1. Сэдэв: Үндсэн хөрөнгийн бүртгэл
Багш Г. Өлзийбаяр

2. Сэдвийн агуулга:
 Үндсэн хөрөнгийн тухай ойлголт, түүний ангилал
 ҮХ-ийн үнэлгээ, орлого болгох үеийн бүртгэл
 Элэгдэл тооцох арга, элэгдлийн бүртгэл
 ҮХ-ийг данснаас хасах үеийн бүртгэл
 ҮХ-ийн засварын зардлын бүртгэл

3. Үндсэн хөрөнгийн тухай ойлголт, түүний ангилал
Олон улсын стандартад зааснаар нэгээс дээш жил
ашиглах хугацаатай, байгууллагын үйл ажиллагаанд
хэрэглэдэг биет хөрөнгийг үндсэн хөрөнгө гэж үздэг.
ААНБ-ын үйл ажиллагаанд үндсэн зориулалтаараа
ашиглагдах, ирээдүйд эзэмшигчдээ эдийн засгийн өгөөж
авчрах, нэг ба түүнээс дээш тайлант хугацаанд ашиглагдах
биет хөрөнгийг үндсэн хөрөнгө гэнэ.

4. Үндсэн хөрөнгө нь дараах шинж чанарыг агуулна
Байгууллагын үндсэн үйл ажиллагаанд
ашиглагддаг
Өртгөө аажмаар эргүүлэн нөхдөг
Ашиглагдах хугацаанд хэлбэр дүрсээ
өөрчилдөггүй
Нэг ба түүнээс дээш урт хугацаанд
ашиглагддаг

5. Байгууллагын үндсэн үйл ажиллагаанд ашиглагддаг
Бараа нь зөвхөн түүнийг цааш зарж борлуулах зорилгоор
эзэмшиж байдгаараа л үндсэн хөрөнгөнөөс ялгагдана уу
гэхээс хэлбэр дүрсээрээ ялгагдахгүй.
Хэрэв байгууллага компьютер авсан ба түүнийг шааш зарах зорилготой
эзэмшиж байгаа бол бараа, харин үндсэн буюу өдөр тутмын үйл
ажиллагаандаа ашиглах бол үндсэн хөрөнгө гэж үзнэ гэх мэт олон
жишээ гаргаж болно.
Жишээ нь: Байгууллага олж авсан газраа үнэ өсгөн ашиг олох зорилгоор
эсвэл ирээдүйд бизнесээ өргөжүүлэх зорилгоор эзэмшиж байгаа бол
хөрөнгө оруулалт, үндсэн үйл ажиллагаанд ашиглах зорилготой эзэмшиж
байгаа бол үндсэн хөрөнгө гэж үзнэ.

6. Өртгөө аажмаар эргүүлэн нөхдөг
Тухайлбал: Газраас бусад үндсэн хөрөнгө нь үнэ
цэнээ ашиглалтын явцад аажмаар алдаж байдаг.
Ихэнх хөрөнгө нь биет элэгдлээс гадна
цаг хугацааны хувьд хоцрогдолд ордог учраас
үнэ цэнээ алдсаар байдаг.

7. Өртгийн (үнэ цэнийн) өөрчлөлтэй холбоотойгоор НББ-д
дараах үйл ажиллагаанууд хийгддэг.
1. Өртөг тооцох
2. Үр ашигаа өгч байгаа хугацаанд өртгийг
зардалд хувиарлах
3. Өртөг тооцсоны дараах үеүдэд гарах зардлыг
бүртгэх (засвар)
4. Хөрөнгийн данснаас хасалтыг бүртэх

8. ₮ ₮
Худалдан
авалт
• 1. Өртөг
тооцох
Ашиглалт
• 2. Элэгдэл
тооцох
• 3.Засварын
зардал
Данснаас
хасалт
• 4. Данснаас
хасалтыг
бүртгэх

9. Ашиглагдах хугацаанд хэлбэр дүрсээ өөрчилдөггүй
Эргэлтийн хөрөнгүүд богино хугацаанд хэлбэр
дүрсээ өөрчилж байдаг. Харин үндсэн хөрөнгө нь
элэгдэж хуучрах, түүнийг засаж сайжруулах,
өргөтгөх зэргээр чанар байдлаа өөрчлөхөөс биш
хэлбэр дүрсээ өөрчилдөггүй.

