Ppe

1. Лекц
Үндсэн хөрөнгө

2. Агуулга
1. Үндсэн хөрөнгийн тухай ойлголт, анхны өртөг
бүрдэлт
2. Мөнгөн бусаар үндсэн хөрөнгийг олж бэлтгэх,
данснаас хасах
3. Бүтээн босголтын үеийн хүүгийн
капиталжуулалт
4. Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл тооцох аргууд,
элэгдлийн бүртгэл
5. Үндсэн хөрөнгийн дахин үнэлэх үеийн бүртгэл
6. Үндсэн хөрөнгийн үнэ цэнийн бууралт

3. Үндсэн хөрөнгийн тухай ойлголт, анхны
өртөг бүрдэлт
Санхүүгийн тайлагналын зорилгоор үндсэн хөрөнгийг
дараах 2 категорт хуваан авч үздэг:
Биет үндсэн хөрөнгө /tangible assets/: Газар,
газрын тохижуулалт, барилга, түрээсийн
сайжруулалт, тоног төхөөрөмж, эд хогшил, тээврийн
хэрэгсэл, дуусаагүй барилга, байгалийн нөөц
Биет бус үндсэн хөрөнгө /intangible assets/:
Физик байдлаар оршин байдаггүй ч эзэмшигчдээ
ямар нэг байдлаар ашиг тус өгч байдаг хөрөнгүүд:
патент, зохиогчийн эрх – copyright, худалдааны
тэмдэг – trademark, франчайз - franchises, goodwill

4. Биет үндсэн хөрөнгө
Дараах шинж чанарыг агуулсан хөрөнгийг биет
үндсэн хөрөнгө гэж ангилна:
Худалдан борлуулах зорилгогүй, бизнесийн үйл
ажиллагаанд ашиглах
Тухайн биет хөрөнгийн ирээдүйн эдийн засгийн
өгөөжийг аж ахуйн нэгж хүртэх магадлалтай
Нэгээс дээш жилийн ашиглалтын хугацаатай
Дээрх шалгуурыг хангасан үндсэн хөрөнгийг анх
бүртгэлд анхны өртгөөр нь үнэлж бүртгэнэ.

5. Үндсэн хөрөнгийн анхны өртөг
Үндсэн хөрөнгийн анхны өртөгт:
1. худалдан авсан үнэ,
2. түүнийг бэлтгэхтэй холбогдон гарсан тээврийн
зардал,
3. тээвэрлэлийн даатгал,
4. гаалийн татварын хураамж,
5. угсарч суурилуулах, ачиж буулгах зардал, шалгаж
зүгшрүүлэх гэх мэт ашиглахад бэлэн болгохтой
холбогдсон зардлууд орно.
Эдгээр зардлуудыг капиталжуулах буюу үндсэн
хөрөнгийн өртөгт шингээнэ.

6. Үндсэн хөрөнгийн ахны өртөгт
капиталжуулдаггүй зардал
Үндсэн хөрөнгийг худалдан авахад үүссэн зээлийн
хүүгийн зардал
Тоног төхөөрөмжийг ажиллуулах ажиллагсдын
сургалтын зардал
Хөрөнгийн татвар
Хөрөнгийн даатгал
Учир нь эдгээр зардлууд нь уг хөрөнгийг ашиглах
хугацаанд тэдгээрийг гэнэтийн аюул ослоос хамгаалах
үүднээс гарч байгаа болохоос биш уг хөрөнгийн ашиглалтын
хугацааг уртасгадаггүй.

7. Үндсэн хөрөнгийн хүлээн зөвшөөрөлт
Үндсэн хөрөнгийн томоохон бүрэлдэхүүн
хэсгүүдийн ашиглалтын хугацаа нь өөр өөр бол
тухайн үндсэн хөрөнгийг задалж бүртгэж болно.
Жишээ нь онгоцны их бие, далавч, зорчигчийн
суудлын ашиглалтын хугацаа нь өөр өөр байдаг
тул тудгээрийг тус тусад нь бие даасан хөрөнгөөр
бүртгэж болно.

8. Үндсэн хөрөнгийн анхны өртөг
Хоёр ба түүнээс дээш төрлийн үндсэн хөрөнгийг нэг
удаагийн бөөн дүнгээр худалдаж авсан тохиолдолд уг
мөнгийг хөрөнгө тус бүрийн анхны өртөгт
хуваарилахдаа хөрөнгө тус бүрийн зах зээлийн үнэд
үндэслэдэг /шууд хамаарлын буюу пропорцианаль
арга/. Хөрөнгө бүрийн зах зээлийн үнэ мэдэгдэхгүй бол
ялгах буюу өсөн нэмэгдүүлэх аргыг хэрэглэх бөгөд нийт
худалдан авсан үнээс зах зээлийн үнэ мэдэгдэж буй
хөрөнгийн зах зээлийн үнийг хасаад үлдэх дүнг зах
зээлийн үнэ тодорхойгүй байгаа хөрөнгөд хуваарилна.

9. Анхны өртөг
Газар: Газрын өртөгт тухайн газрыг ашиглахад бэлэн болгох
хүртэлх бүх зардлууд газрын өртөгт шингэнэ. Үүнд худалдан
авалтын үнээс гадна хуульчийн хөлс, үл хөдлөх хөрөнгийн
газрын үйлчилгээний хөлс, хайлтын зардал гэх мэт. Мөн
түүнчлэн газрыг зорилтот байдалд нь аваачих хүртэлх зардлууд
/цэвэрлэгээ, хуучин барилгыг нураах, хөрсийг сайжруулах гэх
мэт/ нь газрын өртөгт шингэнэ. Хуучин барилгыг нурааснаас
гарах хаягдлыг зарж олсон орлого нь газрын өртгөөс хасагдана.
Газрын сайжруулалт: Газар болон газрын сайжруулалтыг
хооронд нь ялгаж ойлгох хэрэгтэй. Газрын сайжруулалтын
жишээнд машин тавих газар, туслах зам, хашаа, зүлэг,
зүлэгжүүлэлтийн систем гэх мэт. Эдгээр сайжруулалтын өртөг
нь газраас тусдаа өртөгтэй, тусдаа капиталжуулагдах ёстойгоос
гадна цаг хугацааны явцад элэгдэл байгуулна.

