ว่าด้วย การทำลายตบะ พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภสันถัตเก่า จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. แม้เรื่องนี้ก็ได้มาแล้วโดยพิสดาร ในพระวินัยนั่นแล ก็ในที่นี้มีความย่อดังต่อไปนี้ :- ท่านพระอุปเสนะมีพรรษาได้ ๒ พรรษาพร้อมด้วยสัทธิวิหาริกซึ่งมีพรรษาเดียว พากันเข้าไปเฝ้าพระศาสดา ถูกพระศาสดาทรงติเตียน จึงกลับแล้วหลีกไปเริ่มบำเพ็ญวิปัสสนา บรรลุพระอรหัตแล้ว ประกอบด้วยคุณมีความเป็นผู้มักน้อยเป็นต้น สมาทานธุดงค์ ๑๓ กระทำการชักชวนบริษัทให้เป็นผู้ทรงธุดงค์ ๑๓ ด้วย. เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงหลีกเร้นอยู่ตลอดไตรมาส จึงพร้อมด้วยบริษัทเข้าไปเฝ้าพระศาสดา เพราะอาศัยบริษัทนั่นแหละ จึงได้รับการติเตียนเป็นครั้งแรก แต่เพราะประพฤติตามกติกาอันประกอบด้วยธรรม จึงได้รับสาธุการเป็นครั้งที่สอง เป็นผู้อันพระศาสดาทรงกระทำอนุเคราะห์ว่า จำเดิมแต่นี้ไป ภิกษุทั้งหลายผู้ทรงธุดงค์ จงเข้ามาเฝ้าเราตามสบายเถิด แล้วจึงออกไปแจ้งเนื้อความนั้นแก่ภิกษุทั้งหลาย. ตั้งแต่นั้นมา ภิกษุทั้งหลายจึงพากันเป็นผู้ทรงธุดงค์ เข้าไปเฝ้าพระศาสดา เมื่อพระศาสดาเสด็จออกจากที่เร้น ก็พากันทิ้งผ้าบังสกุลไว้ในที่นั้นๆ ถือเอาไปเฉพาะบาตรและจีวรของตนเท่านั้น. พระศาสดาเสด็จเที่ยวจาริกไปยังเสนาสนะพร้อมด้วยภิกษุมากด้วยกัน ทอดพระเนตรเห็นผ้าบังสุกุลตกเรี่ยราดอยู่ในที่นั้นๆ จึงตรัสถาม ได้ทรงสดับความนั้นแล้ว จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย การสมาทานวัตรของภิกษุเหล่านี้เป็นของไม่ตั้งอยู่ยั่งยืน ได้เป็นเช่นกับอุโบสถกรรมของนกยาง แล้วทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
วกชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๑๐. วกชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๐๐)
ว่าด้วยหมาใน
(พระศาสดาตรัสพระคาถาเหล่านี้ว่า)
[๑๔๘] หมาในมีเนื้อและเลือดเป็นอาหาร มีชีวิตอยู่ได้เพราะฆ่าสัตว์อื่น
สมาทานวัตรแล้วเข้าจาอุโบสถ
[๑๔๙] ท้าวสักกะทรงทราบถึงข้อปฏิบัติของหมาในนั้นแล้ว
ทรงจาแลงเพศเป็ นแพะเข้าไปหา หมาในนั้นต้องการจะดื่มเลือดจึงตบะแตก
โผเข้าไปหาแพะนั้น ทาลายตบะที่ตนได้สมาทานแล้ว
[๑๕๐] บุคคลบางคนในโลกนี้ก็เหมือนกัน สมาทานข้อปฏิบัติอย่างเพลา
ทาตนกลับกลอก เหมือนหมาในกลับกลอกเพราะแพะเป็นเหตุ
วกชาดกที่ ๑๐ จบ
กุมภวรรคที่ ๕ จบ
--------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
พกชาดก
ว่าด้วย การทาลายตบะ
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภสันถัตเก่า
จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
แม้เรื่องนี้ก็ได้มาแล้วโดยพิสดาร ในพระวินัยนั่นแล
ก็ในที่นี้มีความย่อดังต่อไปนี้ :-
ท่านพระอุปเสนะมีพรรษาได้ ๒
พรรษาพร้อมด้วยสัทธิวิหาริกซึ่งมีพรรษาเดียว พากันเข้าไปเฝ้ าพระศาสดา
ถูกพระศาสดาทรงติเตียน จึงกลับแล้วหลีกไปเริ่มบาเพ็ญวิปัสสนา
บรรลุพระอรหัตแล้ว ประกอบด้วยคุณมีความเป็นผู้มักน้อยเป็ นต้น
สมาทานธุดงค์ ๑๓ กระทาการชักชวนบริษัทให้เป็นผู้ทรงธุดงค์ ๑๓ ด้วย.
เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงหลีกเร้นอยู่ตลอดไตรมาส
จึงพร้อมด้วยบริษัทเข้าไปเฝ้ าพระศาสดา เพราะอาศัยบริษัทนั่นแหละ
จึงได้รับการติเตียนเป็นครั้งแรก
แต่เพราะประพฤติตามกติกาอันประกอบด้วยธรรม
จึงได้รับสาธุการเป็ นครั้งที่สอง เป็ นผู้อันพระศาสดาทรงกระทาอนุเคราะห์ว่า
จาเดิมแต่นี้ไป ภิกษุทั้งหลายผู้ทรงธุดงค์ จงเข้ามาเฝ้ าเราตามสบายเถิด
แล้วจึงออกไปแจ้งเนื้อความนั้นแก่ภิกษุทั้งหลาย. ตั้งแต่นั้นมา

2. 2
ภิกษุทั้งหลายจึงพากันเป็นผู้ทรงธุดงค์ เข้าไปเฝ้ าพระศาสดา
เมื่อพระศาสดาเสด็จออกจากที่เร้น ก็พากันทิ้งผ้าบังสกุลไว้ในที่นั้นๆ
ถือเอาไปเฉพาะบาตรและจีวรของตนเท่านั้น.
