นไป. ฝ่ายสามีภรรยาทั้งสองนั้นถึงเมืองสาวัตถีโดยปลอดภัย เดินทางมาทางด้านหลังวิหารพระเชตวัน เข้าไปยังพระวิหารดื่มน้ำแล้ว หารือกันว่าจักถวายบังคมพระศาสดา จึงเข้าไปยังบริเวณพระคันธกุฎี ถวายบังคมพระศาสดา แล้วนั่ง ณ ส่วนข้างหนึ่ง. พระศาสดาตรัสถามสามีภรรยาทั้งสองนั้นว่า ไปไหนมา. เขาทั้งสองจึงกราบทูลว่า ไปชำระหนี้สินมา พระเจ้าข้า. เมื่อพระศาสดาตรัสว่า ก็ในระหว่างทาง พวกท่านมากันโดยไม่มีความป่วยไข้หรือ? กฎุมพีจึงกราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ในระหว่างทาง พวกโจรจับข้าพระองค์ทั้งสอง ในตอนนั้น ภรรยาของข้าพระองค์คนนี้ได้อ้อนวอนนายโจรผู้จะฆ่าข้าพระองค์ ให้ปล่อยตัวมา เพราะอาศัยภรรยาผู้นี้ ข้าพระองค์ได้รอดชีวิตมา. พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนอุบาสก มิใช่บัดนี้เท่านั้น ที่สตรีผู้นี้ได้ให้ชีวิตแก่ท่าน ถึงในกาลก่อน ก็ได้ให้แม้แก่บัณฑิตทั้งหลาย อันกฎุมพีนั้นทูลอ้อนวอน จึงทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธกดังต่อไปนี้

1. 1
สุวัณณกักกฏกชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๗. สุวัณณกักกฏกชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๖๗)
ว่าด้วยนางช้างพังอ้อนวอนปูทอง
(ช้างโพธิสัตว์ให้ช้างพังทราบว่าตนถูกปูหนีบเพื่อจะไม่ให้นางหนีไป
จึงกล่าวว่า)
[๔๙] เราถูกปูทองซึ่งมีตาโปนออกมา มีกระดูกเป็นหนังอาศัยอยู่ในน้า
ไม่มีขน หนีบแล้ว ร้องขอความกรุณาอยู่ เจ้าอย่าทิ้งเราผู้เป็นสามีคู่ชีวิตไปเลย
(ช้างพังหันกลับไปปลอบโยนพระโพธิสัตว์ว่า)
[๕๐] ข้าแต่ลูกเจ้า ดิฉันจะไม่ทิ้งท่าน ผู้เป็นช้างมีอายุ ๖๐ ปี เสื่อมกาลัง
ท่านเป็นสามีสุดที่รักของดิฉัน ยิ่งกว่าแผ่นดินอันมีมหาสมุทรทั้ง ๔ เป็ นขอบเขต
(ช้างพังอ้อนวอนปูทองว่า)
[๕๑] ท่านเป็นสัตว์น้าที่ประเสริฐกว่าปูทั้งหลายในสมุทร ในแม่น้าคงคา
และในแม่น้ายมุนา ขอท่านจงปล่อยสามีของข้าพเจ้าผู้ร้องไห้อยู่เถิด
สุวัณณกักกฏกชาดกที่ ๗ จบ
----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
สุวรรณกักกฏกชาดก
ว่าด้วย ปูทอง
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภหญิงคนหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า ในเมืองสาวัตถี
มีกฎุมพีคนหนึ่งพาภรรยาของตนไปยังชนบท เพื่อต้องการชาระหนี้สินให้หมดไป
ครั้นชาระหนี้สินหมดแล้วก็เดินทางมา ถูกพวกโจรจับในระหว่างทาง.
ก็ภรรยาของกฎุมพีนั้นเป็ นผู้มีรูปสวยงามน่าเลื่อมใสยินดี.
หัวหน้าโจรปรารภจะฆ่ากฎุมพีเสีย เพราะความเสน่หาในนาง
แต่นางเป็ นสตรีมีศีล สมบูรณ์ด้วยอาจารมารยาท เคารพสามีดุจเทวดา.
นางจึงหมอบลงแทบเท้าของหัวหน้าโจรอ้อนวอนว่า ข้าแต่นายโจรผู้เป็ นเจ้า
ถ้าท่านมีความเสน่หาดิฉัน ท่านอย่าฆ่าสามีของดิฉันเลย ถ้าท่านจักฆ่า
ดิฉันจักกินยาพิษหรือกลั้นลมหายใจตาย ก็ดิฉันจักไม่ไปกับท่าน
ท่านอย่าฆ่าสามีของดิฉันโดยใช่เหตุเลย แล้วขอให้ปล่อยสามีนั้นไป.
ฝ่ายสามีภรรยาทั้งสองนั้นถึงเมืองสาวัตถีโดยปลอดภัย
เดินทางมาทางด้านหลังวิหารพระเชตวัน เข้าไปยังพระวิหารดื่มน้าแล้ว
หารือกันว่าจักถวายบังคมพระศาสดา จึงเข้าไปยังบริเวณพระคันธกุฎี

2. 2
ถวายบังคมพระศาสดา แล้วนั่ง ณ ส่วนข้างหนึ่ง.
