ว่าด้วย เหตุที่นายอุยยานบาลจะถูกติ พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ ทักขิณาคีรีชนบท ทรงปรารภบุตรของนายอุยยานบาลคนหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. ได้ยินว่า พระศาสดาทรงออกพรรษาแล้ว เสด็จออกจากพระวิหารเชตวัน เสด็จเที่ยวจาริกไปในทักขิณาคีรีชนบท. ครั้งนั้น อุบาสกคนหนึ่งนิมนต์ภิกษุสงฆ์ มีพระพุทธเจ้าเป็นประธาน ให้ประทับนั่งในสวน ให้ทรงอิ่มหนำด้วยยาคูและของควรเคี้ยวทั้งหลาย จึงกล่าวว่า พระผู้เป็นเจ้าทั้งหลายประสงค์จะเที่ยวไปในสวน ขอจงเที่ยวไปกับนายอุยยานบาลผู้นี้ แล้วสั่งนายอุยยานบาลว่า ท่านพึงถวายผลไม้น้อยใหญ่ในสวนแก่พระผู้เป็นเจ้าทั้งหลาย. ภิกษุทั้งหลายเดินเที่ยวไปเห็นที่เป็นหลุมแห่งหนึ่ง จึงถามว่า ที่นี้เป็นหลุมไม่มีต้นไม้งอกขึ้น เป็นเพราะเหตุไรหนอ? ลำดับนั้น นายอุยยานบาลจึงบอกแก่ภิกษุทั้งหลายว่า ได้ยินว่า มีบุตรของนายอุยยานบาลคนหนึ่ง เมื่อจะรดน้ำต้นไม้ที่ปลูกใหม่ คิดว่า จักรดน้ำโดยเอารากเป็นประมาณ จึงถอนขึ้นมาแล้วรดน้ำเฉพาะราก ด้วยเหตุนั้น ที่นั้นจึงเป็นหลุม. ภิกษุทั้งหลายมาเฝ้าพระศาสดาแล้วกราบทูลเนื้อความนั้นให้ทรงทราบ. พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่ในบัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อน กุมารนั้นก็เป็นผู้ทำลายอาราม ภิกษุเหล่านั้นทูลอ้อนวอน จึงทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
อารามทูสกชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๘. อารามทูสกชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๖๘)
ว่าด้วยลิงทาลายสวน
(พระโพธิสัตว์เห็นกิริยาของลิง จึงกล่าวว่า)
[๕๒] ลิงตัวที่ได้รับสมมติว่าประเสริฐที่สุดกว่าลิงทั้งปวงที่มีชาติเสมอกัน
ยังมีปัญญาเพียงแค่นี้ ส่วนลิงนอกจากนี้จะมีปัญญาเช่นไร
(พวกลิงได้ฟังคาของพระโพธิสัตว์แล้ว จึงกล่าวว่า)
[๕๓] ท่านผู้ประเสริฐ ท่านยังไม่รู้จึงได้ติเตียนอย่างนี้
พวกเราไม่เห็นรากแล้วจะรู้ได้อย่างไรว่า ต้นไม้หยั่งรากลงลึกแค่ไหน
(พระโพธิสัตว์กล่าวว่า)
[๕๔] เราไม่ติเตียนพวกเจ้าที่เป็ นลิงป่าหรอก
แต่ผู้ที่ควรถูกตาหนิคือพระเจ้าวิสสเสนะ ที่พวกเจ้าปลูกต้นไม้ให้
อารามทูสกชาดกที่ ๘ จบ
---------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
อารามทูสกชาดก
ว่าด้วย เหตุที่นายอุยยานบาลจะถูกติ
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ ทักขิณาคีรีชนบท
ทรงปรารภบุตรของนายอุยยานบาลคนหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า พระศาสดาทรงออกพรรษาแล้ว
เสด็จออกจากพระวิหารเชตวัน เสด็จเที่ยวจาริกไปในทักขิณาคีรีชนบท. ครั้งนั้น
อุบาสกคนหนึ่งนิมนต์ภิกษุสงฆ์ มีพระพุทธเจ้าเป็ นประธาน ให้ประทับนั่งในสวน
ให้ทรงอิ่มหนาด้วยยาคูและของควรเคี้ยวทั้งหลาย จึงกล่าวว่า
พระผู้เป็นเจ้าทั้งหลายประสงค์จะเที่ยวไปในสวน
ขอจงเที่ยวไปกับนายอุยยานบาลผู้นี้ แล้วสั่งนายอุยยานบาลว่า
ท่านพึงถวายผลไม้น้อยใหญ่ในสวนแก่พระผู้เป็นเจ้าทั้งหลาย.