10. Анхны өртөг
Барилга: Барилгын өртөгт барилгыг худалдаж авахад
төлсөн үнэ, хуульчийн хөлс, архитектурын хөлс,
зөвшөөрлийн хураамж, барилгын суурь ухах зардал, уг
барилгыг барихад зарцуулсан материал, хөдөлмөр,
үйлдвэрлэлийн бусад зардлууд орно. Өөрийн хүчээр
барилга барьж байгаа үед уг барилга барихтай
холбогдуулан авсан зээлийн хүүгийн зардлыг барилгын
өртөгт капиталжуулна.
Машин тоног төхөөрөмж: Тоног төхөөрөмжийн
өртгийг худалдан авсан үнэ, авчрах тээврийн зардал,
тээвэрлэх явцад гарсан даатгал, гаалийн хураамж,
суурилуулах, байршуулахтай холбогдон гарсан бүх зардал,
тоног төхөөрөмжийг туршилтын журмаар ажиллуулах,
тохиргоо хийхэд гарсан зардал бүрдүүлнэ.

11. Жишээ
№ Ажил гүйлгээний төрөл Дүн
1 Тоног төхөөрөмжийн худалдан авсан үнэ 15000,0
2 Худалдан авсан тоног төхөөрөмжийн гаалийн татвар, үнийн дүнгийн 10% 150,0
3 Тоног төхөөрөмжийн тээврийн зардал 250,0
4 Тоног төхөөрөмжийг тээвэрлэх явцад даатгуулсан даатгал 125,0
5 Газар худалдан авахад гарсан борлуулалтын шимтгэл ба эзэмших эрхийн хураамжийн
зардлууд
510,0
6 Хуучин барилгатай газрын худалдан авсан үнэ /газрыг 45000,0₮, хуучин барилгыг
20000,0 төгрөгөөр үнэлж авсан. Уг барилгыг нурааж, газар дээр шинэ барилга барих
зорилгоор худалдан авсан/
65000,0
7 Тоног төхөөрөмжийг суурилуулах болон турших зардал 134,6
8 Тоног төхөөрөмжийг ажиллуулах ажиллагсдын сургалтын зардал 100,0
9 Тоног төхөөрөмжийг худалдан авахад үүссэн хүүгийн зардал 60,0
10 Хуучин барилгын материалаас олсон ашиг (890.0)
11 Барилгын суурь ухах зардал 540.0
12 Газрыг тэгшлэх сайжруулах зардал 285.0
13 Барилгын суурь тавих хөдөлмөрийн зардал ба бетон цутгах зардал 5807.0
14 Газар эзэмшсэнээс хойш хэдэн сарын дараа хөрөнгийн татварын эхний хэсгийг төлсөн 140.0
15 Машины зогсоолд зориулсан зам /асфальт/ 278.0
16 Хуучин барилгыг нураах зардал 475.0
17 Хуучин барилгын оршин суугчдад нөхөн төлбөр олгосон 4980.0
18 Хашаа барихад гарсан зардал 1250.0
94194.6

12. Дээрх мэдээллийг ашиглан хөрөнгө тус бүрийн
өртгийг тодорхойл
Тоног төхөөрөмжийн өртөг
Тоног төхөөрөмжийн худалдан авсан үнэ 15000,0
Худалдан авсан тоног төхөөрөмжийн гаалийн татвар, үнийн дүнгийн 10% 150,0
Тоног төхөөрөмжийн тээврийн зардал 250,0
Тоног төхөөрөмжийг тээвэрлэх явцад даатгуулсан даатгал 125,0
Тоног төхөөрөмжийг суурилуулах болон турших зардал 134,6
15659,6
Газрын өртөг
Газар худалдан авахад гарсан борлуулалтын шимтгэл ба эзэмших эрхийн
хураамжийн зардлууд
510,0
Хуучин барилгатай газрын худалдан авсан үнэ 65000,0
Хуучин барилгын материалаас олсон ашиг (890.0)
Газрыг тэгшлэх сайжруулах зардал 285.0
Хуучин барилгыг нураах зардал 475.0
Хуучин барилгын оршин суугчдад нөхөн төлбөр олгосон 4980.0
70360,0
Газрын сайжруулалт
Хашаа барихад гарсан зардал 1250.0
Машины зогсоолд зориулсан зам /асфальт/ 278.0

13. Мөнгөн бусаар үндсэн хөрөнгийг олж
бэлтгэх /Noncash acquisition/
Үйл ажиллагаандаа хэрэглэх үндсэн
хөрөнгийг бэлэн мөнгө төлөлгүйгээр олж авах
явдал байдаг жишээ нь өрийн болон өмчийн үнэт
цаас гаргаж, хандив, өөрийн хөрөнгөөр солилцох
гэх мэт. Мөнгөн бусаар үндсэн хөрөнгийг олж
авахад түүний өртгийг тооцоолохдоо гол
баримтлах зарчим нь өгч байгаа хөрөнгө авч
байгаа хөрөнгийн зах зээлийн үнийн аль
тодорхой байгаа дээр нь үндэслэнэ.

