İKTİSAT: DOĞA BİLİMLERİ’NE DOĞRU GENİŞLEME...

1. PROF DR. COŞKUN CAN AKTAN
İKTİSAT: DOĞA
BİLİMLERİ’NE DOĞRU
GENİŞLEME...
Bu sunum şu kaynaktan yararlanarak hazırlanmıştır:
Coşkun Can Aktan, İktisat Nereye Gidiyor, Ankara:
Astana Yayınları, 2021.
Hazırlayan Burak Toktaş

2. Başlangıçta Adam Smith’in ve 18. Yüzyılın bilgeliğinin izlerini
takip etmekte olan ;
Sosyal bilimlerin muhtelif disiplinleri ile evlilikler yapan ve bu
evliliklerden “verimli-üretken” sonuçlar alarak “sağlıklı”
bebekler dünyaya getiren iktisat
Daha sonraki dönemlerde matematik ve ekonometri istilası altında
ezilmesi ve ruhunu kaybetmesinin ardından iktisat kanaatimce
yolunu iyice şaşırarak “doğa bilimleri” ile flört etmeye başlamıştır

3. Felsefe, sosyoloji, tarih, antropoloji, siyaset bilimi, hukuk, psikoloji gibi araştırma
programları ile yakınlığı şaşırtıcı değildir.
Buna karşın biyoloji, fizik ve kimya, astronomi ve yerbilim gibi doğa bilimleri (tabiat
bilimleri) ile iktisat arasında bir yakın ilişkinin var olduğunun iddia edilmesi ya da bu
yönde çalışmalar yapılması doğrusu insanda tereddüt uyandıracak ve soru işaretleri ile
karşılanacak bir durumdur.

4. Biyoloji, Mikrobiyoloji, Moleküler Biyoloji,
Hidrobiyoloji, Genetik, Botanik, Zooloji, Kimya,
Organik Kimya, Fizik, Mekanik, Elektrodinamik,
ve Termodinamik Gökbilim, Yerbilim ve daha
bir çok bilim dalı acaba iktisat bilimi ile
ilişkilendirilebilir mi?

5. Yaşam bilimleri, fiziki bilimler ve yeryüzü bilimlerinin
iktisat ile bir alakası ya da yakınlığı söz konusu mudur?
Fizik bilimi en temel bilimdir ve doğa bilimlerinin temel
direğidir. (Biyoloji, kimya gibi diğer doğa bilimlerinin veya
uygulama alanlarının (mühendislik, tıp vs.) kanunları, fizik
kanunlarına dayanır
En öz ve kısa bir tanımla fiziğin temel amacı evrenin nasıl
işlediğini anlamaktır. Fizik bunu yaparken gözlemler ve
deneylerden (kontrollü gözlemler) yola çıkar ve matematik
dilini kullanarak teoriler oluşturur.

6. Acaba fizik ile iktisat arasında bir bağ var mıdır?

7. İktisadi düşünceler tarihinin gelişimi sürecinde iktisat bilimine farklı
açılardan katkılarda bulunan iktisatçıların “kahir ekseriyeti”
iktisadın doğa bilimleri ile olan ilişkisine fazla bir ilgi
göstermemişlerdir.
Bunun ana sebebi bu iktisatçıların fizik, mekanik, termodinamik,
biyoloji gibi doğa bilimlerinin iktisat ile temelde bir benzerliğinin
olmadığına inanmış olmalarıdır.
İktisadın hem konusunun hem de metodolojisinin doğa bilimleri ile
uyuşmadığını düşünen iktisatçılar genelde fizik, kimya, biyoloji gibi
alanlara doğrusu yaklaşmayı akıllarının ucundan bile
geçirmemişlerdir

8. Paul Samuelson 1970 yılında Nobel Ekonomi ödül
töreninde şu keskin itirazda bulunmuştur: " Fiziğin
kavramları ile ekonominin kavramları arasında zoraki
paralellikler kurmaya çalışan bir iktisatçı veya emekli
bir mühendise sahip olmaktan daha acıklı bir şey
yoktur.’’
İktisat biliminde “matematikçilik” ya da “iktisadın
matematizasyonu” akımının öncüsü Paul Samuelson’dan
bu sözü duymak biraz şaşırtıcı olsa da aktarmaya değer
çok önemli bir eleştiridir.
Samuelson doğa bilimlerinin temeli olan “deneysel”
araştırmaların da iktisat biliminde yerinin olmadığını
şu şekilde ifade etmektedir. "İktisatçılar...diğer önemli
faktörleri kolaylıkla kontrol edemeyecekleri için
kimyacıların ve biyologların kontrollü deneylerini
gerçekleştiremezler.’’