พระศาสดาตรัสถามสามีภรรยาทั้งสองนั้นว่า ไปไหนมา. เขาทั้งสองจึงกราบทูลว่า
ไปชาระหนี้สินมา พระเจ้าข้า.
เมื่อพระศาสดาตรัสว่า ก็ในระหว่างทาง
พวกท่านมากันโดยไม่มีความป่วยไข้หรือ? กฎุมพีจึงกราบทูลว่า
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ในระหว่างทาง พวกโจรจับข้าพระองค์ทั้งสอง ในตอนนั้น
ภรรยาของข้าพระองค์คนนี้ได้อ้อนวอนนายโจรผู้จะฆ่าข้าพระองค์ ให้ปล่อยตัวมา
เพราะอาศัยภรรยาผู้นี้ ข้าพระองค์ได้รอดชีวิตมา.
พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนอุบาสก มิใช่บัดนี้เท่านั้น
ที่สตรีผู้นี้ได้ให้ชีวิตแก่ท่าน ถึงในกาลก่อน ก็ได้ให้แม้แก่บัณฑิตทั้งหลาย
อันกฎุมพีนั้นทูลอ้อนวอน จึงทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธกดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติในเมืองพาราณสี
มีห้วงน้าใหญ่อยู่ใกล้หิมวันตประเทศ
ในห้วงน้าใหญ่นั้นได้มีปูทองตัวใหญ่อาศัยอยู่
ห้วงน้าใหญ่นั้นปรากฏชื่อว่ากุฬีรรหทะ แปลว่า หนองปู
เพราะเป็นที่อยู่ของปูทองตัวนั้น. ปูทองนั้นใหญ่โตขนาดเท่าลานนวดข้าว
จับช้างกิน เพราะกลัวปูทองนั้น ช้างทั้งหลายไม่อาจลงห้วงน้านั้นหาอาหารกิน.
ในกาลนั้น พระโพธิสัตว์ถือปฏิสนธิในครรภ์นางช้างพัง
เพราะอาศัยช้างจ่าฝูงในฝูงช้างที่อาศัยกุฬีรรหทะสระอยู่. ลาดับนั้น
มารดาของพระโพธิสัตว์นั้นคิดว่า
จักรักษาครรภ์จึงไปยังถิ่นภูเขาอื่นรักษาครรภ์อยู่จนคลอดบุตร.
พระโพธิสัตว์นั้นรู้เดียงสาขึ้นโดยลาดับ มีบริวารมาก สมบูรณ์ด้วยเรี่ยวแรง
ถึงความเป็นผู้เลิศด้วยความงาม เป็นคล้ายกับภูเขาอันชัน.
พระโพธิสัตว์นั้นอยู่ร่วมกับนางช้างพังเชือกหนึ่ง คิดว่าจักจับปู
จึงพาภรรยาและมารดาของตนเข้าฝูงช้างนั้น พบกับบิดาจึงกล่าวว่า พ่อ
ฉันจักจับปู. ลาดับนั้น บิดาได้ห้ามเขาว่า เจ้าจักไม่สามารถนะลูก.
พระโพธิสัตว์พูดกะบิดาผู้กล่าวอยู่บ่อยๆ ว่า ท่านจักรู้กาลังของข้าพเจ้า.
พระโพธิสัตว์นั้นจึงให้ประชุมช้างทั้งหมดที่เข้าไปอาศัยห้วงน้ากุฬีระอ
ยู่ เดินไปใกล้ห้วงน้าพร้อมกับช้างทั้งปวงแล้วถามว่า ปูนั้นจับช้างในเวลาลง
ในเวลาหาอาหาร หรือในเวลาขึ้น ได้ฟังว่า ในเวลาขึ้น จึงกล่าวว่า ถ้าอย่างนั้น
แม้พวกท่านจงลงห้วงน้ากุฬีระ หาอาหารกินจนเพียงพอแล้วขึ้นมาก่อน
เราจักอยู่ข้างหลัง. ช้างทั้งหลายได้กระทาอย่างนั้น
ปูจึงเอาก้ามทั้งคู่หนีบสองเท้าพระโพธิสัตว์ซึ่งขึ้นภายหลังไว้แน่น
เหมือนช่างทองเอาคีมใหญ่หนีบซี่เหล็กฉะนั้น. นางช้างไม่ละทิ้งพระโพธิสัตว์
ได้ยืนอยู่ในที่ใกล้ๆ นั่นแหละ. พระโพธิสัตว์ดึงก็ไม่สามารถทาให้ปูเขยื้อน

3. 3
ส่วนปูลากพระโพธิสัตว์มาให้ตรงปากตน. พระโพธิสัตว์ถูกมรณภัยคุกคาม
จึงร้องว่าติดก้ามปู ช้างทั้งปวงกลัวมรณภัย
ส่งเสียงร้องก้องโกญจนาทขี้เยี่ยวราดหนีไป.
