ขออนุญาตนำมาแชรื/แบ่งปันนะครับ เพื่อกระบวนการจัดเก็บ และเข้าถีงข้อมูลสารสนเทศ โดยสะดวก ขออขบพระพคุณผู้เป็นเจ้าของอย่างมากครับ

1. วิช า
ฉัน ทลัก ษณ์
บรรยายโดย ....
พระมหาทิพ ย์ โอภาส
โก
ป . ธ . ๙ , กศ . ม .
E-mail.teentip@hotmail.com
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
1

2. โครงสร้า งบาลีไ วยากรณ์
1.นาม
2.อัพ ยยศัพ ท์
1.ลิงค์ 2.วจนะ 3.วิภตติ 4.อายตนิบาต
ั
1. อุปสัค 2.นิบาต
5.การันต์ 6.กติปยศัพท์ 7.มโนคณะศัพท์
3.ปัจจัยในอัพยยศัพท์
8.สังขยา9.สัพพนาม
4.กิต ก์
5.สมาส
3.อาขยาต
1.วิภตติ 2.กาล 3.บท 4.วจนะ
ั
5.บุรุษ 6.ธาตุ 7.วาจก 8.ปัจจัย
6.ตัท ธิต
1.กัมมธารยสมาส 2.ทิคุสมาส 3.ตัปปุริสสมาส
1.สามัญญตัทธิต 2.โคตตตัทธิต
1. นามกิตก์ 2.กิริยากิ4.ก์ นทวสมาส 5.อัพยยีภาวสมาส
ต ทวั
3.ตรัตยาทิตัทธิต 4.ราคาทิตัทธิต
6.พหุพพิหิสมาส 7.สมาสท้อง
5.ชาตาทิตัทธิต 6.สมุหตัทธิต
7.ฐานตัทธิต 8.พหุลตัทธิต
9.เสฏฐตัทธิต 10.ตทัสสัตถิตัทธิต
11.ปกติตัทธิต 12.ปูรณตัทธิต
.สระ 2.พยัญชนะ 3.ฐานกรณ์ของอักขระ
13.
1. สนธิกิริโยปกรณ์ 2.สระสนธิ สังขยาตัทธิต 14.ภาวตัทธิต
.เสียงของอักขระ 5.พยัญชนะสังโยคพระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
3.พยัญชนะสนธิ 4.นิคคหิตสนธิ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา 15.อัพยยตัทธิต
.อัฑฒสระ
2
กระโคง บุรีรัมย์
7.สมัญ ญาภิธ าน
8.สนธิ

3. ๑ . ความหมายคำา ว่า ฉัน ท์
 คำาว่าฉันท์
แปลว่า ปกปิดเสียซึ่งโทษ วิเคราะห์
ศัพท์ ว่า ย ร ต ภ ช ส ม นาติ อิเมหิ อกฺขเรหิ
นิยโม อุปลกฺขิโต วิธวิเสโส อวชฺชำ ฉาเทตีติ
ิ
ฉนฺทำ ฯ
 แปลได้ดังนี้ ว่า ฉันท์ ได้แก่วิธพิเศษ ทีท่าน
ี
่
กำาหนดไว้ ด้วยอักษรเหล่านี้คอ ย ร ต ภ ช ส ม
ื
นฯ
 คำาว่าฉันท์ มีคำาเรียกได้อีก เช่น พันธะ ปพันธะ
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
3

4. ๒ . ประเภทของฉัน ท์
 ฉันท์แบ่งออกได้
๒ ประเภทคือ
๑. วณฺณวุตฺติ ฉันท์วรรณพฤติ คือ
ฉันท์ททานกำาหนดจำานวนตัวอักษร หรือ
ี่ ่
จำานวนคำาในบาทหนึง ๆ
่
๒. มตฺตาวุตติ ฉันท์มาตราพฤติ คือ
ฺ
ฉันท์ททานกำาหนดมาตราคือ จำานวนครุ
ี่ ่
ลหุ ในบาทหนึ่ง ๆ
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
4

5. ๓ . ฉัน ท์ท ี่ก ำา หนดให้เ รีย นใน
ป . ธ . ๘ กำา หนด ๖ อย่า ง
a.
b.
c.
d.
e.
f.
ปัฐยาวัตรฉันท์
อินทรวิเชียรฉันท์
อุเปนทรวิเชียรฉันท์
วชิรา)
อินทรวงศ์ฉันท์
วังสัฏฐฉันท์
วสันตดิลกฉันท์
(ปฐฺยาวตฺตำ)
(อินฺทวชิรา)
(อุเปนฺท
(อินฺทวำโส)
(วำสฏฺฐา)
(วสนฺตติลกา)
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
5