9. Bir iktisatçı olmanın ötesinde sosyal bilimlerin hemen hemen
tüm alanlarında eşsiz eserler yazmış olan Friedrich A. von
Hayek de fizik ve diğer sosyal bilimlerin konusu ve metodoloji
ile iktisat arasında çok yakın bir bağ olmadığı görüşündedir.
“İktisatçıların iktisat politikalarını
yönetmekte başarısızlığa uğramalarının
fizik bilimlerinde başarılı bir şekilde
uygulanan prosedürleri taklit etme çabaları
ile ilgisi bulunmaktadır. Bu bizim
disiplinimiz için düpedüz bir hata anlamına
gelir. Bu yaklaşım “bilimcilik” tutumu
olarak adlandırılabilir.”

10. Hayek iktisat biliminin fiziki bilimlerden farklı olarak “kompleks
fenomenleri” (complex phenomena) incelediğini; fiziki bilimlerde
kolaylıkla gözlemlenebilen ve ölçülebilen konuların iktisat bilimi
için sınırlı olduğunu ifade etmektedir.
Hayek esasen ampirik çalışmalara şüphe ile yaklaştığını
matematiksel iktisat üzerinden dolaylı olarak şu sözlerle ifade
etmektedir: “İktisatta matematiksel yönteme genel olarak karşı
olduğum yargısını vermekten kaçınarak konuyu açıklamak
isterim… Eğer biz denklemlerdeki tüm parametreleri bilmiş olsak
o zaman mal ve hizmetlerin miktar ve fiyatlarını
hesaplayabilmemiz mümkün olabilirdi. Matematiksel iktisadın
öncülerinden Vilfredo Pareto’nun da dediği gibi fiyatların
nümerik olarak hesaplanmasını düşünmek biraz ‘saçma’dır, zira
tüm bilgiye sahip olduğumuz varsayımı doğru değildir.”

11. 1976 yılında Nobel ekonomi ödülü ile onurlandırılan
Milton Friedman da iktisatçıların deneylere değil,
denemelere, yani tecrübelere daha fazla güvenmeleri
gerektiğini ifade etmiştir.
“Maalesef, sosyal bilimlerde
belirli olayları nadiren test
edebiliriz… Genel olarak, biz
ortaya çıkan ‘denemeler ’den elde
edilen bulgulara güvenmek
durumundayız.”

12. Hayek, Samuelson ve Friedman gibi Nobel kazanmış iktisatçıların doğa bilimleri-iktisat ilişkisine dair bu karamsar ya
da olumsuz düşüncelerini 19. Yüzyılda yaşamış bazı iktisatçılarda da görebiliyoruz.
Örneğin, klasik politik
iktisadın öncülerinden biri
olarak kabul edilen John
Stuart Mill deneysel
yöntemin sosyal bilimler
için uygun olmadığını şu
sözlerle ifade etmiştir :
“Fiziki bilimlerden farklı
olarak tüm ahlaki bilimler
için geçerli olan özellik
deney yapmanın çok yaygın
olmadığıdır.’’
Mill bir başka çalışmasında
da şunları yazmıştır..“Sosyal
olayların kanunlarını
belirlemek için deneysel
yöntemlere başvurma gi-
rişiminde bizi karşılayan ilk
zorluk yapay deneyleri yapma
araçlarından ve onları
sınırsız denemekten mahrum
olmamızdır…”

13. GENEL DEĞERLENDİRME

14. İktisat bilimi metodolojisi ile doğa bilimi metodolojisinin aynı olmadığı ve olmayacağı aşikardır.
Deneysel araştırmaların iktisat biliminde hiçbir şekilde yerinin olmadığını savunmak aşırı
muhafazâkar bir bakış açısı durumundadır. Nitekim, deneysel iktisat adı verilen araştırma
programı bugün öylesine büyük bir gelişme içerisindedir ki, bu alandaki çalışmaları
küçümsemek ya da aşağılamak hiç kimsenin haddi bile değildir!
Ancak bu konuda sorgulamalar ve eleştiriler yapma hakkımızın da mahfuz olması gerekir. Nasıl
ki, iktisat bir zamanlar modelcilik ve matematikçilik batağına saplanmışsa deneycilik akımı da
bir açıdan eleştirel bir bakışla izlenmeli ve sorgulanmalıdır.

