ว่าด้วย เศร้าโศกเพราะได้ใหม่ลืมเก่า พระศาสดาเมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภการทรงสงเคราะห์อาคันตุกะของพระเจ้าโกศลแล้ว จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. ได้ยินว่า สมัยหนึ่ง พระเจ้าโกศลนั้นไม่ได้ทรงสงเคราะห์ทหารเก่าที่มาเฝ้าตามประเพณี แต่ได้ทรงทำสักการะสัมมานะแก่ทหารผู้เข้ามาใหม่ๆ ยังเป็นแขก ภายหลังเมื่อพระองค์เสด็จไปเพื่อทรงปราบปัจจันตชนบทที่ก่อการร้าย ทหารเก่าก็ไม่สู้รบโดยคิดว่า ทหารใหม่ที่เป็นแขกผู้ได้สักการะจักสู้รบ ส่วนทหารใหม่ที่เป็นแขกก็ไม่สู้รบโดยคิดว่าทหารเก่าจักสู้รบ. โจรเลยชนะพระราชา. พระราชาทรงปราชัยแล้ว ทรงทราบความที่ตนปราชัย เพราะโทษคือการทรงสงเคราะห์ทหารใหม่ที่เป็นแขก เสด็จกลับพระนครสาวัตถี ทรงดำริว่า เราคนเดียวหรืออย่างไรทำอย่างนี้แล้วแพ้ หรือว่าพระราชาแม้เหล่าอื่นก็เคยแพ้ดังนี้ เสวยพระกระยาหารเช้าแล้วเสด็จไปยังพระเชตวัน ถวายนมัสการพระศาสดาแล้ว จึงทูลถามข้อความนั้น. พระศาสดาตรัสตอบว่า ขอถวายพระพรมหาบพิตรมหาราช ใช่จะมีแต่มหาบพิตรพระองค์เดียวเท่านั้นก็หาไม่ แม้พระราชาในสมัยโบราณ ทรงทำการสงเคราะห์ทหารใหม่ผู้เป็นแขกแล้วทรงปราชัยก็มี. เป็นผู้อันพระราชาทูลอ้อนวอนแล้ว ได้ทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
ธูมการิชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๘. ธูมการิชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๔๑๓)
ว่าด้วยพราหมณ์ผู้ก่อไฟรมควัน
(พระศาสดาตรัสขยายอาการถามของพระธนญชัยในอดีตว่า)
[๑๒๘] พระเจ้ายุธิฏฐิละผู้ใคร่ธรรม ได้ตรัสถามวิธุรบัณฑิตว่า พราหมณ์
เจ้าทราบบ้างไหม มีใครคนหนึ่งเศร้าโศกมาก
(พระโพธิสัตว์กราบทูลพระราชาว่า)
[๑๒๙] มีพราหมณ์วาเสฏฐโคตร บูชาไฟอยู่ในป่ากับฝูงแพะ
ไม่เกียจคร้าน ก่อไฟรมควันทั้งกลางวันและกลางคืน
[๑๓๐] ด้วยกลิ่นควันไฟนั้นของเขา พวกละมั่งถูกยุงรบกวน
จึงได้เข้าไปอยู่ใกล้พราหมณ์ผู้ก่อไฟรมควันตลอดฤดูฝน
[๑๓๑] เขาพอใจพวกละมั่ง เลยไม่เอาใจใส่พวกแพะ
มันจะมาหรือจะไปก็ไม่รับรู้ แพะเหล่านั้นของเขาจึงพินาศไป
[๑๓๒] เมื่อป่าไร้ยุงในฤดูใบไม้ร่วง
พวกละมั่งก็พากันเข้าไปยังซอกเขาและต้นน้าลาธาร
[๑๓๓] พราหมณ์เห็นพวกละมั่งจากไปแล้ว
และพวกแพะก็ถึงความพินาศ จึงซูบผอม
มีผิวพรรณหม่นหมองและเป็ นโรคผอมเหลือง
[๑๓๔] ด้วยประการเช่นนี้ ผู้ใดไม่สนใจคนเก่าของตน รักแต่คนมาใหม่
ผู้นั้นก็จะโดดเดี่ยว เศร้าโศกมากเหมือนดังพราหมณ์ผู้ก่อไฟรมควัน
ธูมการิชาดกที่ ๘ จบ
--------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ธูมการีชาดก
ว่าด้วย เศร้าโศกเพราะได้ใหม่ลืมเก่า
พระศาสดาเมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภการทรงสงเคราะห์อาคันตุกะของพระเจ้าโกศลแล้ว จึงตรัสเรื่องนี้
ดังนี้.
