ว่าด้วย ร้องไห้ถึงคนตาย พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภกฎุมพีในนครสาวัตถีคนหนึ่ง จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. ได้ยินว่า ภาดา (พี่ชายน้องชาย) ของกฎุมพีนั้นได้ทำกาลกิริยาตายไป เขาถูกความโศกครอบงำ เพราะกาลกิริยาของกฏุมพีนั้น ไม่อาบน้ำ ไม่บริโภคอาหาร ไม่ลูบไล้ ไปป่าช้าแต่เช้าตรู่ ถึงความเศร้าโศกร้องไห้อยู่. พระศาสดาทรงตรวจดูโลกในเวลาปัจจุสมัย ทรงเห็นอุปนิสัยแห่งโสดาปัตติผลของพี่ชายแห่งกฏุมพีนั้น จึงทรงพระดำริว่า เราควรนำอดีตเหตุมาระงับความเศร้าโศก แล้วให้โสดาปัตติผลแก่พี่ชายกฏุมพีนี้ เว้นเราเสียใครๆ อื่นผู้สามารถย่อมไม่มี เราเป็นที่พึ่งอาศัยของพี่ชายแห่งกฏุมพีนี้ จึงจะควร. ในวันรุ่งขึ้นเสด็จกลับจากบิณฑบาต ภายหลังภัตแล้ว ทรงพาปัจฉาสมณะไปยังประตูเรือนของพี่ชายกฏุมพีนั้น ผู้อันกฏุมพีพี่ชายได้ฟังว่า พระศาสดาเสด็จมา จึงกล่าวว่า ท่านทั้งหลายจงปูลาดอาสนะแล้วนิมนต์ให้เสด็จเข้ามา พระองค์จึงเสด็จไปแล้วประทับนั่งบนอาสนะที่เขาปูลาดไว้. ฝ่ายกฏุมพีก็มาถวายบังคมพระศาสดาแล้วนั่ง ณ ส่วนสุดข้างหนึ่ง. ลำดับนั้น พระศาสดาจึงตรัสกะกฏุมพีนั้นว่า ดูก่อนกฎุมพี ท่านคิดเสียใจอะไรหรือ. กฏุมพีกราบทูลว่า พระเจ้าข้า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ข้าพระองค์คิดเสียใจตั้งแต่เวลาที่ภาดา (พี่ชายน้องชาย) ของข้าพระองค์ตายไป. พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนผู้มีอายุ สังขารทั้งหลายไม่เที่ยง สิ่งที่ควรจะแตกทำลาย ก็แตกทำลายไป ไม่ควรคิดเสียใจในเรื่องนั้น แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลาย เมื่อพี่ชายตายไป ก็ไม่ได้คิดเสียใจว่า สิ่งที่ควรจะแตกทำลาย ได้แตกทำลายไปแล้ว อันกฏุมพีนั้นทูลอาราธนาแล้ว จึงทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
มตโรทนชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๗. มตโรทนชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๑๗)
ว่าด้วยการร้องไห้ถึงคนที่ตายแล้ว
(เศรษฐีโพธิสัตว์กล่าวกับพวกลิงว่า)
[๖๕] พวกท่านร้องไห้ถึงคนที่ตายไปแล้วเท่านั้น
แต่หาได้ร้องไห้ถึงคนที่จักตายไม่
สัตว์ทั้งหลายที่ยังมีร่างกายอยู่ย่อมละชีวิตไปโดยลาดับ
[๖๖] เทวดา มนุษย์ สัตว์ ๔ เท้า หมู่ปักษี สัตว์เลื้อยคลาน
และสัตว์ที่มีร่างกายใหญ่ ไม่เป็นใหญ่ในร่างกายของตน
ถึงจะรื่นรมย์อยู่ในร่างกายนั้นก็ย่อมละชีวิตของตนไป
[๖๗] สุขและทุกข์ที่เพ่งเล็งกันอยู่ในหมู่มนุษย์
มีความแปรผันไม่ยั่งยืนอย่างนี้ ความร่าไห้คร่าครวญเป็ นสิ่งไร้ประโยชน์
ทาไมท่านจึงยังเศร้าโศกอยู่เล่า
[๖๘] นักเลงก็ดี นักดื่มก็ดี คนไม่ได้รับการศึกษาก็ดี คนโง่ก็ดี
คนมุทะลุก็ดี คนไม่มีความเพียรก็ดี คนไม่ฉลาดในธรรมก็ดี
ย่อมเข้าใจนักปราชญ์ว่าเป็นคนโง่
มตโรทนชาดกที่ ๗ จบ
------------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
มตโรทนชาดก
ว่าด้วย ร้องไห้ถึงคนตาย
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภกฎุมพีในนครสาวัตถีคนหนึ่ง จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า ภาดา (พี่ชายน้องชาย) ของกฎุมพีนั้นได้ทากาลกิริยาตายไป
เขาถูกความโศกครอบงา เพราะกาลกิริยาของกฏุมพีนั้น ไม่อาบน้า
ไม่บริโภคอาหาร ไม่ลูบไล้ ไปป่าช้าแต่เช้าตรู่ ถึงความเศร้าโศกร้องไห้อยู่.
