ว่าด้วย ผู้ไม่หวั่นไหวในโลกธรรม พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภอำมาตย์ชั่วผู้จัดประโยชน์ทั้งปวงในภายในพระราชวังของพระเจ้าโกศล จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เรื่องปัจจุบันได้ให้พิสดารไว้แล้วในหนหลังนั่นแล. ส่วนในชาดกนี้ พระโพธิสัตว์ได้เป็นพระเจ้าพาราณสี อำมาตย์ชั่วนำพระเจ้าโกศลมายึดเอากาสิกรัฐ จองจำพระเจ้าพาราณสีใส่ไว้ในเรือนจำ.

1. 1
มณิกุณฑลชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๕. ปัญจกนิบาต
๑. มณิกุณฑลวรรค
หมวดว่าด้วยต่างหูแก้วมณี
๑. มณิกุณฑลชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๕๑)
ว่าด้วยต่างหูแก้วมณี
(พระราชาโจรเข้าไปหาพระราชาโพธิสัตว์แห่งกรุงพาราณสีแล้วตรัสว่า)
[๑] พระองค์หมดสิ้น รถ ม้า และต่างหูแก้วมณี อนึ่ง
พระองค์หมดสิ้นพระโอรสและนางสนม เมื่อโภคะทุกสิ่งทุกอย่างไม่มีเหลืออยู่เลย
เพราะเหตุใด พระองค์ไม่ทรงเดือดร้อนในคราวที่ควรเศร้าโศก
(พระราชาโพธิสัตว์ตรัสตอบว่า)
[๒] โภคะทั้งหลายละทิ้งสัตวโลกไปก่อนก็มี
สัตวโลกละทิ้งโภคะเหล่านั้นไปก่อนก็มี ข้าแต่พระองค์ผู้ทรงใคร่อยู่ในกาม
โภคะทั้งหลายที่สัตว์ใช้สอยอยู่เป็นของไม่แน่นอน เพราะเหตุนั้น
ข้าพระองค์จึงไม่เศร้าโศกในคราวที่ควรเศร้าโศก
[๓] ดวงจันทร์ขึ้นเต็มดวงแล้วก็แหว่งเว้าไป
ดวงอาทิตย์ทาโลกส่วนใหญ่ให้อบอุ่นแล้วลับขอบฟ้ าไป
ข้าแต่พระองค์ผู้ทรงเป็นศัตรู โลกธรรมทั้งหลายข้าพระองค์ทราบดีแล้ว
เพราะเหตุนั้น ข้าพระองค์จึงไม่เศร้าโศกในคราวที่ควรเศร้าโศก
(พระราชาโพธิสัตว์ทรงแสดงธรรมแก่พระราชาโจรแล้วทรงติเตียนว่า)
[๔] คฤหัสถ์ผู้บริโภคกามเกียจคร้านไม่ดี บรรพชิตไม่สารวมไม่ดี
พระราชาไม่ทรงใคร่ครวญก่อนแล้วทาไม่ดี การที่บัณฑิตโกรธไม่ดี
[๕] ข้าแต่พระองค์ผู้เป็นเจ้าแห่งทิศ
กษัตริย์ทรงใคร่ครวญก่อนแล้วจึงควรทา ไม่ทรงใคร่ครวญก่อนแล้วไม่ควรตัดสิน
ยศและเกียรติย่อมเจริญแด่พระราชาผู้ทรงใคร่ครวญก่อนแล้วจึงทา
มณิกุณฑลชาดกที่ ๑ จบ
-----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
มณิกุณฑลชาดก
ว่าด้วย ผู้ไม่หวั่นไหวในโลกธรรม

