1. Улаанбаатар Их Сургууль
Бизнес менежментийн тэнхим
ЗАРДЛЫН БҮРТГЭЛ
ЛЕКЦ 2
ЗАРДЛЫН АНГИЛА Л
Х И Ч Э ЭЛ И Й Н И Н Д Е К С : B A 3 0 2
Х И Ч Э ЭЛ И Й Н К Р Е Д И Т : 3 К Р
С УД Л А Х А Н Г И : С М – 3 , Н Б Б - 3 , Ү М - 3

2. Лекцийн агуулга
Б Ү Т Э Э ГД ЭХ Ү Ү Н И Й
Ү Й Л Д В Э РЛ ЭЛ Т Э Й
ХО Л Б О О ТО Й ГО О Р З А РД Л Ы Г А Н Г И Л А Х Н Ь
II.
Ү Й Л Д В Э РЛ ЭЛ И Й Н
ХЭ М Ж Э Э Т Э Й
ХО Л Б О О ТО Й ГО О Р З А РД Л Ы Г А Н Г И Л А Х Н Ь
I I I . З А РД Л Ы Н
Т Ө ВТ Э Й
У Я Л Д У УЛ А Н
З А РД Л Ы Г
АНГИЛАХ НЬ
IV. САНХҮҮГИЙН
ТА Й Л А Н Г И Й Н
Х У ГА Ц А АТА Й
У Я Л Д У УЛ А Н З А РД Л Ы Г А Н Г И Л А Х Н Ь
V.
Ө РТ Г И Й Н О БЪ Е К ТО Д Х А М РА ГД А Х Б А Й Д Л А А Р
Н Ь З А РД Л Ы Г А Н Г И Л А Х Н Ь
I.

3. Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлтэй холбоотойгоор
зардлыг ангилах нь
 Бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэлтэй холбоотойгоор
нийт үйл ажиллагааны зардлыг :
 Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн зардал
 Үйл ажиллагааны зардал гэж 2 ангилна.
 Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн зардал: Энэ
зардал нь худалдааны байгууллагад худалдан
авсан барааны өртгөөр, үйлдвэрлэл эрхэлдэг
байгууллагад
бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэлийн
зардлаас бүрдэнэ.

4. Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлтэй холбоотойгоор
зардлыг ангилах нь
 Бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэлийн
зардал:
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн зардал тайлант
хугацааны эцэст борлогдоогүй үлдсэн бараа,
бүтээгдэхүүн, ашиглагдаагүй үлдсэн түүхий эд,
хангамжийн зүйлд ногдох хэмжээгээр орлогын
тайланд тусгагдана.

5. Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлтэй холбоотойгоор
зардлыг ангилах нь
 Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн зардлууд нь дараах шинж
чанаруудтай.
 Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх юмуу бараа худалдан
авахтай холбогдон гардаг зардал байна
 Ирээдүйд үр ашиг авч ирэхэд чиглэгдсэн зардал
байна
 Нэгэнт ирээдүйд үр ашиг авч ирэх учраас борлогдох,
ашиглагдах хүртлээ балансад хөрөнгө болж
тусгагдана
 Борлогдсон үед борлуулсан бүтээгдэхүүний өртгийг
бүрдүүлж, орлоготой зэрэгцүүлэгдэн орлогын
тайланд тусгана

6.  Худалдааны
байгууллагын
бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэлийн зардал нь худалдаж авсан
барааны өртөг болдог.
 Үйлдвэрлэл
эрхэлдэг
газарт
бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэлийн
зардлыг
бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлд оролцож байгаа байдлаар нь
 Шууд зардал
 Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал гэж 2 ангилна.

7. Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлтэй
холбоотойгоор зардлыг ангилах нь
 Үндсэн зардал = Шууд материал+Шууд хөдөлмөр
 Шууд
материалын зардал – бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлд ашиглагдаж байгаа үндсэн түүхий эд
материалын зардал. Иймээс бүтээгдэхүүний өртөгт
шууд оруулан тооцно.
 Жишээ нь: гурилын үйлдвэрт ашиглаж байгаа
улаан буудай бол уг үйлдвэрийн шууд материал
юм.
 Шууд материалыг түүхий эд дансаар бүртгэнэ.
 .

8. Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлтэй
холбоотойгоор зардлыг ангилах нь
 Шууд хөдөлмөрийн зардал – ( Direct labor)
 тухайн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд гардан
оролцож байгаа ажилчдын цалин хөлсний
зардал .
 Орчин
үед
үйлдвэрлэл
их
хэмжээгээр
механикжиж, автоматчлагдаж байна. Үүнтэй
холбоотойгоор шууд хөдөлмөрийн зардлыг
тусгайлан тодорхойлж бүртгэхэд хоѐр үндсэн
бэрхшээл гарч ирэх болсон. Үүнд:

9. Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлтэй холбоотойгоор
зардлыг ангилах нь
1) Адилхан
мэргэжлийн ажилчид олон төрлийн
тухайлбал, шууд ба шууд бус хөдөлмөрийн аль алинд
нь хамаарах ажил үүрэг гүйцэтгэх болсон учир шууд
хөдөлмөрийн зардлыг шууд бус хөдөлмөрийн
зардлаас нь ялгахад бэрхшээлтэй болсон
2) Шууд хөдөлмөрийн зардлын үйлдвэрлэлийн нийт
зардалд эзлэх хувийн жин багасч, ялимгүй бага
хэмжээтэй болсон нь шууд хөдөлмөрийн зардлыг
тусгайлан авч үзэх боломжийг багасгасан.

10. Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлтэй
холбоотойгоор зардлыг ангилах нь
 Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал: ( Factory




overhead)
Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхтэй холбогдсон шууд
материал, шууд хөдөлмөрийн зардлаас бусад бүх
зардлыг оруулан тооцно. Энэ зардал нь дараах
зардлуудаас бүрдэнэ.
Шууд бус материалын зардал
Шууд бус хөдөлмөрийн зардал
Бусад шууд бус зардлууд орно

11. Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал
 Шууд бус материалын зардал –(Indirect material)
бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлд
шаардлагатай
материалууд боловч хэрэглээ бага, заавал гарах
тодорхой норм тогтоож болдоггүй материалын
зардлууд. Жишээ нь: модон эдлэл үйлдвэрлэхэд
зарцуулж байгаа хадаас, цавуу, эрэг боолт орно.
Түүнчлэн
бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэхэд
биечлэн
оролцдоггүй боловч түүнийг үйлдвэрлэх нөхцлийг
бүрдүүлдэг тоног төхөөрөмж, барилгын засварт
ашиглах барилгын материал, тээвэрт ашиглах шатах
тослох материал зэрэг хангамжийн зүйлүүд шууд бус
материалд орно.

12. Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал
 Шууд бус хөдөлмөрийн зардал – үйлдвэрлэлийн
бие даасан цех, тасаг, бригадын удирдлага, хянан
шалгагчид, технологичид, цехийн доторх бага
тушаалын албан хаагчид зэрэг үйлдвэрлэлд гардан
ажилладаггүй хүмүүсийн цалин хөлс, гологдол ажил,
туршилтын ажлын цалин хөлснөөс бүрдэнэ.
 Энэ зардлыг бэлэн бүтээгдэхүүний бүтэц, найрлагад
шууд нөлөөлдөггүй хөдөлмөрийн зардал гэж үздэг
боловч
тухайн
бүтээгдэхүүнийг
үйлдвэрлэхэд
зайлшгүй оролцдог учраас шууд бус хөдөлмөрийн
зардалд оруулна.

13. Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал
 Бусад
шууд бус зардал – түрээсийн зардал,
хөрөнгийн даатгалын зардал, хөрөнгийн татварын
зардал, үндсэн хөрөнгийн элэгдлийн зардал,
засварын зардал, цахилгаан дулаан уур усны зардал,
ажилчдын цалингаас тооцож байгууллага хариуцаж
төлдөг НДШ, ЭМДШ –ийн зардал гэх мэт
 Шууд ба шууд бус зардлын ойлголт ч өөрөө
харьцангуй шинжтэй. Үйлдвэрлэл эрхэлдэг зарим
бизнесийн байгууллагад бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд
ашигладаг бүх үндсэн ба туслах материалаа шууд
материалаар тооцож байхад зарим нь зөвхөн үндсэн
материалаа шууд материалаар тооцдог.

14.  Шууд хөдөлмөрийн зардал +ҮНЗ = Хувиргалтын




зардал
Хувиргалтын зардал нь шууд материалыг бэлэн
бүтээгдэхүүн болгож хувиргах зардал юм.
Үйл ажиллагааны зардал: Энэ зардалд тодорхой
биежсэн хөрөнгөнд шингэж, түүний өртөгт ордоггүй
учраас ирээдүйд үр ашиг авч ирдэггүй, тухайн үедээ
орлого олоход чиглэгдсэн зардал байна.
Борлуулалтын зардал /маркетингийн зардал/
Удирдлагын зардал /ерөнхий удирдлагын зардал/

15.  Үндсэн зардал = Шууд хөдөлмөр + Шууд материал
 Хувиргалтын зардал =Шууд хөдөлмөр + ҮНЗ
 ҮНЗ=ШБХөд + ШБМат + Бусад зардал
 Үйлдвэрлэлийн зардал = ШМат+ШХөд+ҮНЗ
 Үйл ажиллагааны зардал= Удирдлагын зардал +
Борлуулалтын зардал
 Нийт үйл ажиллагааны зардал = Үйлдвэрлэлийн
зардал + Үйл ажиллагааны зардал

16. Үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй холбоотой
зардлыг ангилах нь
Хувьсах зардал
Тогтмол зардал
Хагас хувьсах зардал гэж 3 ангилна.
Хувьсах зардал - үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн,
гүйцэтгэсэн
ажил,
үйлчилгээний
хэмжээ
өөрчлөгдөхөд нийт хэмжээ нь өөрчлөгддөг
зардал

17. Дараах шинж чанаруудтай:
хэмжээтэй
шууд
хамааралтайгаар нийт дүн нь өөрчлөгдөнө
b) Холбогдлын хүрээний дотор бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэлийн хэмжээ өсч, буурахад нэг
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд гарах хувьсах
зардлын хэмжээ тогтмол гарна.
c) Үйл ажиллагааны анхан шатны удирдлагын
түвшинд хянаж болохуйц зардал байна.
a) Үйлдвэрлэлийн

18. Тогтмол зардал – холбогдлын нэг хүрээнд бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэлийн
хэмжээ
өсч
буурахад
дагаж
өөрчлөгддөггүй,
тогтвортой
байдаг
зардлууд
 Дараах шинж чанаруудтай:
1) Холбогдлын
хүрээний
дотор
бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэлийн хэмжээ өсч буурахад, нийт дүн нь
тогтмол байдаг.
2) Холбогдлын
хүрээний
дотор
бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэлийн
хэмжээ
өсч,
буурахад
нэг
бүтээгдэхүүнд ногдох тогтмол зардал буурч, өснө.
3) Удирдлагын шийдвэр болон зардал хуваарилах аргаар
бүтээгдэхүүний нэгжид хуваарилагдана
4) Үйл
ажиллагааны
хандлагаас
илүү
гүйцэтгэх
удирдлагад хянагдана.

19. Хэсэгчлэн хувьсах зардал – Хувьсах ба тогтмол
зардлын аль алиных нь шинжийг агуулсан зардал.
 Зардлын төвтэй уялдуулан зардлыг:
 Үйлдвэрлэлийн нэгжийн зардал
 Үйлчилгээний нэгжийн зардал гэсэн 2 хэсэгт хуваадаг.
Үйлдвэрлэлийн
цех
тасаг
нь
бэлэн
бүтээгдэхүүн юму түүний тодорхой хэсгийг шууд
үйлдвэрлэх нэгжүүд юм. Энэ тасагт гарсан зардлыг
шууд тухайн бүтээгдэхүүний өртөгт шингээнэ.

Үйлчилгээний тасаг нь тухайн аж ахуйн
нэгжийн дотоод цех тасгуудад үйлчилгээ үзүүлдэг,
өөрөөр хэлбэл бусад цех тасгийнхаа хэвийн үйл
ажиллагаа явуулах нөхцлийг бүрдүүлэхэд чиглэгдсэн үйл
ажиллагаа явуулдаг цех тасаг юм.


20. Санхүүгийн тайлангийн хугацаатай
уялдуулан зардлыг ангилах нь
Капиталжуулах зардал
2) Орлого олох зардал гэж ангилна.
Капиталжуулах зардал - ирээдүйд үр ашиг авч
ирэхэд чиглэгдсэн удаан хугацаанд ашиглагдах
хөрөнгийг бүрдүүлэх зардал бөгөөд түүнийг
хөрөнгөөр бүртгэж балансад харуулна.
Орлого олох зардал - тухайн тайлангийн
хугацаанд үр ашиг олоход чиглэгдсэн зардал юм.
Энэ зардлыг тухайн тайлангийн үеийн зардлаар
бүртгэнэ.
1)

21. Өртгийн объектод хамрагдах байдлаар
зардлыг ангилах нь
Шууд зардал
2) Шууд бус зардал гэж ангилна.
Шууд зардал – тухайн объекттой шууд хамааралтай гарч
байгаа зардлууд
Шууд бус зардал – хэд хэдэн өртгийн объектод холбогдон
гарч байгаа хуваарилагдах зардал
Нийтлэг
зардал – 2 буюу түүнээс дээш ажиллагаанд
ашиглаж байгаа тоног төхөөрөмжийн элэгдэл, засвар буюу
үйлчилгээний зардал
Хамсарсан зардал - өртгийн нэг объектоос 2 буюу түүнээс
дээш үндсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байвал тэр өртгийн
объектод
гарсан
тодорхой
бүтээгдэхүүнд
шууд
хамааруулж болохгүй зардлууд
1)

22. Ашигласан материал
1. Л. Жаргал, Ж. Бат-Өлзий “Санхүүгийн менежмент”
2.
3.
4.
5.
гуравдугаар хэвлэл, УБ хот 2008 он
Р. Баянсан “Бизнесийн санхүү” УБ хот 2003 он
Б. Бүжинлхам “Санхүүгийн удирдлага” УБ хот 2004
он
Ц. Аюурзана “Компаний санхүү” УБ хот 2009 он
Stephen A.Ross, Randolph W.Westerfield, Jeffrey
F.Jaffe “ Corporate finance” 1996 In the United States of
America