พระศาสดาทรงตรวจดูโลกในเวลาปัจจุสมัย
ทรงเห็นอุปนิสัยแห่งโสดาปัตติผลของพี่ชายแห่งกฏุมพีนั้น จึงทรงพระดาริว่า
เราควรนาอดีตเหตุมาระงับความเศร้าโศก แล้วให้โสดาปัตติผลแก่พี่ชายกฏุมพีนี้
เว้นเราเสียใครๆ อื่นผู้สามารถย่อมไม่มี เราเป็ นที่พึ่งอาศัยของพี่ชายแห่งกฏุมพีนี้
จึงจะควร. ในวันรุ่งขึ้นเสด็จกลับจากบิณฑบาต ภายหลังภัตแล้ว
ทรงพาปัจฉาสมณะไปยังประตูเรือนของพี่ชายกฏุมพีนั้น

2. 2
ผู้อันกฏุมพีพี่ชายได้ฟังว่า พระศาสดาเสด็จมา จึงกล่าวว่า
ท่านทั้งหลายจงปูลาดอาสนะแล้วนิมนต์ให้เสด็จเข้ามา
พระองค์จึงเสด็จไปแล้วประทับนั่งบนอาสนะที่เขาปูลาดไว้.
ฝ่ายกฏุมพีก็มาถวายบังคมพระศาสดาแล้วนั่ง ณ ส่วนสุดข้างหนึ่ง.
ลาดับนั้น พระศาสดาจึงตรัสกะกฏุมพีนั้นว่า ดูก่อนกฎุมพี
ท่านคิดเสียใจอะไรหรือ. กฏุมพีกราบทูลว่า พระเจ้าข้า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ
ข้าพระองค์คิดเสียใจตั้งแต่เวลาที่ภาดา (พี่ชายน้องชาย) ของข้าพระองค์ตายไป.
พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนผู้มีอายุ สังขารทั้งหลายไม่เที่ยง
สิ่งที่ควรจะแตกทาลาย ก็แตกทาลายไป ไม่ควรคิดเสียใจในเรื่องนั้น
แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลาย เมื่อพี่ชายตายไป ก็ไม่ได้คิดเสียใจว่า
สิ่งที่ควรจะแตกทาลาย ได้แตกทาลายไปแล้ว อันกฏุมพีนั้นทูลอาราธนาแล้ว
จึงทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในตระกูลเศรษฐีมีทรัพย์สมบัติ ๘๐ โกฏิ.
เมื่อพระโพธิสัตว์นั้นเจริญวัยแล้ว มารดาบิดาก็ได้ทากาลกิริยาตายไป
เมื่อมารดาบิดานั้นทากาลกิริยาตายไปแล้ว
พี่ชายของพระโพธิสัตว์จึงจัดแจงทรัพย์สมบัติแทน.
พระโพธิสัตว์อาศัยพี่ชายนั้นเป็ นอยู่.
ในกาลต่อมา
พี่ชายนั้นได้ทากาลกิริยาตายไปด้วยความป่วยไข้เห็นปานนั้น.