ฝ่ายนางช้างก็ไม่อาจดารงตนอยู่ได้เริ่มจะหนีไป.
ลาดับนั้น พระโพธิสัตว์ได้ทาให้นางเข้าใจว่าตนถูกหนีบไว้
เพื่อจะไม่ให้นางหนีไปจึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
ปูทองมีนัยน์ตายาว มีหนังเป็นกระดูกอาศัยอยู่ในน้า ไม่มีขน
ฉันถูกปูทองนั้นหนีบไว้แล้ว จึงร้องขอความช่วยเหลือ
เจ้าอย่าทิ้งฉันผู้คู่ชีวิตเสียเลย.
ลาดับนั้น ช้างพังนั้นจึงหันกลับ เมื่อจะปลอบโยนพระโพธิสัตว์นั้น
จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ข้าแต่เจ้า ดิฉันจักไม่ละทิ้งท่านผู้เป็นช้างทรงกาลังถึง ๖๐ ปี
ท่านย่อมเป็นที่รักใคร่อย่างยิ่งของดิฉัน
ยิ่งกว่าปฐพีอันมีมหาสมุทรทั้งสี่เป็นขอบเขต.
ครั้นนางช้างทาพระโพธิสัตว์นั้นให้เข้มแข็ง แล้วจึงกล่าวว่า
ข้าแต่ท่านผู้เป็นเจ้า บัดนี้ ดิฉันเมื่อได้สนทนาปราศรัยกับปูทองสักหน่อย
จักให้ปล่อยท่าน.
เมื่อจะอ้อนวอนปูทอง จึงกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า :-
ปูเหล่าใด อยู่ในมหาสมุทรก็ดี ในแม่น้าคงคาก็ดี ในแม่น้ายมุนาก็ดี
ท่านเป็นสัตว์น้าผู้ประเสริฐกว่าปูเหล่านั้น
ขอท่านจงปล่อยสามีของดิฉันผู้ร้องไห้อยู่เถิด.
เมื่อนางช้างนั้นกาลังพูดอยู่ ปูได้ถือนิมิตในเสียงหญิง
เป็นผู้มีใจถูกดึงลง จึงอ้าก้ามจากเท้าช้าง หาได้รู้อะไรบ้างว่า ช้างนี้
เราปล่อยแล้วจักกระทาชื่อสิ่งนี้.
ลาดับนั้น
ช้างจึงยกเท้าเหยียบหลังนั้นกระดองพังทลายไปในทันทีนั่นเอง
ช้างร้องขึ้นด้วยความยินดี. ช้างทั้งปวงจึงประชุมกันนาเอาปูไปวางบนบก
กระทืบให้ละเอียดเป็นจุรณวิจุรณไป.
ก้ามทั้งสองปูนั้นแตกออกจากร่างกระเด็นตกไปยังส่วนข้างหนึ่ง.
ก็ห้วงน้าที่มีปูอยู่นั้นเนื่องเป็ นอันเดียวกันกับแม่น้าคงคา ในเวลาที่แม่น้าคงคาเต็ม
ก็เต็มไปด้วยน้าในแม่น้าคงคา เมื่อน้าแม่น้าคงคาน้อย
น้าในห้วงก็ไหลลงสู่แม่น้าคงคา.
ครั้งนั้น ก้ามปูแม้ทั้งสองก้ามนั้นก็ลอยไปในแม่น้าคงคา
ในก้ามปูสองก้ามนั้น ก้ามหนึ่งลอยเข้าไปยังมหาสมุทร พระราชาพี่น้อง ๑๐ องค์
เล่นน้าอยู่ ได้ไปก้ามหนึ่งกระทาตะโพนชื่อว่าอณิกมุทิงคะ.

4. 4
ส่วนอีกก้ามที่ลอยเข้าไปยังมหาสมุทร
พวกอสูรถือเอาไปแล้วให้กระทาเป็ นกลองชื่ออฬัมพรเภรี. ในกาลต่อมา
พวกอสูรเหล่านั้นถูกท้าวสักกะให้พ่ายแพ้ในสงคราม
จึงทิ้งอฬัมพรเภรีนั้นหลบหนีไป. ลาดับนั้น
ท้าวสักกะให้ยึดเอาอฬัมพรเภรีนั้นมาเพื่อเป็ นประโยชน์แก่พระองค์.
อาจารย์บางพวกหมายเอากลองนั้นกล่าวว่า กลองอฬัมพระดังกระหึ่ม
ดุจเมฆคารามฉะนั้น.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประกาศสัจจะ
แล้วทรงประชุมชาดก ในเวลาจบสัจจะ
สามีภรรยาแม้ทั้งสองก็ดารงอยู่ในโสดาปัตติผล.
ช้างพังในกาลนั้น ได้เป็น อุบาสิกาผู้นี้
ส่วนช้าง คือ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาสุวรรณกักกฏกชาดกที่ ๗
-----------------------------------------------------