10. Үндсэн хөрөнгө
Эзэмшлийн
байдлаар нь
Өөрийн
Түрээсийн
Ашиглалтын
зориулалтаар нь
Үйлдвэрлэлийн
Үйлдвэрлэлийн бус
Ашиглагдаж буй
эсэхээс нь
Ашиглалтанд байгаа
Нөөцөнд байгаа
Гарал үүслээр нь
Хөдөлмөрөөр бүтсэн
Байгалиас бий болсон

11. Үндсэн хөрөнгө
Газар ба газраас үл
салгагдах хөрөнгийг
үл хөдлөх хөрөнгө
гэдэг.
Үүнд: - Барилга
- Байгууламж
Газраас салгаж, байршил
нөхцөлийг өөрчлөх
боломжтой хөрөнгийг
хөдлөх хөрөнгө гэдэг.
Үүнд: -Машин
-Тавилга
-Компьютер
-Тоног төхөөрөмж

12. ҮХ-ийн үнэлгээ, орлого болгох үеийн бүртгэл
Аливаа үндсэн хөрөнгийг худалдан авсан буюу олж
бэлтгэсэн өдрийн өртгөөр бүртгэдэг.
Үндсэн хөрөнгийн бүртгэлд дараах үнэ цэнэ
буюу үнэлгээг тооцож ашиглах шаардлага
гардаг.
1. Анхны өртөг ба түүхэн өртөг
2. Үлдэгдэл өртөг /дансаарх/
3. Үлдэх өртөг
4. Дахин үнэлгээ буюу шинэчилсэн өртөг

13. Үндсэн хөрөнгийг анхны өртгөөр нь бүртгэнэ.
Үндсэн хөрөнгийн анхны өртөг = худалдан авсан үнэ
+шууд хамаарах зардал - мөнгөн хөнгөлөлт
Шууд зардалд:
 Тээврийн зардал
 Гаалийн татвар, хураамж
 Суурилуулалтын өртөг
 Архитектор, инженерийн мэргэжлийн хөлс,
 Хөрөнгийг ачиж буулгах зардал

14. Барьж байгуулж байгаа үндсэн хөрөнгийн өртөг
барилгын материал + ажлын хөлс + суурь
малталтын зардал + бусад холбогдох нэмэлт
зардал + барилга байгууламжийг гэрээлэн
гүйцэтгэгчид төлөх төлбөрийн хэмжээ

15.  Газрын өртөг:
Худалдан авах үнэ + капиталчлагдах бусад зардал
капиталчлагдах бусад зардалд:
Өмгөөлөгчийн хөлс, агентын шимтгэл, худалдан
авсан газар дээрх хуучин барилгыг нураах, цэвэрлэх
ба тохижуулах, эзэмшилд оруулах, дахин
байршуулалт, бүтээн босголтын зардал зэрэг бусад
бүх зардал болно.
Газар дээрх барилгыг нураах зардлыг газрын өртөг
дээр нэмэх ба үлдэгдэл зүйлсийг борлуулсан мөнгөн
орлогын хэмжээгээр газрын өртгийг багасгана.

16.  Элэгдэл тооцож болох усны систем, явган хүний зам, зам,
хашлагыг газрын сайжруулалт дансанд бүртгэнэ.
 Бөөн дүнгээр худалдан авсан хөрөнгийн үнийг худалдан
авсан хөрөнгийн зах зээлийн үнэ цэнэд үндэслэн
хуваарилна.
 Мөнгөн бус солилцоогоор хөрөнгө худалдан авбал
солилцоогоор шилжүүлсэн хөрөнгийн зах зээлийн үнээр
үндсэн хөрөнгийн дансыг дебетлэнэ.
 Өгсөн хөрөнгийн зах зээлийн үнээс илүү тодорхой
баримтаар нотлогдох тохиолдолд хөрөнгийн өөрийн зах
зээлийн үнээр дебетэд бүртгэж болно. Аль ч зах зээлийн
үнийг үндэслэлтэй тогтоож чадахгүй бол өгсөн хөрөнгийн
бүртгэлийн үнээр авсан хөрөнгийн дебетэд бүртгэнэ.

17.  Хувьцаа болон бусад үнэт цаасны солилцоогоор
хөрөнгийг худалдан авсан бол хүлээн авсан хөрөнгө
буюу гаргасан хувьцааны аль тодорхой нотлогдох зах
зээлийн үнээр бүртгэнэ.
 Хандиваар авсан хөрөнгийг зах зээлийн үнээр
бүртгэнэ.
 Өөрөө барьж байгуулсан хөрөнгийг материал, шууд
болон шууд бус хөдөлмөр, бусад нэмэгдэл зардлуудыг
шингээсэн өртгөөр бүртгэнэ. Төслийг бүрэн дуусгах
хүртэл барилгын ажилд хамаарах санхүүжилтийн
зардлыг мөн хөрөнгийн дебетэд тусгана.

