Chitrapathachan

1. จิตระปทาฉันท ๘
จิตระปทาฉันท (อานวา จิ-ตฺระ-ปะ-ทา-ฉัน) เรามาพินิจภาษาคํานี้ดูนะครับวา
จิตระปทา มีความหมายวาอยางไร
จิตระปทา ไมมีความหมายในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน แตหากพินิจ
ภาษาดูใหดีแลวนะครับ จะพบวาคํานี้ไดถูกสรางขึ้นมาใหม โดยมีลีลาบังคับในวรรคหนา
เปน “ครุ ลหุ ลหุ ครุ” ดังนั้น จึงตองอานคําวา จิตระปทา อานเปน จิ-ตฺระ-ปะ-
ทา-ฉัน เพื่อใหตรงตามหลักฉันทลักษณ
จิตระปทา นาจะมาจากคําวา จิตร ซึ่งหมายถึง งดงาม, สดใส, ที่งดงาม และ
กับคําวา บท ซึ่งมาจากรากศัพทภาษาบาลีในคําวา ปท แปลวา คราว, ตอน
จิตระปทาฉันท ๘ จึงเปนชื่อฉันทอยางหนึ่ง ควรจะมีความหมายถึง “ตอนที่
งดงาม, บทแสดงอาการทางจิตใจ”
คณะและพยางค
จิตระปทาฉันท ๑ บท ประกอบดวยคณะและพยางค ดังนี้
มี ๒ บาท วรรคหนามีจํานวน ๔ คํา/พยางค และวรรคหลังมีจํานวน ๔ คํา/
พยางค เชนเดียวกัน
๑ บาท นับจํานวนคําได ๘ คํา/พยางค ดังนั้น จึงเขียนเลข ๘ หลังชื่อ
จิตระปทาฉันท นี่เองครับ แตนักเรียนตองสังเกตที่ครุ-ลหุ ในแตละบาทจะปรากฏคํา
ครุลหุ ดังนี้
วรรคหนาเปนครุในคําที่ ๑ และ คําที่ ๔ เปนลหุในคําที่ ๒ และ คําที่ ๓
วรรคหลังเปนครุในคําที่ ๓ และ คําที่ ๔ เปนลหุในคําที่ ๑ และ คําที่ ๒
จิตระปทาฉันท ๑ บทมีจํานวนทั้งสิ้น ๑๖ คํา/พยางค
สัมผัส
พบวา จิตระปทาฉันท มีสัมผัสนอก (ที่เปนสัมผัสภายในบท) จํานวน ๒
แหง ไดแก
๑. คําสุดทายของวรรคหนาในบาทที่ ๑ สงสัมผัสกับคําที่ ๓ ของ
วรรคหลังในบาทเดียวกัน
๒. คําสุดทายของวรรคหลังในบาทที่ ๑ สงสัมผัสกับคําสุดทายของ
วรรคหนาในบาทที่ ๒

2. สัมผัสระหวางบท พบวา คําสุดทายของบท สงสัมผัสกับคําสุดทายของวรรค
หลังในบาทที่ ๑ ของบทตอไป
คําครุ ลหุ จิตระปทาฉันท ๑ บท มีคําครุทั้งหมด ๘ คํา/พยางค และมีคํา
ลหุทั้งหมด ๘ คํา/พยางค ใหนักเรียนสังเกตสัมผัสบังคับ (สัมผัสนอก) และบังคับครุ-
ลหุ จิตระปทาฉันท ๘ ตามผังภาพ
คําครุ สัญลักษณแทนดวย ั
คําลหุ สัญลักษณแทนดวย ุ ใหนักเรียนดูตัวอยางตามผังภาพ ครับ

3. นางมทะนา จุติอยานาน
จงมะละฐาน สุระแมนสวรรค,
ไปเถอะกําเนิด ณ หิมาวัน
ดังดนุลั่น วจิสาปไว!
จาก บทละครพูดคําฉันทเรื่องมัทนะพาธา
พระราชนิพนธในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว)
หมายเหตุ คําวา สวรรค อานรวบเปน ๑ คํา ถือวาเปนคําครุ
คําวา กําเนิด พยางค กํา เวลาอานใหอานเปนคําลหุ
ที่มา/อางอิง
กระทรวงศึกษาธิการ. สํานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน. หนังสือเรียน
รายวิชาพื้นฐาน ภาษาไทย วรรณคดีวิจักษ ชั้นมัธยมศึกษาปที่ ๕.
กรุงเทพฯ : โรงพิมพ สกสค. ลาดพราว, ๒๕๕๔.
กําชัย ทองหลอ. หลักภาษาไทย. กรุงเทพฯ : รวมสาสน, ๒๕๔๐.
แจมจันทร สุวรรณรงค. ลักษณะคําประพันธไทย. สกลนคร : วิทยาลัยครูสกลนคร,
๒๕๓๑.
ราชบัณฑิตยสถาน. พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรุงเทพฯ :
นานมีบุคสพับลิเคชั่นส, ๒๕๔๖.
วิเชียร เกษประทุม. ลักษณะคําประพันธไทย. กรุงเทพฯ : พัฒนาศึกษา, ๒๕๔๖.
สิทธา พินิจภูวดล และประทีป วาทิกทินกร. รอยกรอง. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัย
รามคําแหง, ๒๕๑๘.
โดย ครูปยะฤกษ บุญโกศล
โรงเรียนโพนทันเจริญวิทย เผยแพรเมื่อวันที่ ๑๗ ตุลาคม ๒๕๕๔