14. Өр төлбөрөөр үндсэн хөрөнгө олж авах
Компани үндсэн хөрөнгийг зээлээр худалдан авч оронд
нь тодорхой хугацааны дараа төлбөрийг төлнө гэсэн
өглөгийн бичиг гаргадаг.Өглөгийн бичиг нь нэрлэсэн
дүнтэйгээс гадна хүү нь нэрлэсэн дүнгээс тусдаа эсвэл
нэрлэсэн дүнд орсон байж болно.
1. Хүү нь нэрлэсэн үнээс тусдаа байвал өглөгийн бичгийн нэрлэсэн үнэ нь авч буй
хөрөнгийн өртөг болно.
Жишээ 1. А компани Б компаниас тоног төхөөрөмж худалдан авч оронд нь
15000,0 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 10 хувийн хүүтэй 1 жилийн хугацаатай
өглөгийн бичиг өгсөн.
Журналын бичилт нь: Дт Тоног төхөөрөмж 15000,0
Кт Өглөгийн бичиг 15000,0
Хүүгийн зардлыг тусад нь бүртгэнэ.
2. Хэрвээ өглөгийн бичгийн нэрлэсэн үнэ дотор хүү нь шингэсэн, өөрөөр хэлбэл
хүү нь тусдаа биш байгаа тохиолдолд хүү буюу хөнгөлөлтийг салгаж нэрлэсэн
үнийг тодорхойлох ёстой.

15. Өр төлбөрөөр үндсэн хөрөнгийг олж авах
Жишээ 2: М компани үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж 2006 оны 1 сарын 2 нд худалдан авчээ.
Үүний оронд 2007 оны 12 сарын 31-нд 50,000,0 ₮ төлөх хүүгүй өглөгийн бичгийг гаргасан
байна. Энд 2 жилийн дараа төлөгдөх 50,000,0 төгрөгт хүү нь шингэсэн гэж үзэх бөгөөд
түүний өнөөгийн үнэ цэнэ нь өглөгийн бичгийн жинхэнэ нэрлэсэн үнэ болно. Үр ашигт
хүү 10% байсан.
PV=50000.0*0.82645*=41323,0
Журналын бичилт нь: Дт Тоног төхөөрөмж 41323,0
Дт Өглөгийн бичгийн хөнгөлөлт 8677,0
Кт Өглөгийн бичиг
50000,0
Өглөгийн бичгийн хөнгөлөлт нь өглөгийн бичгийн сөрөг данс бөгөөд хугацааны явцад
хүүгийн зардалд шингээж өгөх ёстой.
2006.12.31: Хүүгийн зардал /41323,0*10%/ 4132,0
Өглөгийн бичгийн хөнгөлөлт 4132,0
2007.12.31: Хүүгийн зардал /(41323,0+4132)*10%/ 4545
Өглөгийн бичгийн хөнгөлөлт 4545
Өглөгийн бичиг 50,000
Мөнгөн хөрөнгө 50,000

16. Өр төлбөрөөр үндсэн хөрөнгийг олж авах
Хэрвээ хүүгүй өрийн бичгээр худалдан авч буй хөрөнгийн зах
зээлийн үнэ тодорхой /үнийн саналаас/ бол тэр нь өрийн
бичгийн зах зээлийн үнэ буюу хөрөнгийн өртөг болох бөгөөд
өглөгийн бичгийн дүн, хөрөнгийн зах зээлийн үнийн хоорондох
зөрүү нь өглөгийн бичгийн хөнгөлөлт болно.
Жишээ нь О компани 2006 оны 1 сарын 2 нд 3 жилийн дараа
100,000,0 төлөгдөх хүүгүй өглөгийн бичиг гарган 79383,0
төрөгрөгийн зах зээлийн үнэтэй машин худалдаж авсан. /Зөрүү
нь хөнгөлөлтийн дүн болно. Далд хүүгийн хувийг хөөж олно/

17. Өмчийн үнэт цаас гарган үндсэн хөрөнгө олж
авах
Жижиг компаниудад нийтлэг тохиолддог
үзэгдэл бол тухайн компаний эзэмшигч болохыг
хүсэгчид компанид үндсэн хөрөнгө нийлүүлж
оронд нь компаний хувьцаа эзэмшигч болдог.
Жижиг компаниудын хувьд хөрөнгийн бирж дээр
нээлттэй хувьцаагаа борлуулдаггүй учраас
хувьцааны зах зээлийн үнэ тодорхойгүй байдаг.
Энэ тохиолдолд үндсэн хөрөнгийн зах зээлийн
үнийг ашиглан бичилт хийнэ. Хэрэв хувьцаа нь
нийтэд зарлагдан борлуулагддаг бол хувьцааны
зах зээлийн үнэ нь хөрөнгийн өртөг болно.

18. Өмчийн үнэт цаас гарган үндсэн хөрөнгө олж эзэмших
Жишээ нь 2006 оны 3 сарын 31-нд Э компани 10,000 ширхэг 15 долларын
нэрлэсэн үнэтэй энгийн хувьцаа гаргаж оронд нь газар авсан. Энэ үед
хувьцааны зах зээлийн үнэ 20 доллар байсан гэвэл энэ ажил гүйлгээг
бүртгэх журналын бичилт нь:
Дт: Газар 200,000
Кт: Энгийн хувьцаа 150,000
Кт: Нэмж төлөгдсөн капитал 50,000
Хандиваар үндсэн хөрөнгө олж авах
Компани зарим тохиолдолд үйл ажиллагааны үндсэн
хөрөнгөө хандиваар олж авдаг. Холбоогүй талаас хандиваар орж ирж
байгаа хөрөнгийг хөрөнгийн зах зээлийн үнийг үндэслэн тогтооно. Харин
хөрөнгийг дебэтлээд бусад орлогыг кредитэлдэг.

19. Үндсэн хөрөнгийн солилцох, актлах үеийн
бүртгэл
Үндсэн хөрөнгийн солилцоо
Биет үндсэн хөрөнгийг мөнгө оролцуулан эсвэл
оролцуулахгүйгээр мөнгөн бус хөрөнгөөр солилцож авч болно. Хэрвээ
хөрөнгийн солилцоо арилжааны шинжтэй, солилцоогоор авсан
хөрөнгийн бодит үнэ цэнийг үндэслэлтэй тодорхойлох боломжтой бол
уг хөрөнгийг бодит үнэ цэнээр нь бүртгэнэ. Хэрвээ авч байгаа
хөрөнгийн бодит үнэ цэнийг үндэслэлтэй тодорхойлох боломжгүй бол
өгч байгаа мөнгөн бус хөрөнгийн бодит үнэ цэнээр үндэслэнэ. Хэрвээ
авч байгаа болон өгч байгаа хөрөнгийн бодит үнэ цэнийг зөв
тодорхойлох боломжгүй бол солилцоогоор авсан хөрөнгийг өгсөн
мөнгөн бус хөрөнгийн дансны үнээр бүртгэнэ.
Үндсэн хөрөнгийн актлал
Үндсэн хөрөнгийг данснаас хасах бол данснаас хассан
хугацаанаас үл хамааран сүүлчийн элэгдэл тооцсон үеэс данснаас
хассан хугацааны хоорондох элэгдлийг тооцож бүртгэлд тусгана.

