ว่าด้วย ลิงกับนกขมิ้น พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภภิกษุหนุ่มผู้เผาบรรณศาลาของพระมหากัสสปเถระ จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เรื่องตั้งขึ้นในนครราชคฤห์. ได้ยินว่า ในกาลนั้น พระเถระอาศัยนครราชคฤห์อยู่ในอรัญญกุฎี ภิกษุหนุ่ม ๒ รูปกระทำการอุปัฏฐากพระเถระ. ในภิกษุหนุ่ม ๒ รูปนั้น รูปหนึ่งเป็นผู้มีอุปการะแก่พระเถระ ส่วนอีกรูปหนึ่งเป็นผู้ว่ายาก กระทำกิจวัตรที่ภิกษุนอกนี้กระทำ ให้เป็นเสมือนตนกระทำ เมื่อภิกษุนั้นตั้งน้ำบ้วนปากเป็นต้น ตนเองไปยังสำนักของพระเถระ ไหว้แล้วกล่าวว่า ท่านขอรับ น้ำกระผมตั้งไว้แล้ว ขอท่านจงล้างหน้าเถิดขอรับ เมื่อบริเวณกุฏิอันภิกษุนั้นลุกขึ้นแต่เช้าตรู่ปัดกวาดไว้แล้ว ในเวลาพระเถระออกมา ตนเองบริหารข้างโน้นข้างนี้ กระทำบริเวณทั้งสิ้นให้เป็นเสมือนตนปัดกวาดไว้. ภิกษุผู้สมบูรณ์ด้วยวัตรคิดว่า พระหัวดื้อรูปนี้กระทำกิจวัตรที่เรากระทำให้เป็นเสมือนตนกระทำ เราจักกระทำกรรมของพระหัวดื้อนี้ให้ปรากฏ. เมื่อภิกษุหัวดื้อนั้นฉันในภายในบ้านแล้วมานอนบนเตียงของตนเองนั่นแหละ ผู้ภิกษุสมบูรณ์ด้วยวัตรจึงต้มน้ำสำหรับอาบให้ร้อนแล้ววางไว้หลังซุ้ม แล้วตั้งน้ำอื่นประมาณกึ่งทะนานไว้บนเตา. ภิกษุหัวดื้อนอกนี้ตื่นนอนแล้วมา เห็นไอน้ำพลุ่งขึ้นจึงคิดว่า ภิกษุนั้นจักต้มน้ำให้เดือดแล้วตั้งไว้ในซุ้ม จึงไปยังสำนักของพระเถระแล้วกล่าวว่า ท่านขอรับกระผมตั้งน้ำไว้ในซุ้มสำหรับอาบแล้ว ขอนิมนต์อาบเถิด. พระเถระกล่าวว่า จักอาบ แล้วมาพร้อมกับภิกษุหัวดื้อนั้น ไม่เห็นน้ำในซุ้มจึงถามว่า น้ำอยู่ที่ไหน น้ำอยู่ที่ไหน? ภิกษุนั้นจึงรีบไปยังโรงไฟ หย่อนกระบวยลงในภาชนะเปล่า กระบวยกระทบพื้นภาชนะเปล่งเสียงดังฆระ ตั้งแต่นั้นมาภิกษุนั้นจึงมีชื่อว่าอุฬุงกสัททกะ. ขณะนั้น ภิกษุผู้สมบูรณ์ด้วยวัตรจึงนำน้ำมาจากหลังซุ้ม แล้วกล่าวว่า อาบเถิด ท่านขอรับ. พระเถระอาบน้ำแล้วรำพึงอยู่ ได้รู้ว่าพระอุฬุงกสัททกะเป็นคนหัวดื้อ จึงโอวาทพระอุฬุงกสัททกะนั้นผู้มายังเถระอุปัฏฐากในตอนเย็นว่า ผู้มีอายุ ธรรมดาสมณะกล่าวสิ่งที่ตนทำเท่านั้นว่าเราทำจึงควร กล่าวโดยประการอื่นไป ย่อมเป็นสัมปชานมุสาวาท กล่าวเท็จทั้งๆ ที่รู้ ตั้งแต่นี้ไป เธออย่าได้กระทำกรรมเห็นปานนี้. พระอุฬุงกสัททกะนั้นโกรธพระเถระ. วันรุ่งขึ้น จึงไม่เข้าบ้านเพื่อบิณฑบาตกับพระเถระ พระเถระจึงเข้าไปบิณฑบาตพร้อมกับภิกษุนอกนี้. ฝ่ายอุฬุงกสัททกะได้ไปยังตระกูลอุปัฏฐากของพระเถระ เมื่อเขากล่าวว่าพระเถระไปไหนขอรับ จึงกล่าวว่า พระเถระนั่งอยู่ในวิหารนั่นแหละ เพราะไม่ผาสุก เมื่อเขากล่าวว่าได้อะไรจึงจะควรขอรับ จึงกล่าวว่า ท่านจงให้สิ่งนี้และสิ่งนี้ แล้วถือเอาไปยังที่ชอบใจของตน ฉันแล้วจึงได้ไปยังวิหาร. วันรุ่งขึ้น พระเถระไปยังตระกูลนั้นแล้วนั่ง คนทั้งหลายจึงกล่าวว่า ท่านผู้เจริญ พระผู้เป็นเจ้าไม่มีความผาสุกหรือ ได้ยินว่า เมื่อวานท่านนั่งอยู่แต่ในวิหารเท่านั้น พวกกระผมส่งอาหารไปถวายกะมือภิกษุหนุ่มชื่อโน้น พระผู้เป็นเจ้าบริโภคอาหารแล้วหรือ. พระเถระได้นิ่งเสีย กระทำภิตกิจแล้วไปยังวิหาร เรียกพระอุฬุงกสัททกะผู้มาในเวลาบำรุงพระเถระในเวลาเย็น แล้วกล่าวว่า อาวุโส ได้ยินว่า เธอขอในตระกูลชื่อโน้นในบ้านชื่อโน้นว่า การได้สิ่งนี้และสิ่งนี้ ย่อมควรแก่พระเถระแล้วบริโภคเสียเอง แล้วกล่าวว่าขึ้นชื่อว่าการขอย่อมไม่ควร เธออย่าประพฤติอนาจารเห็นปานนี้อีก.

1. 1
กุฏิทูสกชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๓. กุฏิทูสกวรรค
หมวดว่าด้วยการประทุษร้ายรัง
๑. กุฏิทูสกชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๒๑)
ว่าด้วยลิงประทุษร้ายรัง
(นกขมิ้นโพธิสัตว์กล่าวกับลิงว่า)
[๘๑] วานร ศีรษะ มือ และเท้าของท่านเหมือนของมนุษย์
เมื่อเป็นเช่นนั้น เพราะเหตุไรหนอ เรือนของท่านจึงไม่มี
(ลิงได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวว่า)
[๘๒] นกขมิ้น ศีรษะ มือ และเท้าของเราเหมือนของมนุษย์ก็จริง
แต่ปัญญาที่บัณฑิตสรรเสริญว่าประเสริฐที่สุดในหมู่มนุษย์เราไม่มี
(นกขมิ้นโพธิสัตว์กล่าวว่า)
[๘๓] บุคคลผู้มีจิตไม่มั่นคง กลับกลอก ประทุษร้ายมิตร
มีปกติไม่ยั่งยืนอยู่เป็นนิจ ย่อมไม่มีความสุข
[๘๔] นี่ลิง ท่านจงสร้างอานุภาพปัญญา
จงกลับตัวให้มีความเป็นปกติเสีย จงสร้างกระท่อมป้ องกันลมและความหนาวเถิด
กุฏิทูสกชาดกที่ ๑ จบ
---------------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
กุฏิทูสกชาดก
ว่าด้วย ลิงกับนกขมิ้น
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภภิกษุหนุ่มผู้เผาบรรณศาลาของพระมหากัสสปเถระ
จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
เรื่องตั้งขึ้นในนครราชคฤห์.
