ว่าด้วย บุญที่ให้ทานแก่ปลา พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภพ่อค้าโกงคนหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. เรื่องนี้ได้กล่าวไว้แล้วในหนหลังนั้นแล.

1. 1
มัจฉุททานชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๘. มัจฉุททานชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๘๘)
ว่าด้วยบุญที่ให้ทานแก่ปลา
(กุฎุมพีโพธิสัตว์ตรวจดูห่อทรัพย์แล้วจาตราของตนได้ จึงกล่าวว่า)
[๑๑๒] ปลาทั้งหลายมีราคาเกินกว่า ๑,๐๐๐ กหาปณะกับ ๗ มาสก
ไม่มีคนที่จะเชื่อเรื่องนี้ แต่สาหรับข้าพเจ้ามีเงินอยู่ ๗ มาสก ก็ซื้อปลาพวงนั้นได้
(เทวดาประจาแม่น้าปรากฏกายอยู่ในอากาศ กล่าวว่า)
[๑๑๓] ท่านได้ให้อาหารแก่ฝูงปลาแล้วอุทิศส่วนกุศลให้แก่ข้าพเจ้า
เมื่อระลึกถึงส่วนกุศลนั้นและความอ่อนน้อมที่ท่านได้กระทาแล้ว
จึงรักษาทรัพย์ของท่านไว้
(เทวดาบอกการโกงที่น้องชายกระทาแก่พระโพธิสัตว์ว่า)
[๑๑๔] ผู้ใดทากรรมชั่ว ล่อลวงเอาทรัพย์สมบัติของพี่น้องชายของพ่อแม่
ผู้นั้นจัดว่าเป็ นผู้มีจิตชั่วร้าย ย่อมไม่มีความเจริญ แม้เทวดาก็ไม่นับถือเขา
มัจฉุททานชาดกที่ ๘ จบ
--------------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
มัจฉทานชาดก
ว่าด้วย บุญที่ให้ทานแก่ปลา
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภพ่อค้าโกงคนหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
เรื่องนี้ได้กล่าวไว้แล้วในหนหลังนั้นแล.
ในอดีตกาล
เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในพระนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในตระกูลกฎุมพี
พอรู้เดียงสา ก็รวบรวมทรัพย์สมบัติไว้ และพระโพธิสัตว์นั้นมีน้องชายอยู่คนหนึ่ง.
ในกาลต่อมา เมื่อบิดาของคนทั้งสองนั้นทากาลกิริยาไปแล้ว
วันหนึ่งพี่น้องทั้งสองนั้นคิดกันว่า
พวกเราจักชาระสะสางการค้าขายอันเป็นของบิดาให้เรียบร้อยเสียที
จึงไปยังบ้านหนึ่ง ได้ทรัพย์พันกหาปณะแล้วกลับมา บริโภคอาหารห่อ
แล้วรอเรืออยู่ที่ท่าแม่น้า.
พระโพธิสัตว์ได้ให้อาหารที่เหลือแก่ปลาทั้งหลายในแม่น้าคงคา
แล้วให้ส่วนบุญแก่เทวดาประจาแม่น้า. เทวดาพออนุโมทนาส่วนบุญเท่านั้น
ก็เจริญพอกพูนด้วยยศอันเป็นทิพย์

2. 2
จึงราพึงถึงความเจริญยศของตนก็ได้รู้ถึงเหตุนั้น.