18. Ашиглалтын явцад бий болох нэмэлт өртөг
Үндсэн хөрөнгийг сайжруулах, өөрчлөх, сэргээн босгох,
нөхөн орлуулах, засварлах зэрэг өмчлөлийн хугацаанд
гарсан зардлыг дараах тохиолдолд капиталжуулна:
 1) хөрөнгийн ашиглах хугацааг уртасгах
 2) хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх эсвэл хөрөнгийн үр ашиг ба
аюулгүй байдлыг дээшлүүлэх
 3) бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах.
Хөрөнгө нэмж капиталчлагдсан хэмжээгээр үндсэн
хөрөнгийн анхны өртгийг нэмэгдүүлнэ.
(Хэрэв дараа үеийн зардал нь хөрөнгийн ирээдүйн үр
өгөөжийг нэмэгдүүлээгүй бол түүнийг тайлант хугацааны
зардал болгоно. Гол төлөв жижиг урсгал засвар тайлангийн
хугацааны зардал болдог.)

19. Ашиглах боломжит хугацаа
 Элэгдэл тооцох хөрөнгийг тухайн аж ахуйн нэгж,
байгууллага ашиглахаар төлөвлөж буй хугацаа
Элэгдэл тооцох хөрөнгийг ашиглан тухайн аж ахуйн
нэгж, байгууллага үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүн, гүйцэтгэх
ажил үйлчилгээний тоо хэмжээг тогтооно. Өмнө
хэрэглэж байсан туршлага
-Удирдлагын гаргасан шийдвэр
-Үйлдвэрлэгчээс тухайн хөрөнгийг ашиглахаар
тогтоосон хугацаа зэргийг үндэслэн тогтооно
Мөн үйлдвэрлэл, үйлчилгээний онцлог, ээлжийн тоо,
засварлах график, элдэв хорогдол гэх мэт ашиглалтын
болон бусад хүчин зүйлсийг тооцсон байна.

20. ЭЛЭГДЭЛ
• Элэгдүүлэх дүнг системтэйгээр
хувиарилна.
• Элэгдлийн шимтгэлийг зардал гэж хүлээн
зөвшөөрнө
Элэгдэл
тооцох
аргууд
• Шулуун шугмын арга
• Бүтээгдэхүүний нэгжид оногдуулах
арга
• Жилүүдийн нийлбэрийн арга
• Үлдэгдэл бууруулах арга

21. Шулуун шугамын арга
 Ашиглах хугацааны дотор үндсэн хөрөнгийн өртгийг адил
тэнцүү хэмжээгээр өртөгт хуваарилах арга юм.
Бүтээгдэхүүний нэгжид оногдуулах арга
 Үндсэн хөрөнгийн элэгдлийг тооцохын тулд уг хөрөнгийг
ашиглаж хичнээн хэмжээний бүтээгдэхүүн, ажил
гүйцэтгэж чадахыг урьдчилан тодорхойлно. Урьдчилан
тогтоосон үйлдвэрлэлийн нийт хэмжээг үндэслэн
элэгдлийг тооцно.
Үлдэгдлийг (давхар)бууруулах арга
 Үндсэн хөрөнгийн элэгдлийг тооцох хурдавчилсан аргад
хамрагдана. Үлдэгдлийг давхар бууруулах аргаар үндсэн
хөрөнгийн элэгдлийг тооцно.
Элэгдэл тооцох тусгай арга
 Үүнд: БМ-ын арга, хасах ба орлуулах арга, бүлгийн ба
нийлмэл арга, холимог ба хосолсон аргууд байна

22.  Үлдэгдэл өртөг
Анхны өртгөөс хуримтлагдсан элэгдлийн хэмжээг
хасч тодорхойлно.
Үндсэн хөрөнгийн үлдэгдэл өртгийг тухайн
хөрөнгийг худалдах буюу ашиглалтаас хасах, эсвэл
шилжүүлэх, мөн дахин үнэлэх үеийн тооцоололд
ашиглана.
Хуримтлагдсан элэгдлээрээ анхны өртгөө нөхсөн
үндсэн хөрөнгөнд дахин элэгдэл тооцохгүй ба
үндсэн хөрөнгийн анхны өртөг, хуримтлагдсан
элэгдлийн хэмжээ нь уг хөрөнгийг ашиглалтаас
гаргах хүртэл балансад тэр хэвээр бүртгэгдэнэ.