20. Хүүгийн капиталжуулалт
Компаниуд өөрийнхөө үйл ажиллагаанд зориулж барилга, томоохон
хэмжээний тоног төхөөрөмж барьж, суурилуулж болно. Эдгээр бүтээн
босголттой холбоотой ажлыг санхүүжүүлэхэд зориулж зээл авсан үед зээлийн
хүүгийн зардал гардаг.
Зээлийн зардлыг бүртгэх 2 арга байдаг.
 Зээлийн зардлыг капиталжуулж барилгын өртөгт шингээх
 Зээлийн зардлыг гарсан тайлант хугацааны зардлаар хүлээн зөвшөөрөх
Дараах нөхцөлүүд хангагдсан тохиолдолд зээлийн хүүг хөрөнгийг өртөгт
капиталжуулна.
 Хөрөнгөд зориулж зардал гарч байгаа
 Хөрөнгийг бүтээн босгох үйл ажиллагаа явагдаж байгаа
 Тайлант хугацааны хүүгийн зардал гарч байгаа
Үндсэн хөрөнгийн өртөгт капиталжуулах хүүний зардлыг тооцох 2 арга байдаг.
 Жинэлсэн дундаж зарлагын арга
 Тусгайлсан хүүгийн арга

21. Жинэлсэн дундаж зарлагын арга-
average accumulated expenditure method
Үндсэн хөрөнгийн өртөгт капиталжуулах хүүний зардал нь тухайн
хугацааны нийт бодит хүүгийн зардал, зайлсхийх боломжтой хүүгийн (the
amount capitalized is only that portion of interest cost incurred during the
construction period that could have been avoided if expenditure for the asset
had not been made)зардал хоёрын аль бага байна.
Зайлсхийх боломжтой хүүгийн зардал=жинэлсэн дундаж зарлага*хүү
Жинэлсэн дундаж зарлага< Тусгай зээл байвал
Зайлсхийх боломжтой хүү= Жинэлсэн дундаж зарлага*Тусгайлсан үээлийн
хүү
Жинэлсэн дундаж зарлага>Тусгай зээл байвал
Зайлсхийх боломжтой хүү=(Тусгайлсан зээл*Тусгайлсан зээлийн
хүү)+((Жинэлсэн дундаж зарлага-Тусгайлсан зээл)* Жинэлсэн дундаж хүү

22. Жишээ нь
Мөрөн компани өөрсдийн хэрэгцээнд зориулан 3 жилийн хугацаанд
барилга барьсан. Уг барилгатай холбоотойгоор 18750,000 төгрөгийн 11 хувийн
хүүтэй зээлийг 3 жилийн хугацаатай авсан. Уг тусгай зээлээс гадна дараах
өрүүдтэй байсан.
Зээлийн төрөл Үндсэн дүн Хүү
Бонд 8500,000 10%
Банкны зээл 11500,000 8%
Барилгын ажлыг 2000 оны 1 сарын 1-нээс эхэлж, 2002 оны 10 сарын 1 нд
барьж дуусгасан байна. Барилгын ажилд холбоотой гарсан зардлууд нь дараах
байдалтай байв
Зарлага гарсан өдөр Гарсан зарлага
2000.01.01 6250,000
2000.04.01 5000,000
2000.06.30 9375,000
2000.11.01 7500,000
2001.05.01 5625,000
2001.09.01 9375,000
2001.11.01 3750,000
2002.05.01 5625,000

23. 2000 оны капиталжуулах хүүгийн зардлын
хэмжээг тооцъё.
Жинэлсэн дундаж зардал
Зарлага гарсан Гарсан зарлага Капиталжуулах
он сар өдөр зардал ЖДЗ
2000.01.01 6250,000 12/12 6250,000
2000.04.01 5000,000 9/12 3750,000
2000.06.30 9375,000 6/12 4687,000
2000.11.01 7500,000 2/12 1250,000
28125,000 15937,500
Жинэлсэн дундаж зардал нь тусгайлсан зээлийн хүүгээс бага учраас зайлсхийх боломжтой хүү нь:
15937500*11%=1753125
Нийт бодит хүү:
Тусгай 18750,0 11% 2062,5
Бонд 8500,0 10% 850,0
Зээл 11500,0 8% 920,0
38750,0 3832,5
Зайлсхийх боломжтой хүү нь бодит хүүнээс бага байгаа учраас 2000 онд 1753125 төгрөгийн хүүг барилгын
өртөгт шингээнэ.
2000 онд хийгдэх журналын бичилт нь:
Дуусаагүй барилга 28125,0
Мөнгөн хөрөнгө 28125,0
Дуусаагүй барилга 1753,125
Хүүгийн зардал 2079,375
Хүүгийн өр 3832,5

24. Тусгайлсан хүүгийн арга-specific interest
method
Тусгайлах хүүгийн аргын үед капиталжуулах хүүг тооцохдоо
гарсан зардлыг шууд хугацаа болон хүүгээр үржүүлэх
замаар тооцооллыг хийнэ. Өмнөх жишээ дээр авч үзье.
2000.01.01 6250,000 12/12 11% 687,5
2000.04.01 5000,000 9/12 11% 412,5
2000.06.30 7500,000* 6/12 11% 412,5
1875,000* 6/12 8,85%* 82,969
2000.11.01 7500,000 2/12 8,85% 110,625
28125,0 1706,094
2000.06.30-ны зардал болох 9375,0 төгрөг нь 2 хэсэгт
хуваагдана. Зардлууд нь тусгай зээлээс давсан. Давсан
хэсгийг бусад өрийн дундаж хүүгээр үржүүлнэ.

