ว่าด้วยต้นไม้โดดเดี่ยวย่อมแพ้ลม พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงทราบความพินาศใหญ่กำลังจะเกิดแก่พระญาติทั้งหลายของพระองค์ เพราะทะเลาะกันเรื่องน้ำ ก็เสด็จเหาะไปในอากาศ ประทับนั่งโดยบัลลังก์ เบื้องบนแม่น้ำโรหิณี ทรงเปล่งรัศมีสีขาบให้พระญาติทั้งหลายสลดพระทัย แล้วเสด็จลงจากอากาศ ประทับนั่ง ณ ฝั่งแม่น้ำ ทรงปรารภการทะเลาะนั้น ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. ในชาดกที่ยกมานี้เป็นสังเขปนัย ส่วนวิตถานัยจักปรากฏแจ้งใน กุณาลชาดก ก็และในครั้งนั้น พระศาสดาตรัสเรียกพระญาติทั้งหลายมาตรัสว่า มหาบพิตรทั้งหลาย ท่านทั้งหลายได้นามว่าเป็นญาติกัน ควรจะสมัครสมานสามัคคีร่วมใจกัน เพราะว่าเมื่อพระญาติทั้งหลายยังสามัคคีกันอยู่ หมู่ปัจจามิตรย่อมไม่ได้โอกาส อย่าว่าแต่หมู่มนุษย์เลย แม้ต้นไม้ทั้งหลายอันหาเจตนามิได้ ยังควรจะได้ความสามัคคีกัน เพราะในอดีตกาลที่หิมวันตประเทศ มหาวาตภัยรุกรานป่ารัง แต่เพราะป่ารังนั้นเกี่ยวประสานกันและกันแน่นขนัดไปด้วยลำต้น กอพุ่มและลดาวัลย์ ไม่อาจจะให้ต้นไม้แม้ต้นเดียวโค่นลงได้ พัดผ่านไปตามยอดๆ เท่านั้น แต่ได้พัดเอาไม้ใหญ่ต้นหนึ่งที่ขึ้นอยู่บนเนิน แม้จะสมบูรณ์ด้วยกิ่งก้านค่าคบไม้ล้มลงที่พื้นดิน ถอนรากถอนโคนขึ้น เพราะไม่เกี่ยวประสานกันกับต้นไม้อื่นๆ ด้วยเหตุนี้ จึงควรที่พวกท่านทั้งหลายจะสมัครสมานสามัคคีร่วมใจกัน อันพระญาติเหล่านั้นกราบทูลอาราธนา จึงทรงนำเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
รุกขธัมมชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๔. รุกขธัมมชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๗๔)
ว่าด้วยธรรมสาหรับต้นไม้
(พระโพธิสัตว์แสดงธรรมแก่เหล่าเทวดาว่า)
[๗๔] ญาติยิ่งมีมากยิ่งดี แม้ต้นไม้ที่เกิดในป่ายิ่งมีมากก็ยิ่งดี
ต้นไม้ที่ยืนต้นอยู่โดดเดี่ยว ถึงจะใหญ่โต ลมย่อมพัดให้หักโค่นได้
รุกขธัมมชาดกที่ ๔ จบ
----------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
เอกกนิบาตชาดก วรุณวรรค
๔. รุกขธรรมชาดก ว่าด้วยต้นไม้โดดเดี่ยวย่อมแพ้ลม
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร
ทรงทราบความพินาศใหญ่กาลังจะเกิดแก่พระญาติทั้งหลายของพระองค์
เพราะทะเลาะกันเรื่องน้า ก็เสด็จเหาะไปในอากาศ ประทับนั่งโดยบัลลังก์
เบื้องบนแม่น้าโรหิณี ทรงเปล่งรัศมีสีขาบให้พระญาติทั้งหลายสลดพระทัย
แล้วเสด็จลงจากอากาศ ประทับนั่ง ณ ฝั่งแม่น้า ทรงปรารภการทะเลาะนั้น
ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
ในชาดกที่ยกมานี้เป็นสังเขปนัย
ส่วนวิตถานัยจักปรากฏแจ้งใน กุณาลชาดก
ก็และในครั้งนั้น พระศาสดาตรัสเรียกพระญาติทั้งหลายมาตรัสว่า
มหาบพิตรทั้งหลาย ท่านทั้งหลายได้นามว่าเป็นญาติกัน
ควรจะสมัครสมานสามัคคีร่วมใจกัน
เพราะว่าเมื่อพระญาติทั้งหลายยังสามัคคีกันอยู่ หมู่ปัจจามิตรย่อมไม่ได้โอกาส
อย่าว่าแต่หมู่มนุษย์เลย แม้ต้นไม้ทั้งหลายอันหาเจตนามิได้
ยังควรจะได้ความสามัคคีกัน เพราะในอดีตกาลที่หิมวันตประเทศ
มหาวาตภัยรุกรานป่ารัง
แต่เพราะป่ารังนั้นเกี่ยวประสานกันและกันแน่นขนัดไปด้วยลาต้น
กอพุ่มและลดาวัลย์ ไม่อาจจะให้ต้นไม้แม้ต้นเดียวโค่นลงได้
พัดผ่านไปตามยอดๆ เท่านั้น แต่ได้พัดเอาไม้ใหญ่ต้นหนึ่งที่ขึ้นอยู่บนเนิน
แม้จะสมบูรณ์ด้วยกิ่งก้านค่าคบไม้ล้มลงที่พื้นดิน ถอนรากถอนโคนขึ้น
เพราะไม่เกี่ยวประสานกันกับต้นไม้อื่นๆ ด้วยเหตุนี้
จึงควรที่พวกท่านทั้งหลายจะสมัครสมานสามัคคีร่วมใจกัน
อันพระญาติเหล่านั้นกราบทูลอาราธนา จึงทรงนาเรื่องในอดีตมาสาธก

2. 2
ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล ครั้งพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติอยู่ในกรุงพาราณสี
ท้าวเวสวรรณมหาราชที่ทรงอุบัติพระองค์แรกจุติ
ท้าวสักกะทรงตั้งท้าวเวสสวรรณองค์ใหม่ ในคราวเปลี่ยนแปลงท้าวเวสสวรรณนี้
ท้าวเวสสวรรณองค์หลัง ส่งข่าวไปแก่หมู่เทพยดาว่า จงจับจองต้นไม้ กอไผ่
พุ่มไม้ และลดาวัลย์ เป็นวิมานในสถานที่อันพอใจแห่งตนๆ เถิด.
