ว่าด้วย ผู้ฉลาดเอาตัวรอดได้ พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภภิกษุหนุ่มผู้เป็นสัทธิวิหาริกของพระธรรมเสนาบดีสารีบุตร ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. ได้ยินว่า ภิกษุหนุ่มรูปนั้นเป็นผู้ฉลาดในการรักษาร่างกายของตน ไม่ฉันของเย็นจัด ร้อนจัด เพราะเกรงว่าร่างกายจะไม่สบาย ไม่ออกไปข้างนอก เพราะเกรงว่าร่างกายจะกระทบหนาวและร้อน ไม่ฉันจังหันที่แฉะและเป็นท้องเล็น. เพราะภิกษุหนุ่มนั้นเป็นผู้ฉลาดในการรักษาร่างกาย จึงปรากฏไปในท่ามกลางสงฆ์. ภิกษุทั้งหลายประชุมสนทนากันว่า อาวุโสทั้งหลาย ได้ยินว่า ภิกษุหนุ่มรูปนั้นเป็นผู้ฉลาดในการรักษาร่างกายเป็นอย่างดี. พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บัดนี้ พวกเธอนั่งประชุมสนทนากันด้วยเรื่องอะไร เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว จึงตรัสว่า ภิกษุหนุ่มรูปนี้ มิใช่ฉลาดในการรักษาร่างกายในบัดนี้เท่านั้น แม้เมื่อก่อน เธอก็เป็นผู้ฉลาดเหมือนกัน แล้วทรงนำเรื่องอดีตมาตรัสเล่า.

1. 1
กุกกุฏชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๙. กุกกุฏชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๐๙)
ว่าด้วยไก่
(ไก่ต้องการจะให้นายพรานละอายใจ จึงพูดเป็นภาษามนุษย์ว่า)
[๑๑๗] ต้นหูกวาง ต้นสมอพิเภกในป่า ข้าพเจ้าได้เห็นแล้ว
ต้นไม้เหล่านั้นไม่สามารถจะเคลื่อนที่ได้เหมือนกับท่าน
(นายพรานกล่าวว่า)
[๑๑๘] ไก่ตัวนี้คือไก่ตัวเก่าที่แหกกรงหนีมา เป็นไก่ที่ฉลาด
หลบหนีจากบ่วงหางสัตว์มาได้ และยังขันเยาะเย้ยเสียอีก
กุกกุฏชาดกที่ ๙ จบ
-----------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
กักกรชาดก
ว่าด้วย ผู้ฉลาดเอาตัวรอดได้
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร
ทรงปรารภภิกษุหนุ่มผู้เป็นสัทธิวิหาริกของพระธรรมเสนาบดีสารีบุตร
ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า ภิกษุหนุ่มรูปนั้นเป็ นผู้ฉลาดในการรักษาร่างกายของตน
ไม่ฉันของเย็นจัด ร้อนจัด เพราะเกรงว่าร่างกายจะไม่สบาย ไม่ออกไปข้างนอก
เพราะเกรงว่าร่างกายจะกระทบหนาวและร้อน
ไม่ฉันจังหันที่แฉะและเป็นท้องเล็น.
เพราะภิกษุหนุ่มนั้นเป็นผู้ฉลาดในการรักษาร่างกาย
จึงปรากฏไปในท่ามกลางสงฆ์.
ภิกษุทั้งหลายประชุมสนทนากันว่า อาวุโสทั้งหลาย ได้ยินว่า
ภิกษุหนุ่มรูปนั้นเป็ นผู้ฉลาดในการรักษาร่างกายเป็นอย่างดี.
พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บัดนี้
พวกเธอนั่งประชุมสนทนากันด้วยเรื่องอะไร
เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว จึงตรัสว่า ภิกษุหนุ่มรูปนี้
มิใช่ฉลาดในการรักษาร่างกายในบัดนี้เท่านั้น แม้เมื่อก่อน
เธอก็เป็นผู้ฉลาดเหมือนกัน แล้วทรงนาเรื่องอดีตมาตรัสเล่า.
ในอดีตกาล ครั้งพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติอยู่ในกรุงพาราณสี
พระโพธิสัตว์ได้เป็ นรุกขเทวดาอยู่ในราวป่าใหญ่. ครั้งนั้น
มีพรานนกคนหนึ่งอุ้มไก่ต่อตัวหนึ่ง ถือบ่วงและแร้ว เที่ยวดักไก่ในป่าอยู่

2. 2
เริ่มจะดักไก่ตัวหนึ่งซึ่งเป็ นไก่ของตนมาก่อน หนีเข้าป่าไป.
ไก่ตัวนั้นเพราะเข้าใจในบ่วง จึงไม่ยอมเข้าติดบ่วง ถอยหนีไปเรื่อยๆ .
นายพรานจึงเอากิ่งไม้และใบไม้คลุมกาบังตนไว้
เลื่อนคันแร้วและบ่วงตามไปเรื่อยๆ.
ฝ่ายไก่อยากจะให้นายพรานละอายใจ จึงพูดเป็นภาษามนุษย์
กล่าวคาถาแรกว่า:-
ต้นหูกวาง และสมอพิเภกทั้งหลายในป่า เราเคยเห็นแล้ว
ต้นไม้เหล่านั้นย่อมเดินไปเหมือนกับท่านไม่ได้.
คาถานั้นมีอธิบายว่า ดูก่อนสหายพราน
เราเคยเห็นต้นหูกวางและสมอพิเภกเป็นอันมากเกิดในป่านี้
ต้นไม้เหล่านั้นไม่เคลื่อน ไม่ก้าว
ไม่เดินเหมือนท่านก้าวเคลื่อนเดินไปทางโน้นทางนี้ได้ฉะนั้น.
ก็และครั้นไก่นั้นกล่าวอย่างนี้แล้ว จึงได้หนีไปเสียที่อื่น.
ในเวลาที่ไก่หนีไป นายพรานจึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ไก่ตัวเก่าที่แหกกรงหนีมาได้นี้ เป็นไก่ฉลาดในบ่วงขนสัตว์
ย่อมหลีกไปและยังขันเย้ยเสียด้วย.
ครั้นกล่าวอย่างนี้แล้ว
พรานก็เที่ยวไปในป่าจับไก่ตามที่ดักได้กลับเรือน.
พระศาสดาทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดก.
พรานในครั้งนั้น ได้เป็ น เทวทัต ในครั้งนี้.
ไก่ได้เป็ นภิกษุหนุ่มผู้ฉลาดในการรักษาร่างกาย
ส่วนรุกขเทวดาผู้เห็นเหตุการณ์อย่างประจักษ์ คือ เราตถาคต นี้แล.
จบ อรรถกถากักกรชาดกที่ ๙
----------------------