6. ฉันท์ที่กำาหนดให้นกเรียนแต่งสอบ
ั
สนามหลวง
มี ๓ ฉันท์แต่งตามถนัด
 กำาหนดไว้ว่า
แต่งฉันท์ใดให้แจ้ง/บอก
ชื่อไว้ด้วย
 การบอกชื่อให้เขียนไว้ด้านซ้ายมือของ
แต่ละคาถา
 ถ้ามีการแต่งซำ้านั้น จะต้องแต่งได้ ๓
ฉันท์ก่อนจึงแต่งซำ้าได้
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
6

7. ๔ . ลหุ ครุ
 ลหุ
ครุ มีสวนสำาคัญในการแต่งฉันท์
่
เพราะท่านรวมคำาเป็นกลุ่ม ๆ ละ ๓ คำา
เรียกว่า คณะ ในแต่ละคณะมีเสียงหนัก
บ้าง เบาบ้าง คละเคล้าปะปนกัน คำาหนัก
หรือคำาเบานั้นเอง ท่านเรียกว่า ลหุครุ
 นักศึกษาต้องจำาให้แม่นยำาว่า คำาใดเป็นคำา
ลหุ คำาใดเป็นคำาครุ
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
7

8. ลหุ หมายถึง
 คำาที่มีเสียงเบา
เป็นคำาเบา ออกเสียงสั้น ๆ
มีมาตราเดียว ได้แก่สระเสียงสัน คือ อ
้
อิ อุ และคำาทีประกอบด้วย สระเสียงสัน
่
้
เช่น ภควติ อิสิปตน อนุจรติ ปฏิวสติ
สุมุนิ ภวตุ เป็นต้น
 ดังตัวอย่างในบท อตฺถิ โลเก
สจฺจกิริยมนุตฺตรำ สจฺจพลมวสฺสาย
จพลม
สจฺจกิริยมกาสหำ
จกิ
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
8

9. ครุ หมายถึง
 คำา ที่ม ีเ สีย งหนัก
เป็น คำา หนัก ออก
เสีย งยาว มีห ลายมาตรา อัน ได้แ ก่
สระเสีย งยาวทั้ง ๕ ตัว คือ อา อี
อู เอ โอ
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
9

10. ครุยังแบ่งออกได้อีก ๔ ประเภท
๑. อัก ษรสัง โยค คำาที่ประกอบด้วยสระสั้น แต่
มีตัวสะกด เช่น พุท ฺโธ ธมฺโม สงฺโฆ สฺว ากฺ
ขาโต เป็นต้น เรียกว่า สังโยคาทิครุ
๒. อัก ษรเสีย งยาว คือคำาที่ประกอบด้วยสระ
เสียงยาวทั้ง ๕ ตัวนั้น เช่น อาโป เตโช โยโธ
เป็นต้น เรียกว่า ทีฆาทิครุ
๓ . อัก ษรมีน ิค คหิต คือคำาที่มีนิคคหิต เป็น
ตัวสะกด เช่น กึ อุทกำ สีลำ วรำ เป็นต้น เรียกว่า
นิคคหิตครุ
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
10

11. สัญ ลัก ษณ์ท ี่ใ ช้แ ทนลหุ- ครุ
ครุ
ตามตำารามีสัณฐาน คดงอ
เหมือนพระจันทร์ครึ่งเสี้ยว หรือมี
ลักษณะ เหมือนไม้ตีกลอง ดัง
นั้น จึงขอใช้ รูปไม้หันอากาศแทน
ัั
 ลหุ ตามตำารามีสัณฐานตรง
เหมือนไม้เท้า ดังนัน จึงขอใช้รูป
้
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
11

12. คาถา และบาท
 บาทและคาถา
ได้แก่โครงสร้าง หรือส่วน
ประกอบของฉันท์แต่ละชนิด
 บาท คือ ส่วนหนึ่งในสี่สวนของคาถาหนึ่ง ๆ
่
ในแต่ละบาทนั้น ท่านกำาหนดให้มีอักษร
(คำา) ตามจำานวนที่ท่านกำาหนดไว้ในแต่ละ
ฉันท์ ชนิดนั้น ๆ เช่น ปัฐยาวัตร กำาหนดไว้
ว่า บาทหนึ่งต้องมี 8 คำา อินทรวิเชียร บาท
หนึ่งต้องมี 11 คำา เป็นต้น
หมายเหตุ แต่ละบาทนั้น ต้องมีจำานวนคำา
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
12