ครั้งนั้น พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็ นรุกขเทวดา ณ ป่ารังแห่งหนึ่ง
ในหิมวันตประเทศ ทรงประกาศบอกเทพที่เป็นหมู่ญาติว่า
เมื่อท่านทั้งหลายจะจับจองวิมาน จงอย่าจับจองที่ต้นไม้อันตั้งอยู่บนเนิน
แต่จงจับจองวิมานที่ต้นไม้ตั้งล้อมรอบวิมานที่เราจับจองแล้วในป่ารังนี้เถิด.
บรรดาเทวดาเหล่านั้น พวกที่เป็นบัณฑิตก็กระทาตามคาของพระโพธิสัตว์
จับจองวิมานต้นไม้ที่ตั้งล้อมวิมานของพระโพธิสัตว์
ฝ่ายพวกที่มิใช่บัณฑิตต่างพูดกันว่า พวกเราจะต้องการอะไรด้วยวิมานในป่า
จงพากันจับจองวิมานที่ประตูบ้าน นิคมและราชธานี ในถิ่นมนุษย์กันเถิด
ด้วยว่าพวกเทวดาที่อยู่อาศัยบ้านเป็นต้น ย่อมประสบลาภอันเลิศ และยศอันเลิศ
แล้วพากันจับจองวิมานที่ต้นไม้ใหญ่ๆ อันเกิด ณ ที่อันเป็ นเนินในถิ่นมนุษย์.
ครั้นอยู่มาวันหนึ่ง เกิดลมฝนใหญ่แม้ถึงต้นไม้ที่ใหญ่ๆ ในป่า
มีรากมั่นคง ต่างมีกิ่งก้าน ค่าคบ หักล้มระเนระนาดทั้งรากทั้งโคน
เพราะโต้ลมเกินไป. แต่พอถึงป่ารัง ซึ่งตั้งอยู่ชิดติดต่อกัน ถึงจะพัดกระหน่า ทุกๆ
ด้านไม่สร่างซา ก็ไม่อาจทาให้ต้นไม้ล้มได้สักต้นเดียว.
หมู่เทวดาที่มีวิมานหักต่างก็ไม่มีที่พานัก พากันจูงมือเด็กๆ ไปป่าหิมพานต์
แจ้งเรื่องราวของตนแก่เทวดาผู้อยู่ในป่ารัง
เทวดาเหล่านั้นก็พากันบอกเรื่องที่พวกเหล่านั้นพากันกระเซอะกระเซิงมาแด่พระ
โพธิสัตว์.
พระโพธิสัตว์กล่าวว่า ขึ้นชื่อว่า ผู้ที่ไม่เชื่อถือถ้อยคาของหมู่บัณฑิต
แล้วพากันไปสู่สถานที่อันหาปัจจัยมิได้ ย่อมเป็นอย่างนี้ทั้งนั้น เมื่อจะแสดงธรรม
จึงกล่าวคาถาความว่า :-
"หมู่ญาติยิ่งมีมากได้ยิ่งดี แม้ถึงไม้เกิดในป่า เป็นหมวดหมู่ได้เป็นดี
(เพราะ) ต้นไม้ที่ตั้งอยู่โดดเดี่ยว แม้จะใหญ่โตเป็นเจ้าป่า
ย่อมถูกลมแรงโค่นได้" ดังนี้
พระโพธิสัตว์บอกกล่าวเหตุนี้ เมื่อสิ้นอายุ ก็ไปตามยถากรรม.
แม้พระบรมศาสดาก็ตรัสว่า มหาบพิตรทั้งหลาย
หมู่ญาติควรจะต้องได้ความสามัคคีกันก่อนอย่างนี้ทีเดียว เพราะเหตุนั้น
ท่านทั้งหลายจงสมัครสมานปรองดองกัน
อยู่กันด้วยความรักใคร่กลมเกลียวกันเถิด

3. 3
ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดกว่า
ฝูงเทพในครั้งนั้นได้มาเป็นพุทธบริษัท
ส่วนเทวดาผู้เป็นบัณฑิตได้มาเป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบอรรถกถารุกขธัมมชาดกที่ ๔
-----------------------------------------------------