ฝ่ายพระโพธิสัตว์ลาดผ้าห่มลงบนทรายนอนหลับไป
ส่วนน้องชายของพระโพธิสัตว์นั้น มีปกตินิสัยค่อนข้างเป็ นโจรอยู่บ้าง
เขาจึงทาห่อกรวดเข้าห่อหนึ่งให้เหมือนห่อกหาปณะ แล้ววางทั้งสองไว้รวมกัน
เพราะประสงค์จะไม่ให้กหาปณะเหล่านั้นแก่พระโพธิสัตว์
จะถือเอาเสียเองคนเดียว. เมื่อพี่น้องทั้งสองนั้นขึ้นเรือไปถึงกลางแม่น้าคงคา
น้องชายทาเรือให้โคลงแล้วคิดว่า เราจะโยนห่อกรวดทิ้งน้า
กลับโยนห่อทรัพย์พันกหาปณะลงไป เก็บซ่อนห่อกรวดไว้ แล้วกล่าวว่า คุณพี่
ห่อทรัพย์พันกหาปณะตกน้าไปแล้ว เราจะทาอย่างไรกัน.
พระโพธิสัตว์กล่าวว่า เมื่อมันตกน้าไปแล้ว
พวกเราจักกระทาอย่างไรได้ อย่าคิดมันเลย. เทวดาประจาแม่น้าคิดว่า
เราอนุโมทนาส่วนบุญที่พระโพธิสัตว์นี้ให้ จึงเจริญด้วยยศทิพย์
เราจักรักษาทรัพย์อันเป็นของพระโพธิสัตว์นี้ไว้
จึงบันดาลให้ปลาปากกว้างตัวหนึ่ง กลืนห่อทรัพย์นั้นไว้ด้วยอานุภาพของตน
ตนเองถือการอารักขาอยู่. ฝ่ายน้องชายผู้เป็นโจรแม้นั้นแล ไปถึงเรือนแล้วคิดว่า
เราลวงพี่ชายได้แล้ว จึงแก้ห่อออกเห็นแต่กรวด มีหัวใจเหี่ยวแห้ง
นอนกอดแม่แคร่เตียงอยู่.
ในกาลนั้น พวกชาวประมงได้ทอดแหเพื่อจับปลา.
ปลาตัวนั้นได้เข้าไปติดแหด้วยอานุภาพของเทวดา
พวกชาวประมงจับปลานั้นได้แล้ว จึงเข้าไปยังพระนครเพื่อจะขายปลา.
คนทั้งหลายเห็นปลาใหญ่จึงถามราคา. ชาวประมงกล่าวว่า
ท่านให้ทรัพย์หนึ่งพันกหาปณะกับเจ็ดมาสก แล้วจงถือเอาปลานั้นไป.
พวกประชาชนทาการหัวเราะเยาะว่า แหมปลาราคาทั้งพันไม่เคยเห็น.
พวกชาวประมงจึงถือเอาปลาไปยังประตูเรือนของพระโพธิสัตว์กล่าวว่า
ท่านจงถือเอาปลาตัวนี้. พระโพธิสัตว์ถามว่า ปลานี้ราคาเท่าไร?
ชาวประมงกล่าวว่า ท่านให้เจ็ดมาสกแล้วเอาไปเถอะ. พระโพธิสัตว์ถามว่า
พวกท่านเมื่อให้แก่คนอื่นให้อย่างไร? พวกชาวประมงกล่าวว่า ให้แก่คนอื่น ๑
พันกับ ๗ มาสก แต่ท่านให้ ๗ มาสก แล้วเอาไปเถิด.
พระโพธิสัตว์ให้พวกชาวประมงไป ๗ มาสก แล้วส่งปลาให้แก่ภรรยา.
ภรรยาผ่าท้องปลาเห็นห่อทรัพย์พันกหาปณะ จึงมอบแก่พระโพธิสัตว์.