ได้ยินว่า สมัยหนึ่ง
พระเจ้าโกศลนั้นไม่ได้ทรงสงเคราะห์ทหารเก่าที่มาเฝ้ าตามประเพณี
แต่ได้ทรงทาสักการะสัมมานะแก่ทหารผู้เข้ามาใหม่ๆ ยังเป็นแขก
ภายหลังเมื่อพระองค์เสด็จไปเพื่อทรงปราบปัจจันตชนบทที่ก่อการร้าย
ทหารเก่าก็ไม่สู้รบโดยคิดว่า ทหารใหม่ที่เป็นแขกผู้ได้สักการะจักสู้รบ

2. 2
ส่วนทหารใหม่ที่เป็นแขกก็ไม่สู้รบโดยคิดว่าทหารเก่าจักสู้รบ.
โจรเลยชนะพระราชา.
พระราชาทรงปราชัยแล้ว ทรงทราบความที่ตนปราชัย
เพราะโทษคือการทรงสงเคราะห์ทหารใหม่ที่เป็นแขก เสด็จกลับพระนครสาวัตถี
ทรงดาริว่า เราคนเดียวหรืออย่างไรทาอย่างนี้แล้วแพ้
หรือว่าพระราชาแม้เหล่าอื่นก็เคยแพ้ดังนี้
เสวยพระกระยาหารเช้าแล้วเสด็จไปยังพระเชตวัน ถวายนมัสการพระศาสดาแล้ว
จึงทูลถามข้อความนั้น.
พระศาสดาตรัสตอบว่า ขอถวายพระพรมหาบพิตรมหาราช
ใช่จะมีแต่มหาบพิตรพระองค์เดียวเท่านั้นก็หาไม่ แม้พระราชาในสมัยโบราณ
ทรงทาการสงเคราะห์ทหารใหม่ผู้เป็นแขกแล้วทรงปราชัยก็มี.
เป็นผู้อันพระราชาทูลอ้อนวอนแล้ว ได้ทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก
ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล พระเจ้าโกรัพยะทรงพระนามว่า ธนญชัย
ยุธิฏฐิลโคตร เสวยราชสมบัติในอินทปัตถนครในแคว้นกุรุ. ครั้งนั้น
พระโพธิสัตว์ถือกาเนิดในตระกูลปุโรหิตของพระเจ้าธนญชัย
เติบใหญ่แล้วได้รับการศึกษาศิลปทุกชนิดที่เมืองตักกสิลา
กลับมาที่อินทปัตถนครแล้ว
ได้รับตาแหน่งปุโรหิตเป็นผู้ถวายอรรถธรรมแด่พระราชา
แทนบิดาที่ล่วงลับไปแล้ว. คนทั้งหลายได้ขนานนามท่านว่าวิธูรบัณฑิต.
ครั้งนั้น พระเจ้าธนญชัยไม่ทรงคานึงถึงทหารเก่า
ได้ทรงทาการสงเคราะห์ทหารที่เป็นแขกใหม่เท่านั้น
เมื่อพระองค์เสด็จไปปราบปัจจันตชนบทที่ก่อการร้าย
ทหารเก่าไม่รบโดยคิดว่าทหารใหม่ที่เป็นแขกจักรู้หน้าที่.
ทหารใหม่ที่เป็นแขกก็ไม่รบโดยคิดว่า ทหารเก่าจักรู้หน้าที่
ตกลงว่าทั้งทหารเก่าทั้งทหารใหม่ไม่รบเลย.
พระราชาทรงปราชัยแล้ว เสด็จกลับอินทปัตถนครทันที ทรงดาริว่า
เราปราชัยเพราะเราทาการสงเคราะห์ทหารใหม่ที่เป็นแขก.
อยู่มาวันหนึ่ง พระองค์ทรงดาริว่า เราจักถามวิธูรบัณฑิตว่า
มีเราคนเดียวหรืออย่างไร ทาการสงเคราะห์ทหารใหม่ที่เป็นแขกแล้วปราชัย
หรือพระราชาแม้องค์อื่นๆ ที่เคยปราชัยมาแล้วก็มี
แล้วตรัสถามข้อความนั้นกะวิธูรบัณฑิตผู้มาถึงที่เฝ้ าพระราชาแล้วนั่ง.
จึงพระศาสดาเมื่อจะทรงไขอาการที่ตรัสถามของพระราชานั้นให้แจ้งชัด
ได้ตรัสกึ่งคาถาว่า :-
พระเจ้ายุธิฏฐิละผู้ทรงใคร่ในธรรม ได้ตรัสถามวิธูรบัณฑิตแล้ว.