ได้ยินว่า ในกาลนั้น พระเถระอาศัยนครราชคฤห์อยู่ในอรัญญกุฎี
ภิกษุหนุ่ม ๒ รูปกระทาการอุปัฏฐากพระเถระ. ในภิกษุหนุ่ม ๒ รูปนั้น
รูปหนึ่งเป็ นผู้มีอุปการะแก่พระเถระ ส่วนอีกรูปหนึ่งเป็ นผู้ว่ายาก
กระทากิจวัตรที่ภิกษุนอกนี้กระทา ให้เป็ นเสมือนตนกระทา
เมื่อภิกษุนั้นตั้งน้าบ้วนปากเป็นต้น ตนเองไปยังสานักของพระเถระ
ไหว้แล้วกล่าวว่า ท่านขอรับ น้ากระผมตั้งไว้แล้ว ขอท่านจงล้างหน้าเถิดขอรับ
เมื่อบริเวณกุฏิอันภิกษุนั้นลุกขึ้นแต่เช้าตรู่ปัดกวาดไว้แล้ว
ในเวลาพระเถระออกมา ตนเองบริหารข้างโน้นข้างนี้

2. 2
กระทาบริเวณทั้งสิ้นให้เป็นเสมือนตนปัดกวาดไว้.
ภิกษุผู้สมบูรณ์ด้วยวัตรคิดว่า
พระหัวดื้อรูปนี้กระทากิจวัตรที่เรากระทาให้เป็นเสมือนตนกระทา
เราจักกระทากรรมของพระหัวดื้อนี้ให้ปรากฏ.
เมื่อภิกษุหัวดื้อนั้นฉันในภายในบ้านแล้วมานอนบนเตียงของตนเองนั่นแหละ
ผู้ภิกษุสมบูรณ์ด้วยวัตรจึงต้มน้าสาหรับอาบให้ร้อนแล้ววางไว้หลังซุ้ม
แล้วตั้งน้าอื่นประมาณกึ่งทะนานไว้บนเตา. ภิกษุหัวดื้อนอกนี้ตื่นนอนแล้วมา
เห็นไอน้าพลุ่งขึ้นจึงคิดว่า ภิกษุนั้นจักต้มน้าให้เดือดแล้วตั้งไว้ในซุ้ม
จึงไปยังสานักของพระเถระแล้วกล่าวว่า
ท่านขอรับกระผมตั้งน้าไว้ในซุ้มสาหรับอาบแล้ว ขอนิมนต์อาบเถิด.
พระเถระกล่าวว่า จักอาบ แล้วมาพร้อมกับภิกษุหัวดื้อนั้น
ไม่เห็นน้าในซุ้มจึงถามว่า น้าอยู่ที่ไหน น้าอยู่ที่ไหน? ภิกษุนั้นจึงรีบไปยังโรงไฟ
หย่อนกระบวยลงในภาชนะเปล่า กระบวยกระทบพื้นภาชนะเปล่งเสียงดังฆระ
ตั้งแต่นั้นมาภิกษุนั้นจึงมีชื่อว่าอุฬุงกสัททกะ.
ขณะนั้น ภิกษุผู้สมบูรณ์ด้วยวัตรจึงนาน้ามาจากหลังซุ้ม แล้วกล่าวว่า
อาบเถิด ท่านขอรับ. พระเถระอาบน้าแล้วราพึงอยู่
ได้รู้ว่าพระอุฬุงกสัททกะเป็นคนหัวดื้อ
จึงโอวาทพระอุฬุงกสัททกะนั้นผู้มายังเถระอุปัฏฐากในตอนเย็นว่า ผู้มีอายุ
ธรรมดาสมณะกล่าวสิ่งที่ตนทาเท่านั้นว่าเราทาจึงควร กล่าวโดยประการอื่นไป
ย่อมเป็นสัมปชานมุสาวาท กล่าวเท็จทั้งๆ ที่รู้ ตั้งแต่นี้ไป
เธออย่าได้กระทากรรมเห็นปานนี้. พระอุฬุงกสัททกะนั้นโกรธพระเถระ.
วันรุ่งขึ้น จึงไม่เข้าบ้านเพื่อบิณฑบาตกับพระเถระ
พระเถระจึงเข้าไปบิณฑบาตพร้อมกับภิกษุนอกนี้.