25. Тусгайлсан хүүгийн арга
8,85% нь бусад өрөөр санхүүжүүлэгдэж байгаа хэсэг.
Үндсэн хөрөнгийн бүтээн босголтын ажил технологийн
шаардлагаас бус /заавал зогсох бстой/ түр зогссон үед хүүгийн
капиталжуулалтыг мөн зогсооно. Энэ хугацаанд гарсан зээлийн
хүүгийн зардлыг тайлант хугацааны зардлаар бүртгэнэ.
Хөрөнгийг ашиглаж эхэлсэн эсвэл борлуулсан үед биш
ашиглахад эсвэл борлуулахад бэлэн болгосон ү ед хүүгийн
капиталжуулалтыг зогсооно. Харин капиталжуулалтыг барилга
баригдаж эхэлсэн буюу эхний зардал гарж эхлэх үеэс эхэлнэ.
Үйлдвэрийн барилга барих зорилгоор зээлийн мөнгөөр газар
худалдан авсан тохиолдолд барилга барих явцад гарсан
хүүгийн зардлыг газрын биш барилгын өртөгт капиталжуулна.
Санхүүгийн тайланд тухайн тайлант хугацаанд гарсан нийт
хүүний зардлыг зардалд шингээсэн ба капиталжуулсан хэсгийн
хамт нэмж тодруулах хэрэгтэй.

26. Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл тооцох
Үндсэн хөрөнгийн анхны өртгийг ашиглагдах хугацааны туршид
системтэйгээр хуваарилан зардалд шингээх үйл ажиллагааг элэгдүүлэх
гэнэ.
Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл тооцох дараах аргууд байдаг:
1. Шулуун шугамын арга-straight line method
2. Үйл ажиллагааны арга /бүтээгдэхүүний нэгжид ногдуулах арга/-Activity
based method /units of production method. Maybe it is the most logical
depreciation method, but costly.
3. Жилүүдийн нийлбэрийн арга-sum of years digits method / үлдэх өртгийг
хассан дүнгээс элэгдүүлж эхэлнэ /
4. Үлдэгдлийг бууруулах арга-declining balance method
5. Элэгдэл тооцох тусгай аргууд:
Бараа материалын арга
Хасах ба орлуулах арга
Бүлгийн ба нийлмэл арга
Холимог буюу хосолсон арга

27. Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл тооцох бусад
аргууд
Бараа материалын арга
Энэ аргыг нэгжийн өртөг болон ашиглалтын хугацаа нь бага ажлын хувцас, багаж
хэрэгсэл гэх мэт бага үнэтэй түргэн элэгдэх хөрөнгүүдийн хувьд хэрэглэнэ. Тайлант
хугацааны элэгдлийн зардлыг дараах байдлаар олно:
Элэгдлийн зардал=БМС1+худалдан авалт-худ авалтын буцаалт, хөнгөлөлт,
үнийн бууралт-БМ2
Хасах ба орлуулах арга
Энэ арга нь тус тусдаа бие даасан арга юм. Эдгээр аргуудыг элэгдлийн тооцооллыг
хялбарчилахын тулд төмөр зам, зам тээвэр, цахилгаан станц гэх мэт байгууллагуудад
өргөн хэрэглэдэг. Эдгээр байгууллагууд нь газарзүйн өргөн уудам нутагт тархан
байрласан төмөр зам, машин техник, цахилгаан дамжуулах утас, шонгийн мод, шугам
хоолой гэх мэт олон төрлийн хөрөнгийг эзэмшиж байдаг. Эдгээр хөрөнгө нэг бүрээр
элэгдэл тооцоход цаг хугацаа, зардал их шаардана. Хасах ба орлуулах аргын үед дээрх
хөрөнгө тус бүрээр элэгдэл байгуулахгүй бөгөөд хуримтлагдсан элэгдэл дансыг
ашиглахгүй.
Бүлгийн ба нийлмэл арга (Group and composite depreciation method)
Зарим тохиолдолд элэгдлийн тооцооллыг хялбарчилахын тулд ойролцоо
ашиглалтын хугацаатай олон хөрөнгийг нийлүүлэн элэгдлийн нэг түвшин ашиглан
элэгдүүлж болно. Энэ арга нь данс хөтлөх үйл ажиллагааг хялбаршилж элэгдлийн илүү
эсвэл дутуу тооцоололтоос гарах алдааг дундажлах буюу харилцан нөхдөг.

28. Жишээ
Хотын дулааны станц 100,000,0 төгрөгийн анхны өртөгтэй 10 жил
ашиглагдах хугацаатай дулаан дамжуулах хоолойг 2000 онд тавьсан. 2008 онд
20000,0 төгрөгийн анхны өртөгтэй 30000,0 төгрөгийн үлдэх өртөгтэй хуучин
хоолойг 30000,0 төгрөгийн анхны өртөгтэй 400,0 төгрөгийн үлдэх өртөгтэй
дулаан сайн барьдаг хоолойгоор сольсон. Ашиглалтаас гаргасан хуучин
хоолойг гадагшаа борлуулдаг.
Хасах арга Орлуулах арга
Хоолой тавьсан.
Үндсэн хөрөнгө-хоолой 100000,0
Мөнгөн хөрөнгө 100000,0
Хоолой тавьсан.
Үндсэн хөрөнгө-хоолой 100000,0
Мөнгөн хөрөнгө 100000,0
Хуучин хөрөнгийг данснаас хасах
Элэгдлийн зардал 19700,0
Бараа материал 300,0
Үндсэн хөрөнгө-хоолой 20000,0
No entry
Орлуулсан шинэ хөрөнгийн бүртгэл
Үндсэн хөрөнгө-хоолой 30000,0
Мөнгөн хөрөнгө 30000,0
Элэгдлийн зардал 29700,0
Бараа материал 300,0
Мөнгөн хөрөнгө 30000,0