3. 3
ดูก่อนพราหมณ์ ท่านรู้บ้างไหม? ใครคนหนึ่งกาลังเศร้าโศกมาก.
ดูก่อนพราหมณ์ ธรรมดาท่านรู้บ้างไหมว่า
ใครคนหนึ่งในโลกนี้เศร้าโศกมาก คือเศร้าโศกโดยอาการต่างๆ.
พระโพธิสัตว์ครั้นสดับคานั้นแล้ว เมื่อทรงนาอุทาหรณ์นี้มาแสดงว่า
ข้าแต่มหาราช ความโศกของพระองค์ ชื่อว่าเป็นความโศกหรือ
ในกาลก่อนพราหมณ์เลี้ยงแพะคนหนึ่ง
ชื่อว่าธูมการี ต้อนแพะฝูงใหญ่ไปทีเดียวสร้างคอกไว้ในป่า พักแพะไว้ในคอกนั้น
ก่อไฟและควันปฏิบัติฝูงแพะ บริโภคนมเป็นต้นพักอยู่.
แล้วเขาเห็นชะมดทั้งหลายที่มา ณ
ที่นั้นมีสีเหมือนสีทองแล้วทาความเสน่หาในชะมดเหล่านั้น
กระทาสักการะแพะให้แก่ชะมดทั้งหลายโดยไม่คานึงแพะ
เมื่อเหล่าชะมดหนีไปป่าหิมพานต์ในสารทกาล
และเมื่อแพะทั้งหลายหายไปแล้วไม่เห็นชะมดจึงเป็นโรคผอมเหลือง
เพราะความโศกถึงความสิ้นชีวิตแล้ว.
พราหมณ์คนนี้ทาการสงเคราะห์สัตว์ที่จรมา
จึงเศร้าโศกลาบากถึงความพินาศมากกว่าพระองค์ร้อยเท่าพันเท่าดังนี้
จึงได้กล่าวคาถาเหล่านี้ว่า :-
พราหมณ์วาเสฏฐะผู้มีฟืนมากอยู่ในป่ากับฝูงแพะไม่เฉื่อยชา
ได้ก่อไฟให้เกิดควันทั้งกลางคืนทั้งกลางวัน.
ชะมดทั้งหลายถูกยุงรบกวน ได้พากันเข้าไปอาศัยอยู่ในสานักของพรา
หมณ์นั้นตลอดฤดูฝน เพราะกลิ่นควันนั้น.
พราหมณ์นั้นเอาใจใส่ชะมด ไม่เอาใจใส่แพะทั้งหลายว่า
จะมาเข้าคอกหรือจะไปป่า แพะเหล่านั้นของเขาจึงหายไปแล้ว.
แต่ในสารทกาลในป่าที่ยุงซาลงแล้ว
ชะมดทั้งหลายก็ไปสู่ยอดเขาและที่ที่เป็นต้นน้าลาธาร.
พราหมณ์เห็นชะมดทั้งหลายไปแล้ว
และแพะทั้งหลายถึงความวิบัติแล้ว ก็ซูบผอมมีผิวพรรณซีด
และเป็นโรคผอมเหลือง.
ผู้ใดละทิ้งคนของตน ทาคนที่มาใหม่ให้เป็นที่รักอย่างนี้
ผู้นั้นคนเดียวจะเศร้าโศกมาก เหมือนพราหมณ์ธูมการีเศร้าโศกอยู่ฉะนั้น.
พระมหาสัตว์ทูลพระราชาให้ทรงรู้สึกพระองค์อย่างนี้แล้ว
ฝ่ายพระราชาทรงทาความรู้สึกพระองค์แล้ว
ทรงเลื่อมใสแล้วได้พระราชทานทรัพย์จานวนมากแก่พระโพธิสัตว์นั้น.
จาเดิมแต่นั้นมา พระองค์ก็ทรงทาการสงเคราะห์คนภายในอยู่เท่านั้น
ทรงบาเพ็ญบุญทั้งหลายมีทานเป็นต้นแล้ว

4. 4
ได้ทรงเป็ นผู้มีสวรรค์เป็นที่ไปในภายภาคหน้า.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
ทรงประชุมชาดกไว้ว่า
พระเจ้าโกรัพยะในครั้งนั้น ได้แก่ พระอานนท์ ในบัดนี้
พราหมณ์ธูมการี ได้แก่ พระเจ้าปเสนทิโกศล
ส่วนวิธูรบัณฑิต ได้แก่ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาธูมการิชาดกที่ ๘
-----------------------------------------------------