13. คาถา และบาท (ต่อ)
 คาถา
คือฉันท์ทแต่งได้ครบ ๔ บาท
ี่
มีลกษณะเหมือนกันทุกบาท และเป็น
ั
ฉันท์ชนิดเดียวกัน ไม่มีฉนท์อนมาแซก
ั
ื่
ปะปนอยู่ เมื่อแต่งครบ ๔ บาทแล้ว
ท่าเรียกว่า คาถาหนึง
่
 ถ้าแต่ง เกินไปจากนี้ ต้องให้ได้ ๒
บาท รวมเป็น ๖ บาท จึงจะสมบูรณ์
ท่านเรียก คาถากึ่ง
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
13

14. คณะฉัน ท์
 ฉันท์วรรณพฤติ
ที่กำาหนดด้วยอักขระ
หรือคำา โดยท่านรวมอักขระลงเป็นก
ลุมอักขระ หรือกลุมคำา กลุมคำาเช่นนี้
่
่
่
ท่านเรียกว่า คณะฉันท์
 คณะฉันท์แต่ละคณะมี ๓ อักษรหรือ
๓ คำา
 แต่ละคณะจะมีคำาไม่ซำ้ากับคณะอื่นทัง
้
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
14

15. คณะฉัน ท์ม ี ๘ คณะได้แ ก่
๑. มะ
๒
๒. นะ
๓ สะ
๒
๔. ชะ
๑
๕. ตะ
คณะ =
สพฺพญฺญู -โม
คณะ =
คณะ =
สุมุนิ - โน
๑๑๑
สุคโต
- โส
๑๑
คณะ =
มุนินฺท
- โช
๑๒
คณะ =
มาราริ
- โต
๒๒
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
๒๒
15

16. โคลงที่แ สดงคณะฉัน ท์บ าลี
มะ
นะ ครุ
ภะ ยะ ครุ อุ
ชะ ระ ครุ อุ
ท่ามกลางนา
สะ ตะ ครุ อุ
หลัง ฯ
อุ ล้วน เรียงกัน
สรร เสกหน้า
พัน เนา
อ้า
ว่าไว้หน
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
16

17. ๑ . ปัฐ ยาวัต รฉัน ท์
 หมายถึง
คาถาที่สวดเป็นทำานองจตุราวัตร คือ
หยุดพักหายใจทุก ๔ คำา
 ฉันท์นี้กำาหนดบาทหนึ่งมี ๘ คำา
 ใช้คณะฉันท์เพียง ๒ คณะ คือ ย และ ช คณะ มี
กฎเกณฑ์ดังนี้
๑. คำาแรกและคำาสุดท้ายของทุกบาท ไม่นับเป็น
คณะ จะมีเสียงครุ
หรือลหุก็ได้
๒. ห้าม มี น และ ส คณะ ในตำาแหน่งคำาที่
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
17

18. แผนผัง ปัฐ ยาวัต รฉัน ท์
ห้าม ส, น, ใช้ ย
ใช้ ช
๐๐๐๐๑๒๒๐
๑๐
๐
๐๐๐๐ ๑๒๑๐
๑๒๓๔๕๖๗๘
๕๖๗๘
ห้าม ส, น,
๐๐๐๐ ๑๒
๐๐๐๐๑๒๒
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
๑๒๓๔
18

19. ตัว อย่า ง คาถาปัฐ ยาวัต ร
 สพฺพีตโย
ิ
วิ วชฺ ชนฺ ตุ
สพฺพโรโค
วิ นสฺ ส ตุ
 อเสวนา จ พา ลา นำ ปณฺฑิตานญฺ จ เส
ว นา
 มหาการุ ณิ โก นา โถ
หิตาย สพฺ พ
ปา ณิ นำ

พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
19

20. ๒ อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑
 หมายถึง
ฉันท์ทีมครุเสียงหนักมากเหมือน
ี
คทาเพชรของ
พระอินทร์
 จัดเป็นเอกาทสักขรฉันท์ บาทหนึ่งมี ๑๑
คำา เขียนบรรทัดละ ๑ บาท
 กำาหนดให้ใช้คณะฉันท์ ๓ คณะ คือ ต
ต ช และมีครุลอย ๒ คำาสุดท้าย
 มียติคอหยุดพักเสียงเวลาสวดทำานอง คำาที่
ื
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
20

21. ๒ อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ (ต่อ)
 อินทรวิเชียร
มีสตรทีกล่าวถึงในคัมภีร์
ู
่
วุตโตทัย ว่า
อินทาทิกา ตา วชิรา ช คา
ฺ
โค
( แผนผัง )
ลอย
ต
ต
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
ช
ครุ
21

22. ๓ อุเ ปนทรวิเ ชีย รฉัน ท์ ๑๑
 หมายถึงฉันท์ทมีคณะฉันท์ใกล้เคียง
ี่
กับอินทรวิเชียรฉันท์
 จัดเป็นเอกาทสักขรฉันท์ บาทหนึงม่
่
๑๑ คำา
เขียนบรรทัดละ ๑ บาท
 กำาหนดให้ใช้คณะฉันท์ ๓ คณะ คือ
ช ต ช
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
22