29. Үндсэн хөрөнгийн дахин үнэлгээ
Үндсэн хөрөнгийн дахин үнэлгээний давтамж нь
тухайн үндсэн хөрөнгийн бодит үнэ цэнийн
өөрчлөлтөөс хамаарна. Ерөнхийдөө биет үндсэн
хөрөнгийн бодит үнэ цэнэ нь хөрөнгийн мэргэжлийн
үнэлээчийн зөвшөөрсөн зах зээлийн үнэ байдаг.
Ховор борлогддог, тусгай зориулалттай үндсэн
хөрөнгүүдийн хувьд бэлэн зах зээлийн үнэ байдаггүй
тул тэдгээрийн бодит үнэ цэнийг орлогын
капиталжуулалтын болон өртгийн хандлагаар
тодорхойлно /дахин үнэлгээ хийхгүй анхны өртгөөс
хуримтлагдсан элэгдэл, хуримтлагдсан үнэ цэнийн
бууралтын гарзыг хассан дүн/

30. Үндсэн хөрөнгийн дахин үнэлгээ
Үндсэн хөрөнгийн бодит үнэ цэнэ нь мэдэгдэхүйцээр
тогтмол өөрчлөгддөг бол жил бүр дахин үнэлнэ. Бодит үнэ
цэнэ нь үл мэдэгдэм өөрчлөгддөг үндсэн хөрөнгийг 3-5
жил тутамд дахин үнэлнэ. Үндсэн хөрөнгийг дахин үнэлэх
үед тухайн хөрөнгийн харъяалагдаж байгаа үндсэн
хөрөнгийн ангийг бүхэлд нь дахин үнэлэх шаардлагатай.
Дахин үнэлгээний үр дүнд үндсэн хөрөнгийн дансны
үнэ нэмэгдсэн тохиолдолд нэмэгдсэн хэмжээг “Дахин
үнэлгээний нэмэгдэл” гэсэн өмчийн дансанд бүртгэнэ.
Үндсэн хөрөнгийн дахин үнэлгээг бүртгэх 2 арга байдаг.
1. Хуримтлагдсан элэгдлийг дахин тооцоолох арга
2. Хуримтлагдсан элэгдлийг данснаас хасах арга

31. Үндсэн хөрөнгийн дахин үнэлгээ
Хуримтлагдсан элэгдлийг дахин тооцоолох арга
Энэ аргын үед дахин үнэлж буй үндсэн хөрөнгийн олон жилийн
өмнөх анхны өртгийг дахин үнэлнэ. Үндсэн хөрөнгийн хуримтлагдсан
элэгдлийг хөрөнгийн дансны үнийн өөрчлөлттэй хувь тэнцүүлэн
дахин тооцно. Өөрөөр хэлбэл үндсэн хөрөнгийн хуримтлагдсан
элэгдлийг шинээр тогтоосон анхны өртгөөс дахин тооцох ба өмнө
тооцсон болон шинээр тооцсон хуримтлагдсан элэгдлийн зөрүүгээр
үндсэн хөрөнгийн анхны өртгийг тохируулна. Үндсэн хөрөнгийг дахин
үнэлсний дараах жилүүдийн элэгдлийн зардлыг шинээр тогтоосон
анхны өртгөөс тооцно.
Хуримтлагдсан элэгдлийг данснаас хасах арга
Дахин үнэлгээний бичилтийг хийхдээ уг үндсэн хөрөнгийн өмнө
нь тооцогдсон хуримтлагдсан элэгдлийг бүртгэлээс хасна. Дараа нь
үндсэн хөрөнгийн өртгийг дахин үнэлсэн дүн хүртэл нэмэгдүүлнэ.
Үндсэн хөрөнгийг дахин үнэлсний дараах жилүүдийн элэгдлийн
зардлыг тогтоосон дансны үнээс тооцно.

32. Хуримтлагдсан элэгдлийг дахин тооцоолох
арга
Жишээ нь: Алтай компани 2000 оны эхэнд ашиглалтанд орсон 40000,0 төг-ийн
анхны өртөгтэй, 500,0 төг-ийн үлдэх өртөгтэй, 16 жилийн ашиглалтын
хугацаатай тоног төхөөрөмжийг ашиглалтын 5 дахь жилийн эцэст дахин
үнэлсэн. Дахин үнэлгээгээр тоног төхөөрөмжийн дансны үнийг 38,718,750 төг,
үлдэх өртөггүй, цааш 15 жил ашиглана гэж үзсэн. Үндсэн хөрөнгийн
элэгдлийн зардлыг шулуун шугамын аргаар хийдэг.
Бодолт:
5 жилийн эцэс дэх хуримтлагдсан элэгдэл=(40000.0-500.0)/16*5=12343.75
5 жилийн эцэс дэх дансны үнэ=40000,0-12343,75=27656,25→38718,75 болгохоор
дахин үнэлсэн. 5 жилийн дараа дансны үнэ нь 38718,75 бол анхны өртөг хэд
вэ? Уг үндсэн хөрөнгийн ашиглалтын хугацаа 20 жил.
Анхны өртөг=х x/20*15=38718.75 x=51625.0 төг 5 жилийн элэгдэл нь
51625.0/20*5=12906,25 Одоогийн элэгдэл нь 12343,75 байгаа.
Журналын бичилт: Тоног төхөөрөмж 11625,0 /51625,0-40000,0/
Хуримтлагдсан элэгдэл 562,5 /12343,75-
12906,25/
Дахин үнэлгээний нэмэгдэл 11062,5
Дахин үнэлсний дараа жил бүрийн элэгдлийн зардал=51625,0/20=2581,25

33. Хуримтлагдсан элэгдлийг
данснаас хасах арга
Өмнөх жишээний хувьд журналын бичилт:
Хуримтлагдсан элэгдэл 12343,75
Тоног төхөөрөмж 12343,75
Тоног төхөөрөмж 38718,75-
(40000,0-12343,75)=11062,5
Тоног төхөөрөмж 11062,5
Дахин үнэлгээний нэмэгдэл 11062,5