ฝ่ายอุฬุงกสัททกะได้ไปยังตระกูลอุปัฏฐากของพระเถระ
เมื่อเขากล่าวว่าพระเถระไปไหนขอรับ จึงกล่าวว่า
พระเถระนั่งอยู่ในวิหารนั่นแหละ เพราะไม่ผาสุก
เมื่อเขากล่าวว่าได้อะไรจึงจะควรขอรับ จึงกล่าวว่า ท่านจงให้สิ่งนี้และสิ่งนี้
แล้วถือเอาไปยังที่ชอบใจของตน ฉันแล้วจึงได้ไปยังวิหาร.
วันรุ่งขึ้น พระเถระไปยังตระกูลนั้นแล้วนั่ง คนทั้งหลายจึงกล่าวว่า
ท่านผู้เจริญ พระผู้เป็ นเจ้าไม่มีความผาสุกหรือ ได้ยินว่า
เมื่อวานท่านนั่งอยู่แต่ในวิหารเท่านั้น
พวกกระผมส่งอาหารไปถวายกะมือภิกษุหนุ่มชื่อโน้น
พระผู้เป็นเจ้าบริโภคอาหารแล้วหรือ. พระเถระได้นิ่งเสีย
กระทาภิตกิจแล้วไปยังวิหาร
เรียกพระอุฬุงกสัททกะผู้มาในเวลาบารุงพระเถระในเวลาเย็น แล้วกล่าวว่า อาวุโส

3. 3
ได้ยินว่า เธอขอในตระกูลชื่อโน้นในบ้านชื่อโน้นว่า การได้สิ่งนี้และสิ่งนี้
ย่อมควรแก่พระเถระแล้วบริโภคเสียเอง แล้วกล่าวว่าขึ้นชื่อว่าการขอย่อมไม่ควร
เธออย่าประพฤติอนาจารเห็นปานนี้อีก.
พระอุฬุงกสัททกะผูกความอาฆาตในพระเถระ
ด้วยเหตุมีประมาณเท่านี้ คิดว่า แม้เมื่อวานนี้
พระเถระนี้ก็กระทาความทะเลาะกับเรา เพราะอาศัยเหตุสักว่าน้า มาบัดนี้
ท่านอดกลั้นไม่ได้ว่า เราบริโภคภัตกามือหนึ่งในเรือนของพวกอุปัฏฐากของท่าน
จึงกระทาการทะเลาะอีก เราจักรู้กิจที่ควรทาแก่พระเถระนี้.
วันรุ่งขึ้น เมื่อพระเถระเข้าไปบิณฑบาต
จึงถือไม้ค้อนทุบภาชนะเครื่องใช้ทั้งหลาย เผาบรรณศาลาแล้วหลบหนีไป.
พระอุฬุงกสัททกะนั้น ยังมีชีวิตอยู่แล เป็ นมนุษย์เพียงดังเปรต ผอมโซ
กระทากาละแล้วได้บังเกิดในอเวจีมหานรก.
อนาจารนั้นที่พระอุฬุงกสัททกะนั้นกระทาได้ปรากฏไปในท่ามกลางมหาชน.
ครั้งนั้น ภิกษุพวกหนึ่งจากกรุงราชคฤห์มานครสาวัตถี
เก็บบาตรจีวรไว้ในที่ที่เป็นสภาคกัน ณ ที่ที่มาถึง แล้วไปยังสานักของพระศาสดา
ถวายบังคมแล้วนั่งอยู่.
พระศาสดาทรงกระทาปฏิสันถารกับภิกษุเหล่านั้นแล้วตรัสถามว่า
พวกเธอมาแต่ไหน? ภิกษุเหล่านั้นกราบทูลว่า มาจากกรุงราชคฤห์ พระเจ้าข้า.
พระศาสดาตรัสถามว่า ใครเป็ นอาจารย์ให้โอวาทในที่นั้น.
ภิกษุเหล่านั้นกราบทูลว่า พระมหากัสสปเถระ พระเจ้าข้า. พระศาสดาตรัสถามว่า
กัสสปเป็นสุขสบายดีหรือ. ภิกษุเหล่านั้นกราบทูลว่า พระเจ้าข้า
พระเถระเป็นสุขสบายดี แต่สัทธิวิหาริกของท่านโกรธในโอวาทที่ท่านให้
แม้เมื่อพระเถระเข้าไปเพื่อบิณฑบาต ก็ถือไม้ค้อนทุบภาชนะเครื่องใช้ทั้งหลาย
เผาบรรณศาลาของพระเถระ แล้วหลบหนีไป.