2. 2
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภอามาตย์ชั่วผู้จัดประโยชน์ทั้งปวงในภายในพระราชวังของพระเจ้าโกศ
ล จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
เรื่องปัจจุบันได้ให้พิสดารไว้แล้วในหนหลังนั่นแล.
ส่วนในชาดกนี้ พระโพธิสัตว์ได้เป็นพระเจ้าพาราณสี
อามาตย์ชั่วนาพระเจ้าโกศลมายึดเอากาสิกรัฐ
จองจาพระเจ้าพาราณสีใส่ไว้ในเรือนจา.
พระเจ้าพาราณสีทาฌานให้เกิดขึ้นแล้วนั่งขัดสมาธิในอากาศ
ความเร่าร้อนเกิดขึ้นในร่างกายของราชาผู้เป็ นโจร.
พระราชาโจรนั้นเข้าไปหาพระเจ้าพาราณสี แล้วกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
พระองค์ทรงละทิ้งแว่นแคว้น ม้ากุณฑล แก้วมณี อนึ่ง
ยังทรงละทิ้งราชบุตรและเหล่าสนม
เมื่อโภคสมบัติทั้งสิ้นของพระองค์ไม่มีเหลือเลย เพราะเหตุไร
พระองค์จึงไม่ทรงเดือดร้อนในคราวเศร้าโศกเล่า.
พระโพธิสัตว์ได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถา ๒ คาถานี้ว่า :-
โภคสมบัติย่อมละทิ้งสัตว์ไปเสียก่อนก็มี
บางทีสัตว์ก็ละทิ้งโภคสมบัติเหล่านั้นไปก่อนก็มี ดูก่อนพระองค์ผู้ใคร่ในกาม
โภคสมบัติที่บริโภคกันอยู่เป็นของไม่แน่นอน เพราะฉะนั้น
หม่อมฉันจึงไม่เดือดร้อนในคราวที่ควรเศร้าโศก.
พระจันทร์อุทัยขึ้นเต็มดวง และจะหายไป อนึ่ง
พระอาทิตย์กาจัดความมืด ทาโลกให้เร่าร้อน แล้วอัสดงคตไป ฉันใด
โภคสมบัติทั้งหลายย่อมเกิดขึ้นและพินาศไป ฉันนั้น ดูก่อนพระองค์ผู้เป็ นศัตรู
โลกธรรมทั้งหลายหม่อมฉันชนะแล้ว เพราะฉะนั้น
หม่อมฉันจึงไม่เศร้าโศกในคราวที่ควรเศร้าโศก.
อธิบายว่า ดูก่อนพระองค์ผู้ใคร่กามทั้งหลาย ชื่อว่ากามกามิ
ธรรมดาคนผู้มีโภคสมบัติเป็นผู้ไม่แน่นอนในโลก
คือเมื่อโภคสมบัติทั้งหลายฉิบหายไปแล้ว ถึงจะมีชีวิตอยู่ก็เป็นผู้ไม่มีโภคสมบัติ
หรือตนละทิ้งโภคสมบัติฉิบหายไปเอง เพราะฉะนั้น หม่อมฉันจึงไม่เศร้าโศก
แม้ในคราวเศร้าโศกของมหาชน.
พระโพธิสัตว์เรียกราชาโจรด้วยคาว่า ดูก่อนพระองค์ผู้เป็นศัตรู
โลกธรรมทั้งหลายหม่อมฉันชนะแล้ว ดังนี้.
อธิบายว่า ดูก่อนพระองค์ผู้เป็นศัตรู โลกธรรมทั้งหลายมีอาทิว่า มีลาภ
เสื่อมลาภ มียศ เสื่อมยศ ดังนี้ หม่อมฉันชนะแล้ว
เหมือนอย่างว่าพระจันทร์อุทัยขึ้นเต็มดวง และกลับสิ้นไป ฉันใด
และเหมือนพระอาทิตย์ขจัดความมืดทาภูมิภาคของโลกอันใหญ่โตให้ร้อน

3. 3
แล้วกลับถึงการตั้งอยู่ไม่ได้ คืออัสดงคตไปไม่ปรากฎในตอนเย็น ฉันใด
โภคสมบัติทั้งหลายก็ฉันนั้นเหมือนกัน ย่อมเกิดขึ้นและย่อมฉิบหายไป
จะประโยชน์อะไร ด้วยการเศร้าโศกในเรื่องนั้น เพราะฉะนั้น
หม่อมฉันจึงไม่เศร้าโศก.
พระมหาสัตว์แสดงธรรมแก่พระราชาผู้เป็ นโจรอย่างนี้แล้ว บัดนี้
เมื่อจะติเตียนพระราชาโจรนั้นนั่นแหละ จึงกล่าวว่า :-
คฤหัสถ์ผู้บริโภคกาม เกียจคร้านไม่ดี บรรพชิตไม่สารวม ไม่ดี
พระราชาไม่ทรงใคร่ครวญแล้วกระทา ไม่ดี การเป็นบัณฑิตขี้โกรธก็ไม่ดี.
ท่านผู้เป็นใหญ่ในทิศ กษัตริย์พึงใคร่ครวญก่อนแล้วจึงกระทา
ยังมิได้ใคร่ครวญแล้วไม่ควรทา
ยศและเกียรติย่อมเจริญแก่พระราชาผู้ทรงใคร่ครวญแล้วทา.
ก็คาถาทั้งสองนี้ ได้พรรณาให้พิสดารในหนหลังแล้วแล.
พระราชาโจรขอขมาพระโพธิสัตว์แล้ว
มอบราชสมบัติให้ทรงรับไว้แล้ว เสด็จไปยังชนบทของพระองค์เอง
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแสดงแล้ว
ทรงประชุมชาดกว่า
พระเจ้าโกศลในครั้งนั้น ได้เป็ น พระอานนท์ ในบัดนี้
ส่วนพระเจ้าพาราณสีในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถามณิกุณฑลชาดกที่ ๑
----------------------