23. Үндсэн хөрөнгийн бүртгэл
А. Худалдан авсан үндсэн хөрөнгийг бүртгэх
Үндсэн хөрөнгийг мөнгөөр буюу дараа тооцоогоор худалдан
авах үед :
Дт Үндсэн хөрөнгө
Кт Мөнгөн хөрөнгө/ Дансны өглөг
Векселийн өглөг болон хувьцаа гаргах замаар үндсэн
хөрөнгийг худалдан авсан бол тэдгээрийн зах зээлийн үнэд
үндэслэн үндсэн хөрөнгийн өртгийг тодорхойлно.
Мөнгөнөөс бусад зүйлээр худалдан авсан үндсэн хөрөнгийг
өгсөн зүйл ба авсан хөрөнгийн аль тодорхой байгаа зах
зээлийн үнээр бүртгэнэ.

24. Энгийн хувьцаа гарган барилга худалдан авсан бол:
Дт Барилга
Кт Энгийн хувьцаа (нэрлэсэн үнээр)
Кт НТК (нэрлэсэн үнээс дээгүүр үнээр борлогдсон бол)
Вексель гарган барилга худалдан авсан бол:
векселийн зах зээлийн үнээр:
Дт Барилга
Кт Векселийн өглөг

25. Хэд хэдэн үндсэн хөрөнгийг нэг дор, нэг удаагийн төлбөрөөр
худалдан авсан бол эдгээр хөрөнгийн зах зээлийн үнэд
үндэслэн худалдаж авсан үнийг хөрөнгүүдэд хуваарилна.
Зах зээлийн
үнэ
% Хуваарилсан
өртөг
Газар 1 500 000 42% 1 344 000
Газрын
сайжруулалт
300 000 8% 256 000
Барилга 1 800 000 50% 1 600 000
Нийт 3 600 000 100% 3 200 000

26. Б. Үндсэн хөрөнгийн солилцоог бүртгэх
Үндсэн хөрөнгийг хооронд нь солилцох гүйлгээг
нягтлан бодох бүртгэлд тусгахдаа өгч байгаа болон
авч байгаа хөрөнгийн аль тодорхой байгаа зах
зээлийн үнэ дээр үндэслэдэг.
Өөр төрлийн хөрөнгийг солилцож буй үед олз,
гарзын аль алинийг нь ч хүлээн зөвшөөрнө.
Харин ижил төрлийн хөрөнгө солилцож буй үед
зөвхөн гарзыг хүлээн зөвшөөрч бүртгэх ба олзыг
бүртгэхгүй.

27. Өөр төрлийн хөрөнгийг солилцох
Жишээ: 54 000-ийн анхны өртөгтэй 45 000-ийн хуримтлагдсан
элэгдэлтэй 30 000-ийн зах зээлийн үнэтэй машин болон 49 500-н бэлэн
мөнгө өгч оронд нь 90 000-ийн зах зээлийн үнэтэй газар авсан бол газрын
өртгийг дараах байдлаар тооцно:
Өгсөн машины зах зээлийн үнэ 30 000
Төлсөн мөнгө 49 500
Газрын өртөг 79 500
Дансны бичилт нь:
Дт Газар 79 500
Дт Машины хуримтлагдсан элэгдэл 45 000
Кт Машин 54 000
Кт Мөнгө 49 500
Кт Үндсэн хөрөнгө солилцсоны олз 21 500

28. Ижил төрлийн хөрөнгийг солилцохдоо олзыг бус гарзыг бүртгэдэг.
 Дт Үндсэн хөрөнгө-шинэ
 Дт Үндсэн хөрөнгийн хуримтлагдсан элэгдэл
 Дт Үндсэн хөрөнгө солилцсоны гарз
 Кт Үндсэн хөрөнгө-хуучин

 Харин ижил төрлийн хөрөнгийг солилцохдоо олзыг хүлээн
зөвшөөрдөггүй боловч солилцоонд бэлэн мөнгө оролцсон үед олзын
тодорхой хэсгийг зөвшөөрч бүртгэдэг.
Бүртгэх олзын дүнг дараах байдлаар тооцно:
(Хүлээн авсан мөнгө / Хүлээн авсан мөнгө + Авсан хөрөнгийн зах зээлийн
үнэ ) х Нийт олз = Хүлээн зөвшөөрсөн олз
 Журналын бичилт нь:
 Дт Үндсэн хөрөнгө - шинэ
 Дт Үндсэн хөрөнгийн хуримтлагдсан элэгдэл
 Кт Үндсэн хөрөнгө - хуучин
 Кт Үндсэн хөрөнгө солилцсоны олз