15. Bu konuda yapılabilecek sorgulamalar şunlardır:
1-İnsanların davranış, karar ve tercihlerini tespit etmek için laboratuvar ortamlarında
araştırmalar yapılabilmesi mümkün müdür?
2-İnsanların laboratuvar ortamlarında doğal davranmamaları sorunu doğru ve sağlam bilimsel
sonuçlara ulaşılmasını engellemez mi?
3-Öte yandan insanlar önceden ortaya konmuş kurallara ya da normlara uymama ve aykırı
davranma iradesine sahip olduklarına göre bu durum insanlar üzerinde yapılacak olan
deneylerden doğru sonuçlar elde etmeyi ne derece mümkün kılabilir?
4-İktisat bilimi alanında yapılacak araştırma sürecinde veri toplayacakları insanları
araştırmaya katılmaya ikna etmek ne derece kolaydır?
5-Ya da insanlar araştırmaya katılmak isteseler de onların eksik bilgi vermediklerinden ya da
yalan söylemediklerinden ne derece emin olabiliriz?
6-Doğa bilimlerinde bilim insanı, incelediği nesnelere çoğunlukla müdahalede bulunamaz ve
onları etkileyemez. Oysa bu durum iktisat ve diğer sosyal bilimlerde ne derece mümkündür?
7-Özetle, doğa bilimlerinin kullandığı deneysel araştırma yöntemi iktisat biliminde
kullanılabilir mi? Uygulanabilir mi?
8-Yapılacak deneylerden doğru, sağlam, tutarlı ve güvenilir sonuçlara ulaşmak mümkün
olabilir mi?

16. İktisat insan
davranışlarını, karar
ve tercihlerini
inceleyen bir sosyal
bilimdir ve bu
bilimin üyeleri
arasındaki
evliliklerden verimli
ve sağlıklı sonuçlar
elde edilebilir.
Buna karşın iktisatla
çok da kan
uyuşmazlığı olmayan
doğa bilimlerinin
üyeleri ile evlilikler
yapmasına şüpheci
ve temkinli bir
yaklaşım sergilemek
uygun olacaktır.

17. “İktisat nereye gidiyor?” sorusuna
“iktisat kötüye gidiyor” ; “ne
zamandan beri?” sorusuna ise
“özellikle ilk Nobel ekonomi
ödülünün verildiği yıl olan 1969
yılı ve sonrasında” şeklinde cevap
vermek gerekir.

18. İktisat bilimi uzun
yıllar aşırı ve
gereksiz
matematikçilik ve
modelcilik
hastalıkları altında
ezilmiş, ruhunu ve
kimliğini kaybetmiş,
yolunu ve rotasını
şaşırmıştır. İktisat
eğitimi de gerçek
dünyanın sorunlarını
bir tarafa bırakmış;
soyut, fazlasıyla
teorik, karmaşık
grafikler, denklemler
ve formüllerle dolu
bir bataklık
içerisindedir.
Genel hava sisli ve
pusludur; karanlıktır.
Hakikati ve doğruyu
arayanların öncelikle
karanlıktan
kurtulmaları için bu
karamsar tabloyu
görmeleri ve kabul
etmeleri şarttır.
Modern iktisat
“bilimcilik” adı
verilen aşağılık
kompleksinden
uzaklaşmalıdır.
Başlangıçta ahlak
felsefesinin bir kolu
olarak ilerleyen ve
Politik İktisat olarak
adlandırılan o kayıp
iktisat tekrar gün
ışığına çıkarılmalı ve
eski itibarı kendisine
iade edilmelidir.
İktisat
“kompleksite
iktisadı” gibi
soyut ve
“kompleks”
konularla değil,
gerçek dünyanın
sorunları ile
ilgilenmeli ve
gerçek dünyanın
sorunlarına
çözümler
aramalıdır.

19. YANLIŞLAR
Mantık ve felsefeden kopmuş bir mekanik akıl; metafizikten kopmuş salt
matematiksel bir akıl eksiktir ve yanlıştır.
Matematiksel analizi mantıksal analizin önüne getirip koymak da yanlıştır.
Anlaşılmaz grafikleri, diyagramları, formülleri ve denklemleri ders
kitaplarının içine koyarak sözle ve mantıkla ifade edilen basit gözlemlere
dayalı gerçekleri dışlamak, onları “lafazanlık” olarak nitelemek, bilimsel
olmadığını ve inandırıcılık değerinin düşük olduğunu söylemek fevkalade
yanlıştır.
En basit gözlemlerle dahi anlaşılacak konuların gereksiz matematiksel
formülasyonlarla açıklanması acaba sonuca daha fazla bir değer mi
katmaktadır?)

20. İktisadın bir sosyal ve beşeri bir bilim olduğunu unutarak felsefeyi, sosyolojiyi,
psikolojiyi, tarihi, siyaset bilimini iktisattan koparıp atmak ve bunun yerine
“matematik olmazsa iktisat bilim olamaz” ya da “matematik bilmeyen iktisatçı
olamaz” demek fazlasıyla saçma ve mantıksız bir iddiadır.
İktisat fakültelerinin kapısında yazan şu ifadeyi söküp atmanın zamanı çoktan gelmiş
ve geçmiştir.
(Mèdeis ageômetrètos
eisitô mou tèn stegèn.)
(Ageometretos medeis
eisito!)