ภิกษุทั้งหลายเดินเที่ยวไปเห็นที่เป็ นหลุมแห่งหนึ่ง จึงถามว่า
ที่นี้เป็ นหลุมไม่มีต้นไม้งอกขึ้น เป็ นเพราะเหตุไรหนอ? ลาดับนั้น
นายอุยยานบาลจึงบอกแก่ภิกษุทั้งหลายว่า ได้ยินว่า
มีบุตรของนายอุยยานบาลคนหนึ่ง เมื่อจะรดน้าต้นไม้ที่ปลูกใหม่ คิดว่า
จักรดน้าโดยเอารากเป็ นประมาณ จึงถอนขึ้นมาแล้วรดน้าเฉพาะราก ด้วยเหตุนั้น
ที่นั้นจึงเป็ นหลุม.
ภิกษุทั้งหลายมาเฝ้ าพระศาสดาแล้วกราบทูลเนื้อความนั้นให้ทรงทราบ.

2. 2
พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่ในบัดนี้เท่านั้น
แม้ในกาลก่อน กุมารนั้นก็เป็ นผู้ทาลายอาราม ภิกษุเหล่านั้นทูลอ้อนวอน
จึงทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล
เมื่อพระเจ้าวิสสเสนะครองราชสมบัติอยู่ในพระนครพาราณสี
เมื่อเขาป่าวประกาศการเล่นมหรสพ นายอุยยานบาลคิดว่าจักเล่นมหรสพ
จึงบอกลิงทั้งหลายที่อยู่ในสวนว่า สวนนี้มีอุปการะมากแก่พวกเจ้า
เราจักเล่นมหรสพ ๗ วัน พวกเจ้าจงรดน้าต้นไม้ที่ปลูกใหม่ตลอด ๗ วัน.
พวกลิงรับคาว่าได้.
นายอุยยานบาลจึงมอบกระออมหนังให้แก่ลิงเหล่านั้นแล้วก็จากไป.
ลิงทั้งหลายเมื่อจะรดน้า จึงรดน้าที่ต้นไม้ซึ่งปลูกใหม่ๆ.
ลาดับนั้น ลิงจ่าฝูงได้กล่าวกะลิงเหล่านั้นว่า พวกท่านจงรอก่อน
ธรรมดาว่าน้ามิใช่จะหาได้ง่ายตลอดทุกเวลา น้านั้นควรจะรักษา
ควรที่พวกเราจะถอนต้นไม้ที่ปลูกใหม่ รู้ขนาดประมาณของรากแล้ว
ต้นที่มีรากยาวรดให้มาก ต้นที่มีรากสั้นรดแต่น้อย. ลิงเหล่านั้นพากันรับคาว่าดีละ
บางพวกเดินถอนต้นไม้ที่ปลูกใหม่ บางพวกปลูกแล้วรดน้า.
ในกาลนั้น พระโพธิสัตว์ได้เป็ นบุตรของตระกูลหนึ่งในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์ได้ไปสวนด้วยกรณียกิจบางอย่าง เห็นลิงเหล่านั้นกระทาอยู่อย่างนั้น
จึงถามว่า ใครให้พวกเจ้ากระทาอย่างนี้ เมื่อพวกลิงตอบว่า หัวหน้าวานร
จึงกล่าวว่า ปัญญาแห่งหัวหน้าของพวกเจ้า ยังเท่านี้ก่อน
ส่วนปัญญาของพวกเจ้าจักเป็นเช่นไร
เมื่อจะประกาศเนื้อความนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
ลิงตัวใดสมมติกันว่า เป็ นใหญ่กว่าฝูงลิงเหล่านี้
ปัญญาของลิงตัวนั้นมีอยู่เพียงอย่างนี้เท่านั้น ฝูงลิงที่เป็ นบริวารนอกนี้
จะมีปัญญาอะไร.
วานรทั้งหลายได้ฟังถ้อยคาของพระโพธิสัตว์นั้นแล้ว จึงกล่าวคาถาที่ ๒
ว่า :-
ข้าแต่ท่านผู้ประเสริฐ ท่านยังไม่รู้อะไร ไฉนจึงด่วนมาติเตียนเราต่างๆ
อย่างนี้เล่า เรายังไม่เห็นรากไม้แล้ว
จะพึงรู้ต้นไม้ว่ารากหยั่งลงไปลึกได้อย่างไรเล่า.
พระโพธิสัตว์ได้ฟังดังนั้นจึงกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า :-
เราไม่ติเตียนเจ้าทั้งหลาย เพราะพวกเจ้าก็เป็นแต่ลิงไพรอาศัยอยู่ในป่า
แต่คนเช่นพวกเจ้าปลูกต้นไม้ เพื่อประโยชน์แก่พระราชาองค์ใด
พระราชาองค์นั้น คือพระเจ้าวิสสเสนะ จะพึงถูกติเตียนได้.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดกว่า

3. 3
หัวหน้าวานรในกาลนั้น ได้เป็น กุมารผู้ทาลายต้นไม้ในสวนในบัดนี้
ส่วนบุรุษผู้เป็นบัณฑิตในกาลนั้น ได้เป็ น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาอารามทูสกชาดกที่ ๘
------------------------------