พระโพธิสัตว์ตรวจดูห่อทรัพย์นั้นเห็นตราของตน ก็รู้ว่าเป็ นของตน จึงคิดว่า บัดนี้
ชาวประมงเหล่านี้เมื่อให้ปลาตัวนี้แก่คนอื่น ก็ให้ถึง ๑ พันกหาปณะกับ ๗ มาสก
แต่พอมาถึงเราเข้าไม่พูดถึงพันเลย ได้ให้เอาเพียง ๗ มาสกเท่านั้น
เพราะพันกหาปณะนั้นเป็นของของตน เราไม่อาจให้ใครๆ
ผู้ไม่รู้เหตุการณ์นี้เชื่อถือได้

3. 3
จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า
ปลาทั้งหลายมีราคา ๑ พันกหาปณะกับ ๗ มาสก
ย่อมจะไม่มีผู้เชื่อถือเลย และในที่นี้ เราก็มี ๗ มาสกเท่านั้น
แต่ก็ซื้อปลาพวงนั้นได้.
ก็แหละ พระโพธิสัตว์ครั้นกล่าวอย่างนี้แล้ว จึงคิดดังนี้ว่า
เพราะอาศัยอะไรหนอ เราจึงได้กหาปณะเหล่านี้. ขณะนั้น
เทวดาประจาแม่น้าแสดงรูปร่างให้ปรากฏ ยืนอยู่ในอากาศกล่าวว่า
เราเป็นเทวดาประจาอยู่ในแม่น้าคงคา ท่านให้อาหารส่วนเกินแก่ปลาทั้งหลาย
แล้วให้ส่วนบุญแก่เรา ด้วยเหตุนั้น เราจึงมาอารักขาทรัพย์ของท่านไว้
เมื่อจะแสดงความให้แจ่มแจ้ง จึงกล่าวคาถาว่า :-
ท่านได้ให้โภชนะแก่ปลาทั้งหลาย แล้วอุทิศส่วนบุญให้แก่เรา
เราระลึกถึงส่วนบุญอันนั้น และความนอบน้อมที่ท่านกระทาแล้ว
จึงรักษาทรัพย์ของท่านนี้ไว้.
ก็แหละ เทวดาประจาแม่น้านั้น ครั้นกล่าวคาถานี้แล้ว
จึงบอกการคดโกงที่น้องชายกระทาทั้งหมดแก่พระโพธิสัตว์นั้น แล้วกล่าวว่า
บัดนี้น้องชายของท่านนั้นมีหัวใจเหี่ยวแห้งนอนอยู่
ชื่อว่าความเจริญย่อมไม่เกิดแก่คนผู้มีจิตประทุษร้าย อันเราคิดว่า
ทรัพย์อันเป็นของท่านอย่าได้พินาศฉิบหายเสีย จึงได้นาทรัพย์นั้นมาให้ท่าน
ท่านอย่าให้ทรัพย์นี้แก่น้องชายโจรของท่าน จงถือเอาผู้เดียวทั้งหมดเถิด
แล้วกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า :-
บุคคลผู้มีจิตคิดประทุษร้าย ย่อมไม่มีความเจริญเลย ใช่แต่เท่านั้น
เทวดาทั้งหลายก็ไม่บูชาผู้นั้น ผู้ใดทากรรมอันชั่วช้า
ยักยอกเอาทรัพย์มรดกของบิดา ไม่ต้องการให้พี่ชาย
เทวดาทั้งหลายย่อมไม่บูชาผู้นั้น.
ดังนั้น เทวดาผู้ไม่ประสงค์จะให้กหาปณะแก่โจรผู้ประทุษร้ายมิตร
จึงกล่าวอย่างนั้น. ส่วนพระโพธิสัตว์คิดว่า เราไม่อาจกระทาอย่างนั้น
จึงได้ส่งทรัพย์จานวน ๕๐๐ ไปให้แก่น้องชายผู้เป็นโจรแม้นั้น.
พระศาสดา
ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประกาศสัจจะทั้งหลาย แล้วทรงประชุม
ชาดก. ในเวลาจบสัจจะ พ่อค้าดารงอยู่ในโสดาปัตติผล.
น้องชายในครั้งนั้น ได้เป็ น พ่อค้าโกง ในบัดนี้.
ส่วนพี่ชายในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถามัจฉทานชาดกที่ ๘
-----------------------------------------------------