ญาติมิตรและอามาตย์ทั้งหลายพากันประคองแขนคร่าครวญร้องไห้
แม้คนเดียวก็ไม่อาจดารงอยู่โดยภาวะของตนได้ ส่วนพระโพธิสัตว์ไม่คร่าครวญ
ไม่ร้องไห้ คนทั้งหลายพากันติเตียนพระโพธิสัตว์ว่า
ดูเอาเถิดท่านผู้เจริญทั้งหลาย เมื่อพี่ชายของผู้นี้ตายไปแล้ว
อาการแม้สักว่าหน้าสยิ้วก็ไม่มี เขามีใจแข็งกระด้างมาก
เห็นจะอยากให้พี่ชายตายด้วยคิดว่า
เราเท่านั้นจักได้ใช้สอยทรัพย์สมบัติทั้งสองส่วน.
ฝ่ายญาติทั้งหลายก็ติเตียนพระโพธิสัตว์นั้นเหมือนว่า เมื่อพี่ชายตาย
เจ้าไม่ร้องไห้.
พระโพธิสัตว์นั้นได้ฟังคาของญาติเหล่านั้น จึงกล่าวว่า
ท่านทั้งหลายไม่รู้จักโลกธรรม ๘ ประการ เพราะความที่ตนเป็ นคนบอดเขลา
จึงพากันร้องไห้ว่า พี่ชายของเราตาย แม้เราเองก็จักตาย
เพราะเหตุไรท่านทั้งหลายจึงไม่ร้องไห้ถึงเราบ้างว่า ผู้นี้ก็จักตาย
แม้ท่านทั้งหลายก็จักตาย เพราะเหตุไรจึงไม่ร้องให้ถึงตนเองบ้างว่า
แม้เราทั้งหลายก็จักตายๆ สังขารทั้งปวงย่อมเป็นของไม่เที่ยง

3. 3
แม้สังขารอย่างหนึ่งซึ่งสามารถดารงอยู่ตามสภาวะนั้นนั่นแหละย่อมไม่มี
ท่านทั้งหลายเป็นผู้บอดเขลา ไม่รู้จักโลกธรรม ๘ ประการจึงพากันร้องไห้
เพราะความไม่รู้ เราจักร้องไห้เพื่ออะไรกัน.
แล้วกล่าวคาถาเหล่านี้ว่า :-
ท่านทั้งหลายย่อมร้องไห้ถึงแต่คนที่ตายแล้วๆ
ทาไมจึงไม่ร้องให้ถึงคนที่จักตายบ้างเล่า สัตว์ทุกจาพวกผู้ครองสรีระไว้
ย่อมละทิ้งชีวิตไปโดยลาดับ.
เทวดา มนุษย์ สัตว์จตุบาท หมู่ปักษีชาติ และพวกงู
ไม่มีอิสระในสรีระร่างกายนี้ ถึงจะอภิรมย์อยู่ในร่างกายนั้น
ก็ต้องละทิ้งชีวิตไปทั้งนั้น.
สุขทุกข์ที่เพ่งเล็งกันอยู่ในหมู่มนุษย์ เป็ นของผันแปร
ไม่มั่นคงอยู่อย่างนี้ ความคร่าครวญ ความร่าไห้ ไม่เป็นประโยชน์เลย
เพราะเหตุไร กองโศกจึงท่วมทับท่านได้.
พวกนักเลง และพวกคอเหล้า ผู้ไม่ทาความเจริญ เป็ นพาล ห้าวหาญ
ไม่มีความขยันหมั่นเพียร ไม่ฉลาดในธรรม ย่อมสาคัญนักปราชญ์ว่าเป็นคนพาล.
พระโพธิสัตว์ ครั้นแสดงธรรมแก่ญาติเหล่านั้นด้วยประการอย่างนี้แล้ว
ได้กระทาญาติแม้ทั้งหมดนั้นให้หายโศกแล้ว.
พระศาสดา
ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว จึงทรงประกาศสัจจะ แล้วทรงประชุมชาดก
ในเวลาจบสัจจะ กฏุมพีดารงอยู่แล้วในโสดาปัตติผล.
บัณฑิตผู้แสดงธรรมแก่มหาชนแล้วกระทาให้หายโศกเศร้าในครั้งนั้น
คือ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถามตโรทนชาดกที่ ๗
-----------------------------------------------------