34. Үндсэн хөрөнгийн дахин үнэлгээ
Дахин үнэлгээний үр дүнд хөрөнгийн дансны үнэ
буурсан тохиолдолд уг бууралтыг тайлант хугацааны
зардлаар хүлээн зөвшөөрнө. Хөрөнгийн дахин
үнэлгээний бууралтыг өмнө нь зардлаар бүртгэсэн
нөхцөлд уг зардлаас үл хэтрэх дахин үнэлгээний
нэмэгдлийг тайлант хугацааны орлогоор хүлээн
зөвшөөрнө. Мөн үндсэн хөрөнгийн ижил ангийн
дахин үнэлгээний нэмэгдлээс үл хэтрэх дахин
үнэлгээний бууралтыг холбогдох дахин үнэлгээний
нэмэгдлээс суутгана.
Дахин үнэлсэн хөрөнгийг бүртгэлээс хасах үед уг
үндсэн хөрөнгөнд хамаарах үндсэн хөрөнгийн дахин
үнэлгээний нэмэгдэл дансны үлдэгдлийг
хуримтлагдсан ашиг дансруу шилжүүлэн бүртгэнэ.

35. Үндсэн хөрөнгийг олж бэлтгэснээс
дараах үеийн зардал
Зардлыг капиталжуулах үндсэн шалгуур нь
тухайн зардал гарснаар дараах нөхцлүүдийг
аль нэг биелж байх ёстой:
Хөрөнгийн ашиглалтын хугацаа уртсах
Тухайн хөрөнгийг ашиглан үйлдвэрлэж
байгаа бүтээгдэхүүний чанар сайжрах
Тухайн хөрөнгийг ашиглан
үйлдвэрлэгдэж байгаа бүтээгдэхүүний тоо
хэмжээ өсөх

36. Дараах үеийн зардал
Харин хөрөнгийн хэвийн үйл ажиллагааг хангахын тулд
хийгдэж байгаа урсгал засварын зардал гэх мэт зардлуудыг
капиталжуулж болохгүй.
Үндсэн хөрөнгөтэй холбоотой 4 төрлийн зардал гардаг:
Өргөтгөл (additions) : одоогийн хөрөнгийн өсөлт буюу
өргөтгөл
Шинэчлэл ба орлуулалт (improvements and
replacements) Одоогийн хөрөнгийг сайжруулсан
хөрөнгөөр солих
Дахин зохион байгуулалт ба дахин суурилуулалт
(rearrangement and reinstallation): Хөрөнгийг нэг
байршлаас нөгөө байршилд шилжүүлэх
Засвар (repairs): Хөрөнгийн хэвийн ажиллах нөхцөл
бололцоог хангах зарлага

37. Үнэ цэнийн бууралтыг бүртгэх
(Impairment of value)
Үнэ цэнийн бууралтыг бүртгэх (Impairment of value) энэ нь
ихэвчлэн биет бус хөрөнгө болон гүүдвилийн бүртгэлд илүү их
хэрэглэгддэг
Хөрөнгийн үнэ цэнэ буурч болзошгүй аливаа шинж тэмдэг байгаа
эсэхийг үнэлэхдээ аж ахуйн нэгж нь хамгийн наад зах нь дараах шинж
тэмдгийг харгалзах үзсэн байх шаардлагатай.
1. Мэдээллийн гадаад эх сурвалж
2. Мэдээллийн дотоод эх сурвалж
Мэдээллийн дотоод эх сурвалж
Хөрөнгийн хуучрал эсвэл биет эвдрэлийн талаар нотолгоо байгаа
Хөрөнгийг ашиглаж байгаа эсвэл ашиглахаар хүлээж байгаа арга
хэлбэрт эсвэл хамрах хүрээнд аж ахуйн нэгжид сөрөг үр дагавар учруулж
мэдэхүйц өөрчлөлт тайлант үеийн туршид гарсан эсвэл гарахаар
хүлээгдэж байгаа
Хөрөнгийн эдийн засгийн гүйцэтгэл нь хүлээгдэж байснаас бага эсвэл
бага болно гэдгийг заасан нотолгоог дотоод тайлагналаас харж болох

38. Үнэ цэнийн бууралт
Мэдээллийн гадаад эх сурвалж
 Хөрөнгийн зах зээлийн үнэ цэнэ нь хэвийн ашиглалт эсвэл цаг хугацаа
өнгөрсний үр дүнд үүснэ гэж хүлээгдэж байгаа үнэ цэнээс мэдэгдэхүйцээр
буурсан
 Аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаа явагддаг технологи, зах зээл, эдийн
засгийн эсвэл хуулийн орчинд эсвэл тухайн хөрөнгийн зориулагдах зах
зээлд аж ахуйн нэгжид сөрөг нөлөө үзүүлэх мэдэгдэхүйц өөрчлөлт гарсан
эсвэл ойрын жилүүдэд гарахаар бол
 Зах зээлийн хүүгийн түвшин эсвэл хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн зах
зээлийн түвшин өссөн ба эдгээр өсөлт нь хөрөнгийн нөхөгдөх дүнг
материаллагаар бууруулах боломжтой
 Тайлагнагч аж ахуйн нэгжийн цэвэр хөрөнгийн дансны үнэ нь түүний
зах зээлийн капиталжуулалтаас их байвал
Аж ахуйн нэгж хөрөнгийн үнэ цэнэ буурч болзошгүй болохыг илтгэх
дээрх зүйлүүд шиг шинж тэмдэг байгаа эсэхийг балансын өдөр бүр үнэлж
байгаа ёстой. Хэрэв ямар нэг шинж тэмдэг илэрвэл аж ахуйн нэгж
хөрөнгийн нөхөгдөх дүнг тооцоолох ёстой.