23. ๓ อุเ ปนทรวิเ ชีย รฉัน ท์ ๑๑
( ต่อ )
 อุเปนทรวิเชียร
มีสตรทีกล่าวถึงใน
ู
่
คัมภีร์วุตโตทัย ว่า
อุปาทิกา สา ว ช ตา ช คา
โค
( แผนผัง )
ลอย
ช
๑ ๒ ๑
ต
ช
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
๒ ๒ ๑
ครุ
๑ ๒ ๑
23

24. ๔ อิน ทวงศ์ฉ ัน ท์ ๑๒
 อินทวงศ์ฉันท์
๑๒
เป็นบทประพันธ์ที่
กำาหนดว่ามีบาท ๑๒ คำาเท่ากัน เหมือนกัน
หมดทั้ง ๔ บาท รวม ๔ บาทเป็น ๑ คาถา
เป็น ๔๘ คำา ฉันท์นี้เป็นฉันท์ที่ใช้คำาคณะ
ฉันท์ ๔ คณะ นับว่าเป็นฉันท์ที่ลงตัวพอดี
คณะฉันท์ ๑ ๆ มีคณะละ ๓ คำา มีความ
หมายว่าเป็นเชื้อสายของพระอินทร์
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
24

25. ๔ อิน ทวศ์ฉ ัน ท์ ๑๒
อินทวงศ์ฉันท์ มีสตรทีกล่าวถึงใน
ู
่
คัมภีร์วุตโตทัย ว่า
สา อิน ฺท วํส า ขลุ ยตฺถ ตา ชฺร า ฯ
( แผนผัง )
ต
ต
ช
ร
๑ ๒ ๑ ๒ ๒ ๑ ๑ ๒ ๑
๒ ๑ ๒
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
25

26. ๕ วัง สัฏ ฐฉัน ท์ ๑๒
 วังสัฎฐฉันท์
๑๒ เป็นบทประพันธ์ที่กําหนดว่า มี
บาทละ ๑๒ คําเท่ากันเหมือนกันทั้ง ๔ บาท รวม
๔ บาทเป็น ๑ คาถา เป็น ๔๘ คํา เหมือนกับ
อินทรวงศ์ฉันท์ แต่กําหนดใช้คณะฉันท์ต่างกัน
ดังนี้ คือ ในวังสัฎฐฉันท์นั้น กําหนดใช้ ชะคณะ
ตะคณะ ชะคณะและระคณะ รวม ๔ คณะฉันท์
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
26

27. ๕ วัง สัฏ ฐฉัน ท์ ๑๒ ( ต่อ )
 วังสัฏฐฉันท์
รา ฯ
มีสตรทีกล่าวถึงในคัมภีร์
ู
่
วุตโตทัย ว่า
วทนฺต ิ วํส ฏฺฐ มิท ํ ช ตา ช
( แผนผัง )
ช
ต
ช
ร
๑ ๒ ๑ ๒ ๒ ๑ ๑ ๒ ๑
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
27

28. ๖ วสัน ตดิล กฉัน ท์ ๑๔
 วสันตดิลกฉันท์
๑๔ เป็นบทประพันธ์ที่กําหนดว่า
มีบาทละ ๑๔ คําเท่ากันหมดทั้ง ๔ บาท รวม ๔
บาท เป็น ๑ คาถาหรือ ๑ ฉันท์ มี ๕๖ คําฉันท์
เพิ่มจากฉันท์ ๑๒ อีก ๒ คํา
 วสันตดิลกฉันท์มีกําหนดการบังคับใช้คณะฉันท์
เรียงไปตามลําดับ คือ กําหนดให้ใช้ ตะคณะ ภะ
คณะ ชะคณะ ชะคณะ และครุลอยท้ายบทอีก ๒
คํา รวมเป็น ๑๔ คํา
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
28

29. ๖ วสัน ตดิล กฉัน ท์ ๑๔
 วสันตดิลกฉันท์
โค ฯ
มีสตรที่กล่าวถึงใน
ู
คัมภีร์วุตโตทัย ว่า
วุตตา วสนฺตติลกา ต ภ ชา ชคา
ฺ
( แผนผัง )
ช
ต
ครุลอย
ภ
พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
ช
29

30. พระมหาทิพย์ โอภาสโก ป.ธ.๙, กศ.ม.(การ
.(การ
บริหารการศึกษา) ห้องเรียนวัดพุทธบาทเขา
กระโคง บุรีรัมย์
30