พระศาสดาเสด็จเที่ยวจาริกไปยังเสนาสนะพร้อมด้วยภิกษุมากด้วยกัน
ทอดพระเนตรเห็นผ้าบังสุกุลตกเรี่ยราดอยู่ในที่นั้นๆ จึงตรัสถาม
ได้ทรงสดับความนั้นแล้ว จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
การสมาทานวัตรของภิกษุเหล่านี้เป็ นของไม่ตั้งอยู่ยั่งยืน
ได้เป็นเช่นกับอุโบสถกรรมของนกยาง แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก
ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล
เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในพระนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์ได้เป็ นท้าวสักกเทวราช. ครั้งนั้น
มีนกยางตัวหนึ่งอยู่ที่หลังหินดาดใกล้ฝั่งแม่น้าคงคา. ต่อมา
ห้วงน้าใหญ่ในแม่น้าคงคาไหลมาจดรอบหินดาดนั้น
นกยางจึงขึ้นไปนอนบนหลังหินดาด
ที่แสวงหาอาหารและทางที่จะไปแสวงหาอาหารของนกยางนั้นไม่มีเลย.
แม้น้าก็เปี่ยมอยู่นั่นเอง นกยางนั้นคิดว่า เราไม่มีที่แสวงหาอาหาร
และทางที่จะไปแสวงหาอาหาร
ก็อุโบสถกรรมเป็นของประเสริฐกว่าการนอนของเราผู้ว่างงาน
จึงอธิษฐานอุโบสถด้วยใจเท่านั้น สมาทานศีล นอนอยู่.
ในกาลนั้น ท้าวสักกเทวราชทรงราพึงอยู่
ทรงทราบการสมาทานอันทุรพลของนกยางนั้น ทรงพระดาริว่า
เราจักทดลองนกยางนี้ จึงแปลงเป็ นรูปแพะเสด็จมายืนแสดง
พระองค์ให้เห็นในที่ไม่ไกลนกยางนั้น. นกยางเห็นแพะนั้นแล้วคิดว่า
เราจักรู้การรักษาอุโบสถกรรมในวันอื่น จึงลุกขึ้นโผบินไปเพื่อจะเกาะแพะนั้น.
ฝ่ายแพะวิ่งไปทางโน้นทางนี้ ไม่ให้นกยางเกาะตนได้.
นกยางเมื่อไม่อาจเกาะแพะได้
จึงกลับมานอนบนหลังหินดาดนั้นนั่นแลอีกโดยคิดว่า
อุโบสถกรรมของเรายังไม่แตกทาลายก่อน.
ท้าวสักกเทวราชประทับยืนในอากาศด้วยอานุภาพของท้าวเธอ
ทรงติเตียนนกยางนั้นว่า
ประโยชน์อะไรด้วยอุโบสถกรรมของคนผู้มีอัธยาศัยอันทุรพลเช่นท่าน
ท่านไม่รู้ว่าเราเป็ นท้าวสักกะจึงประสงค์จะกินเนื้อแพะ
ครั้นทรงติเตียนแล้วก็เสด็จไปยังเทวโลกทันที.
มีอภิสัมพุทธคาถา แม้ ๓ คาถาว่า :-

3. 3
[๔๙๙] หมาป่าตัวมีเนื้อและเลือดเป็นอาหาร เป็ นอยู่ได้
เพราะฆ่าสัตว์อื่น สมาทานวัตรแล้ว รักษาอุโบสถอยู่.
[๕๐๐] ท้าวสักกะทรงทราบวัตรของหมาป่านั้นแล้ว จึงจาแลงเป็ นแพะมา
หมาป่านั้นปราศจากตบะ ต้องการดื่มกินเลือดจึงวิ่งไปจะกินแพะ
ได้ทาลายตบะธรรมเสียแล้ว.
[๕๐๑] บุคคลบางคนในโลกนี้ ก็ฉันนั้นเหมือนกัน
เป็นผู้มีวัตรอันเลวทรามในการสมาทานวัตร ย่อมทาตนให้เบา
ดุจหมาป่าทาลายตบะของตน เพราะเหตุต้องการแพะ ฉะนั้น.
นกยางแหละมีเนื้อและเลือดเป็ นอาหาร เป็ นอยู่ได้เพราะฆ่าสัตว์อื่น
สมาทานเข้าจาอุโบสถกรรมนั้นแล้ว.
ท้าวสักกะทรงทราบวัตรของนกยางนั้นแล้วจึงจาแลงเป็นแพะมา
นกยางนั้นปราศจากตบะ ต้องการดื่มกินเลือด จึงโผไปจะกินแพะ
ได้ทาลายตบะเสียแล้ว.
บุคคลบางคนในโลกนี้ก็ฉันนั้นเหมือนกัน เป็ นผู้มีวัตรอันเลวทราม
ในการสมาทานวัตร ย่อมทาตนให้เบา ดุจนกยางทาลายตบะของตน
เพราะเหตุต้องการแพะฉะนั้น.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดกว่า
ท้าวสักกะในครั้งนั้น คือ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาพกชาดกที่ ๑๐
-----------------------------------------------------