29. В. Үндсэн хөрөнгийн элэгдлийн бүртгэл
Дт Үндсэн хөрөнгийн элэгдлийн зардал
Кт Хуримтлагдсан элэгдэл
Байгалийн нөөцийн хорогдол тооцсон хэмжээгээр:
Дт Хорогдлын зардал
Кт Хуримтлагдсан хорогдол

30. Г. Үндсэн хөрөнгө ашиглалтаас хасах
Үндсэн хөрөнгийг гадагш худалдах, шилжүүлэх, актлаж устгах
үед түүний өртгийг үндсэн хөрөнгийн данснаас хасах ба
хуримтлагдсан элэгдлийн данс хаагдсан байна.
Хуримтлагдсан элэгдлээрээ анхны өртгөө бүрэн нөхсөн үндсэн
хөрөнгийн дансны бичилт нь :
Дт Хуримтлагдсан элэгдэл
Кт Үндсэн хөрөнгө
Үндсэн хөрөнгийг худалдсан үнэ нь түүний дансны үнээс их
байвал үндсэн хөрөнгө худалдсаны олз, бага байвал гарзыг
хүлээн зөвшөөрч бүртгэнэ.
Үндсэн хөрөнгийг дансны үлдэгдэл өртгөөс нь илүү үнээр
борлуулсан бол:
Дт Мөнгөн хөрөнгө
Дт Хуримтлагдсан элэгдэл
Кт Үндсэн хөрөнгө
Кт Үндсэн хөрөнгө борлуулсны ашиг (олз)

31.  Үндсэн хөрөнгийг дансны үлдэгдэл өртгөөс нь доогуур
үнээр борлуулсан бол:
 Дт Мөнгөн хөрөнгө
 Дт Хуримтлагдсан элэгдэл
 Дт Үндсэн хөрөнгө борлуулсны алдагдал (гарз)
 Кт Үндсэн хөрөнгө
 Харин бүрэн элэгдэхээс нь өмнө данснаас хасвал үндсэн
хөрөнгийг данснаас хассаны гарзыг бүртгэх шаардлагатай.
 Дт Хуримтлагдсан элэгдэл
 Дт Үндсэн хөрөнгийг данснаас хассаны гарз
 Кт Үндсэн хөрөнгө

32. Д. Бэлэг, хандиваар олж бэлтгэх, бусдад бэлэглэх, хандивлах
Бэлэг, хандивын хөрөнгийг бүртгэхдээ хөрөнгийн зах зээлийн үнийг
ашигладаг. Хандиваар авсан хөрөнгийг зах зээлийн үнээр нь
Хандивласан капитал (Нэмж төлөгдсөн капиталын данс) дансанд
бүртгэнэ.
 Дт Үндсэн хөрөнгө
 Кт Хандивласан капитал
 Мөнгөн бус хөрөнгийг хандивлан өгсөн бол уг хөрөнгийн зах
зээлийн үнээр бүртгэнэ. Хөрөнгийн зах зээлийн ба дансны үнэ
зөрүүтэй бол олз, гарзыг хүлээн зөвшөөрнө. Жишээ нь: 80 000-ийн
өртөгтэй, 110 000-ийн зах зээлийн үнэтэй газрыг хандивласан бол:
 Дт Хандивын зардал 110 000
 Кт Газар 80 000
 Кт Газрыг данснаас хассаны олз 30 000

 Хандивын зардлыг орлогын тайлангийн бусад орлого, зардал хэсэгт
тусгадаг.

33. Д. Үндсэн хөрөнгийн дахин үнэлгээ
Дахин үнэлгээний улмаас хөрөнгийн үлдэгдэл өртөг
нэмэгдсэн хэмжээг эзэмшигчийн өмчийн хэсэгт Дахин
үнэлгээний нэмэгдэл нэртэйгээр харуулна.
Харин хөрөнгийн үлдэгдэл өртөг буурсан бол буурсан
хэмжээг зардал гэж хүлээн зөвшөөрнө.
Дахин үнэлэгдсэн хөрөнгийг данснаас хасах, устгах,
элэгдлээрээ өртгөө бүрэн нөхсөн үед Дахин үнэлгээний
нэмэгдлийг Хуримтлагдсан ашиг руу шилжүүлнэ.
 Дт Үндсэн хөрөнгийн дахин үнэлгээний нэмэгдэл
 Кт Хуримтлагдсан ашиг