พระศาสดาได้ทรงสดับดังนั้นจึงตรัสว่า ภิกษุทั้งหลาย
การเที่ยวไปผู้เดียวเท่านั้นแห่งกัสสป
ประเสริฐกว่าการเที่ยวไปกับคนพาลเห็นปานนี้
แล้วตรัสพระคาถาในพระธรรมบทนี้ว่า :-
บุคคลเมื่อจะเที่ยวไป ถ้าไม่ประสบคนที่ดีกว่า หรือคนเช่นกับตน
พึงทาการเที่ยวไปผู้เดียวให้มั่นไว้ เพราะความเป็นสหายในคนพาลย่อมไม่มี.
ก็แหละครั้นตรัสคาถานี้แล้ว
จึงตรัสเรียกภิกษุทั้งหลายเหล่านั้นมาตรัสอีกว่า
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
ภิกษุนี้เป็นผู้ประทุษร้ายกุฎีในบัดนี้เท่านั้นก็หามิได้ แม้ในกาลก่อน
ก็ได้เป็นผู้ประทุษร้ายกุฎีมาแล้วเหมือนกัน

4. 4
และย่อมโกรธผู้ให้โอวาทแต่ในบัดนี้เท่านั้นก็หามิได้ แม้ในกาลก่อน
ก็โกรธแล้วเหมือนกัน
อันภิกษุเหล่านั้นทูลอาราธนาแล้ว จึงทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก
ดังต่อไปนี้.
ในอดีตกาล
เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในพระนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในกาเนิดนกขมิ้น เจริญวัยแล้ว
กระทารังฝนรั่วรดไม่ได้เป็นที่ชอบใจของตนอยู่ในหิมวันตประเทศ ครั้งนั้น
ลิงตัวหนึ่งเมื่อฝนตกไม่ขาดเม็ดในฤดูฝน ถูกความหนาวบีบคั้น
นั่งกัดฟันอยู่ในที่ไม่ไกลพระโพธิสัตว์.
พระโพธิสัตว์เห็นลิงนั้นลาบากอยู่อย่างนั้น เมื่อจะเจรจากับลิงนั้น
จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
ดูก่อนวานร ศีรษะ มือ และเท้าของท่านเหมือนของมนุษย์
เมื่อเป็นเช่นนั้น เพราะเหตุไรหนอ เรือนของท่านจึงไม่มี.
วานรได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ดูก่อนนกขมิ้น ศีรษะ มือ และเท้าของเราเหมือนของมนุษย์ก็จริง
แต่ปัญญาที่บัณฑิตกล่าวว่าประเสริฐสุดในหมู่มนุษย์ของเราไม่มี.
พระโพธิสัตว์ได้ฟังดังนั้น จึงกล่าว ๒ คาถานอกนี้ว่า :-
ผู้มีจิตไม่มั่นคง มีจิตกลับกลอกมักประทุษร้ายมิตร
มีปกติไม่ยั่งยืนเป็นนิจ ย่อมไม่มีความสบาย.
ท่านจงสร้างอานุภาพขึ้นเถิด จงเปลี่ยนปกติเดิมเสียเถิด ดูก่อนกระบี่
ท่านจงสร้างกระท่อมไว้ป้ องกันความหนาวและลมเถิด.
ลิงคิดว่า อันดับแรก เจ้านกนี้บริภาษเรา
เพราะความที่ตนจับอยู่ในที่ที่ฝนไม่รั่วรด เราจักไม่ให้มันจับอยู่ในรังนี้ ลาดับนั้น
มันมีความประสงค์จะจับพระโพธิสัตว์ จึงโลดแล่นมา.
พระโพธิสัตว์จึงบินไปในที่อื่น
ลิงจึงทาลายรังกระทาให้ละเอียดเป็นจุรณวิจุรณแล้วหลีกไป.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า
ลิงในครั้งนั้น ได้เป็ นภิกษุผู้เผากุฎีในครั้งนี้
ส่วนนกขมิ้นในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถากุฏิทูสกชาดกที่ ๑
-----------------------------------------------------