39. Үнэ цэнийн бууралт
Нөхөгдөх дүн (recoverable amount) гэдэг нь хөрөнгө эсвэл мөнгөн
хөрөнгө бий болгогч нэгжийн борлуулалтын зардлыг хассан бодит үнэ
цэнэ ба ашиглалтын үнэ цэнийн аль их байна. Хөрөнгийн
борлуулалтын цэвэр үнэ болон ашиглалтын үнэ цэнийг хоёуланг нь
зэрэг тодорхойлох шаардлагагүй.
Борлуулалтын зардлыг хассан бодит үнэ цэнэ (fair value less
costs to sell) гэдэг нь бэлэн байгаа талуудын хоорондох холбоогүй
талуудын ажил гүйлгээгээр хөрөнгө эсвэл мөнгөн хөрөнгө бий болгогч
нэгжийг борлуулснаас олж авах дүнгээс данснаас хасалтын өртгийг
хассан дүн
Ашиглалтын үнэ цэнэ (value in use) нь хөрөнгийг тасралтгүй
ашигласнаас болон ашиглахаар тооцсон хугацааны эцэст данснаас
хасах үед үүсэхээр хүлээгдэж байгаа тооцоолсон ирээдүйн мөнгөн
урсгалын өнөөгий үнэ цэнэ /тохиромжит хөнгөлөлтийн хувь мөрдөх/
Мөнгөн хөрөнгө бий болгогч нэгж (cash generating unit) бусад
хөрөнгө эсвэл хөрөнгийн бүлгээс орж буй мөнгөн орлогын урсгалын
бие даасан томоохон дүнг зогсолтгүй ашиглах замаар орж ирж буй
мөнгөн орлогын урсгалыг нэгтгэсэн тодорхойлж болох хөрөнгийн
хамгийн бага бүлэг

40. Жишээ нь:
2009 оны эцэст Э аж ахуйн нэгж нь үйлдвэрийн барилгын үнэ
цэнийн бууралтыг тодорхойлох шалгалт хийсэн. Үйлдвэрийн
барилга нь төрөлжсөн учир түүний борлуулалтын зардлыг хассан
бодит үнэ цэнийг тодорхойлох боломжгүй. Тиймээс үйлдвэрийн
барилгын нөхөгдөх дүн нь түүний ашиглалтын үнэ цэнэ болно.
Хөрөнгийн дансны үнэ 3000 төгрөг бөгөөд ашиглахаар тооцсон
үлдсэн хугацаа 10 жил. Үр ашигт хүүгийн түвшин 10 хувь бөгөөд
хөрөнгийн ашиглалтаас орж ирэх 5 жилийн төсөвлөсөн мөнгөн
урсгалыг ашиглан үйлдвэрийн барилгын ашиглалтын үнэ цэнийг
дараах байдлаар тооцно.
Жил Ирээдүйн мөнгөн гүйлгээ Хөнгөлөлтийн хувь
Дискаунтын
ирээдүйн мөнгөн гүйлгээ
2010 690 0,86957 600
2011 720 0,75614 544
2012 750 0,65752 493
2013 767 0,57175 438
2014 796 0,49718 396
Ашиглалтын үнэ цэнэ 2471

41. Үнэ цэнийн бууралт
Хөрөнгийн нөхөгдөх дүн түүний дансны үнээс бага байгаа
тохиолдолд л хөрөнгийн дансны үнийг түүний нөхөгдөх дүн хүртэл нь
бууруулах ёстой. Энэ бууралт нь үнэ цэнийн бууралтын гарз болно. Дахин
үнэлсэн дүнгээр бүртгэснээс /дахин үнэлгээний нөөц үүссэн/ бусад
тохиолдолд үнэ цэнийн бууралтын гарзыг ашиг алдагдлаар шууд хүлээн
зөвшөөрөх ёстой.
Өмнөх жишээний хувьд үнэ цэнийн бууралтын гарзыг 529 өөр /3000-
2471/ бүртгэнэ.
Дт үнэ цэнийн бууралтын гарз 529
Кт хуримтлагдсан элэгдэл 529
Үнэ цэнийн бууралтын гарзыг хүлээн зөвшөөрсний дараа үлдэх
өртгийг /хэрэв байгаа бол/ хассан хөрөнгийн шинэчлэгдсэн дансны үнийг
хөрөнгийн ашиглахаар тооцсон үлдэх хугацаанд системтэйгээр хуваарилж
элэгдлийн зардлыг бүртгэнэ.
Өмнөх жишээн дээр барилгын жилийн элэгдлийг 2471-ээс тооцно.

42. Үнэ цэнийн өсөлт
Аж ахуйн нэгж нь өмнөх үед хүлээн
зөвшөөрсөн хөрөнгийн үнэ цэнийн бууралтын
гарз оршин байхаа болих эсвэл буурах эсэх
талаар ямар нэг шинж тэмдэг байгаа эсэхийг
балансын өдөр бүр үнэлэх ёстой. Хэрэв ийм ямар
нэг шинж тэмдэг байвал аж ахуйн нэгж тухайн
хөрөнгийн нөхөгдөх дүнг тооцоолж өмнөх үед
хөрөнгийн хувьд хүлээн зөвшөөрвөл үнэ цэнийн
бууралтын гарзыг буцаах ёстой. Энэ тохиолдолд
хөрөнгийн дансны үнийг түүний нөхөгдөх дүн
хүртэл өсгөх ёстой.

43. Үнэ цэнийн өсөлт
Энэ өсөлт нь үнэ цэнийн бууралтын гарзын буцаах
бичилт хийхийг шаардана.
 хөрөнгийн үнэ цэнэ буурч болзошгүй нөхцөл
байдал байгаа эсэхийг үнэлнэ
 байгаа бол хөрөнгийн нөхөгдөх дүнг олно
 Нөхөгдөх дүн нь борлуулалтын зардлыг хассан
бодит үнэ цэнэ болон ашиглалтын үнэ цэнийн аль их
байна. Ашиглалтын үнэ цэнэ нь ирээдүйн мөнгөн
урсгалын өнөөгийн үнэ цэнэ.
 Хэрэв дансны үнэ нь нөхөгдөх дүнгээс их байвал
дансны үнийг бууруулна. Үнэ цэнийн бууралтын гарз
бүртгэнэ.