ว่าด้วย คนผู้มีปัญญา พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภปัญหาในปุถุชน มีบุคคลเป็นที่ ๕ ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เรื่องจักปรากฏชัดเจนใน สรภังคชาดก ก็สมัยหนึ่ง ภิกษุทั้งหลายประชุมกันในธรรมสภา นั่งสนทนากันถึงเรื่องคุณของพระเถระเจ้าว่า ผู้มีอายุทั้งหลาย พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรพยากรณ์ปัญหาที่พระทศพลตรัสโดยย่อได้โดยพิสดาร พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พวกเธอนั่งประชุมสนทนากันด้วยเรื่องอะไร? เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว ตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่แต่ในบัดนี้เท่านั้น ที่สารีบุตรพยากรณ์ปัญหาที่เรากล่าวอย่างย่อได้โดยพิสดาร แม้ในกาลก่อน ก็พยากรณ์ได้แล้วเหมือนกัน แล้วทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
ปโรสหัสสชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๙. ปโรสหัสสชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๙๙)
ว่าด้วยคนมีปัญญาคนเดียวประเสริฐกว่าคนโง่ตั้ง ๑,๐๐๐
(ฤๅษีโพธิสัตว์ทราบเหตุที่พวกอันธพาลไม่เชื่อศิษย์หัวหน้า
จึงกล่าวบรรยายอานุภาพของตนว่า)
[๙๙] บรรดาพวกที่มาประชุมกัน ๑,๐๐๐ กว่าคน
พวกเขาเป็นคนไม่มีปัญญา พึงคร่าครวญตลอด ๑๐๐ ปี
คนมีปัญญารู้แจ้งเนื้อความที่เรากล่าวแล้ว เพียงคนเดียวเท่านั้นยังประเสริฐกว่า
ปโรสหัสสชาดกที่ ๙ จบ
------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ปโรสหัสสชาดก
ว่าด้วย คนผู้มีปัญญา
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร
ทรงปรารภปัญหาในปุถุชน มีบุคคลเป็นที่ ๕ ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
เรื่องจักปรากฏชัดเจนใน สรภังคชาดก
ก็สมัยหนึ่ง ภิกษุทั้งหลายประชุมกันในธรรมสภา
นั่งสนทนากันถึงเรื่องคุณของพระเถระเจ้าว่า ผู้มีอายุทั้งหลาย
พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรพยากรณ์ปัญหาที่พระทศพลตรัสโดยย่อได้โดยพิสดาร
พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
พวกเธอนั่งประชุมสนทนากันด้วยเรื่องอะไร?
เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว ตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
มิใช่แต่ในบัดนี้เท่านั้น
ที่สารีบุตรพยากรณ์ปัญหาที่เรากล่าวอย่างย่อได้โดยพิสดาร แม้ในกาลก่อน
ก็พยากรณ์ได้แล้วเหมือนกัน แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล ครั้งพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติอยู่ในกรุงพาราณสี
พระโพธิสัตว์เกิดในสกุลอุทิจจพราหมณ์ เจริญวัยแล้ว เล่าเรียนสรรพศิลปวิทยา
ในเมืองตักกสิลา ละกามทั้งหลาย แล้วบวชเป็นฤๅษี ทาอภิญญา ๕ สมาบัติ ๘
ให้เกิดได้แล้ว อยู่ในป่าหิมพานต์
แม้บริวารของท่านก็ได้บวชเป็นดาบส ๕๐๐ รูป.
คราวนั้นเป็นฤดูฝน
อันเตวาสิกผู้ใหญ่ของท่านพาคณะฤๅษีประมาณครึ่งหนึ่ง ไปสู่ถิ่นของมนุษย์
เพื่อต้องการรสเค็มรสเปรี้ยว ในกาลนั้น

2. 2
ประจวบเป็ นสมัยที่พระโพธิสัตว์จะทากาละ
พวกอันเตวาสิกทั้งหลายพากันถามการบรรลุคุณพิเศษกะท่านว่า
ข้าแต่ท่านอาจารย์ ท่านได้คุณพิเศษชนิดไหน? ท่านตอบว่า ไม่มีแม้แต่น้อย
แล้วไปเกิดในพรหมโลกชั้นอาภัสสระ เพราะว่า พระโพธิสัตว์ทั้งหลาย
แม้ถึงจะได้อรูปสมาบัติ ก็มิได้บังเกิดในอรูปภพ เป็นสถานที่อันมิบังควร.
พวกอันเตวาสิกคิดกันว่า ท่านอาจารย์ไม่มีคุณพิเศษเลย ดังนี้แล้ว
ไม่กระทาสักการะในป่าช้า อันเตวาสิกผู้ใหญ่กลับมาแล้ว ถามว่า
ท่านอาจารย์ไปไหน?
ครั้นทราบว่า ทากาละเสียแล้ว จึงกล่าวว่า
เออก็พวกเธอถามถึงคุณพิเศษที่ท่านได้บรรลุกะท่านหรือเปล่า?
พวกเราถามแล้ว ขอรับ.
ท่านตอบว่า อย่างไร?
ท่านตอบว่า ไม่มีแม้แต่น้อย เหตุนั้นพวกเราจึงไม่ทาสักการะแก่ท่าน.
อันเตวาสิกผู้ใหญ่กล่าวว่า
พวกเธอมิได้รู้ความหมายแห่งคาของอาจารย์
ท่านอาจารย์ได้อากิญจัญญายตนสมาบัติ
แม้ถึงอันเตวาสิกผู้ใหญ่นั้นจะพูดซ้าแล้วซ้าเล่า
พวกอันเตวาสิกเหล่านั้นก็ไม่ยอมเชื่อ.
พระโพธิสัตว์ทราบเหตุนั้น ดาริว่า
พวกอันธพาลไม่เชื่อถ้อยคาอันเตวาสิกผู้ใหญ่ของเรา
เราต้องกระทาเหตุนี้ให้ปรากฏแก่อันเตวาสิกเหล่านั้น แล้วมาจากพรหมโลก
ยืนอยู่ในอากาศด้วยอานุภาพอันใหญ่ เบื้องบนอาศรมบท.
เมื่อจะพรรณนาปัญญานุภาพของอันเตวาสิกผู้ใหญ่
กล่าวคาถานี้ความว่า :-
"แม้จะมีผู้มาประชุมกันตั้งพันกว่า พวกเหล่านั้นก็ไม่มีปัญญา
พึงคร่าครวญไปตั้ง ๑๐๐ ปี บุรุษผู้มีปัญญารู้แจ้งความหมายของคาที่เรากล่าวแล้ว
ผู้เดียวเท่านั้นประเสริฐกว่า" ดังนี้.
พระมหาสัตว์ยืนอยู่ในอากาศนั่นแหละ
แสดงธรรมชี้แจงให้คณะดาบสรู้แจ้งด้วยประการฉะนี้
แล้วก็ไปสู่พรหมโลกดังเดิม พวกดาบสแม้เหล่านั้น ครั้นสิ้นชีวิตต่าง
ก็ไปเกิดในพรหมโลก.
พระศาสดาทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดกว่า
อันเตวาสิกผู้ใหญ่ในครั้งนั้นได้มาเป็น พระสารีบุตร
ส่วนมหาพรหมได้มาเป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
------------------------------------------------------------

3. 3