ว่าด้วย เหตุที่จะต้องหนีจากไป พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภการข่มกิเลส จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เรื่องปัจจุบันจักมีแจ้งในปัญญาสชาดก. ส่วนในชาดกนี้ พระศาสดาตรัสเรียกภิกษุทั้งหลายมาแล้วตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ขึ้นชื่อว่ากิเลสควรจะรังเกียจแท้ กิเลสแม้จะมีประมาณน้อยก็ทำให้ถึงความพินาศได้เหมือนหน่อต้นไทร. แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลายก็รังเกียจสิ่งที่ควรรังเกียจมาแล้วเหมือนกัน ครั้นตรัสแล้ว ทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
ปลาสชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๑๐. ปลาสชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๗๐)
ว่าด้วยปลาสเทวดา
(พญาหงส์ปรึกษากับปลาสเทวดาว่า)
[๑๐๕] พญาหงส์ได้กล่าวกับปลาสเทวดาว่า นี่เพื่อน
ต้นไทรงอกติดอยู่ที่ค่าคบของท่าน มันงอกขึ้นเพื่อจะตัดสิ่งอันเป็ นที่รักของท่าน
(ปลาสเทวดาไม่เชื่อคาของพญาหงส์ จึงกล่าวว่า)
[๑๐๖] ต้นไทรจงเจริญเติบโตขึ้นเถิด
ข้าพเจ้าจะเป็ นที่พึ่งของต้นไทรนั้นเหมือนบิดาและมารดา
และต้นไทรนั้นจะเป็ นที่พึ่งของข้าพเจ้าเหมือนกัน
(พญาหงส์กล่าวว่า)
[๑๐๗] เพราะเหตุใด ท่านจึงปล่อยให้ต้นไม้ที่น่ากลัวดุจข้าศึก
เจริญเติบโตที่ค่าคบ เหตุนั้น ข้าพเจ้าจะขอเตือนท่านแล้วจะไป
การเจริญเติบโตของต้นไทรนั้น ข้าพเจ้าไม่เห็นด้วย
(ต่อมารุกขเทวดานั้นคร่าครวญอยู่ว่า)
[๑๐๘] บัดนี้ ไทรต้นนี้แหละ ทาให้เราหวาดกลัว
เพราะไม่เชื่อฟังคาของพญาหงส์
ซึ่งเป็ นถ้อยคาอันสาคัญปานประหนึ่งว่าขุนเขาสิเนรุราช
ภัยอันใหญ่หลวงจึงมาถึงเราแล้ว
(พระสัมมาสัมพุทธเจ้าตรัสพระคาถาว่า)
[๑๐๙] ผู้ใดเมื่อเจริญขึ้นกลับกัดกินที่พึ่งอาศัยของตน
ความเจริญของผู้นั้นผู้ฉลาดไม่สรรเสริญ นักปราชญ์รังเกียจความพินาศ
จึงพยายามกาจัดรากเหง้าของอันตรายนั้น
ปลาสชาดกที่ ๑๐ จบ
วัณณาโรหวรรคที่ ๒ จบ
-----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ปลาสชาดก
ว่าด้วย เหตุที่จะต้องหนีจากไป
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภการข่มกิเลส จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
เรื่องปัจจุบันจักมีแจ้งในปัญญาสชาดก.
ส่วนในชาดกนี้ พระศาสดาตรัสเรียกภิกษุทั้งหลายมาแล้วตรัสว่า

2. 2
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ขึ้นชื่อว่ากิเลสควรจะรังเกียจแท้
กิเลสแม้จะมีประมาณน้อยก็ทาให้ถึงความพินาศได้เหมือนหน่อต้นไทร.
แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลายก็รังเกียจสิ่งที่ควรรังเกียจมาแล้วเหมือนกัน
ครั้นตรัสแล้ว ทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในกาเนิดหงส์ทอง เจริญวัยแล้วอยู่ในถ้าทอง ณ เขาจิตตกูฏ
กินข้าวสาลีที่เกิดเองในสระที่เกิดเอง ณ หิมวันตประเทศแล้วกลับมา.
ในหนทางที่พระโพธิสัตว์นั้นไปๆ มาๆ มีต้นทองหลางใหญ่อยู่ต้นหนึ่ง.
พระโพธิสัตว์นั้น แม้เมื่อไปก็พักที่ต้นทองหลางนั้นแล้วก็ไป
แม้เมื่อกลับมาก็พักที่ต้นทองหลางนั้นแล้วจึงมา.
ครั้งนั้น
พระโพธิสัตว์นั้นได้มีความคุ้นเคยกับเทวดาผู้บังเกิดอยู่ที่ต้นทองหลางนั้น
เวลาต่อมา นางนกตัวหนึ่งกินผลไทรสุกที่ต้นไทรต้นหนึ่ง
แล้วบินมาจับที่ต้นทองหลางนั้น ถ่ายคูถลงในระหว่างค่าคบ
แต่นั้นจึงเกิดหน่อไทรขึ้น ในเวลามีขนาดได้ ๔ นิ้ว ต้นทองหลางงดงาม
เพราะเป็นต้นทองหลางที่มีหน่อแดงและใบเขียว.
พระยาหงส์เห็นดังนั้น จึงเรียกรุกขเทวดามาพูดว่า
ท่านปลาสเทวดาผู้สหาย ธรรมดาต้นไทรเกิดที่ต้นไม้ใด
เมื่อโตขึ้นย่อมทาต้นไม้นั้นให้ฉิบหาย ท่านจงอย่าให้ต้นไม้นี้เติบโตเลย
มันจักทาวิมานของท่านให้พินาศ ท่านจงถอนมันทิ้งเสียก่อนทีเดียว
ขึ้นชื่อว่าสิ่งที่ควรจะรังเกียจ ก็ควรจะรังเกียจ.
เมื่อปรึกษากับปลาสเทวดา จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
พระยาหงส์ได้กล่าวกะปลาสเทวดาว่า ดูก่อนสหาย
ต้นไทรเกิดติดอยู่ที่ค่าคบของท่านแล้ว
มันเจริญเติบโตขึ้นจะตัดสิ่งอันเป็ นที่รักของท่านเสีย.
ปลาสเทวดาได้ฟังดังนั้น มิได้เชื่อถือคาของพระโพธิสัตว์นั้น
จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ต้นไทรจงเจริญเติบโตเถิด ข้าพเจ้าจะเป็ นที่พึ่งของมัน
ต้นไทรนี้จักเป็ นที่พึ่งของข้าพเจ้า เหมือนมารดาบิดาเป็ นที่พึ่งของบุตร
แล้วบุตรกลับเป็ นที่พึ่งของมารดาบิดา ฉะนั้น.
คาอันเป็นคาถานั้น มีความว่า ดูก่อนสหาย ท่านยังไม่รู้
ต้นไทรนี้จะเป็ นที่พึ่งของข้าพเจ้าในตอนมันเติบโต
ข้าพเจ้าจักเป็ นที่พึ่งของต้นไทรนี้
เหมือนมารดาบิดาเป็ นที่พึ่งของบุตรในคราวเป็ นเด็กอ่อนฉะนั้น อนึ่ง
ต้นไทรนี้จักเป็นที่พึ่งแม้ของข้าพเจ้าในภายหลังตอนแก่

3. 3
เหมือนบุตรเติบโตขึ้นแล้วย่อมเป็ นที่พึ่งของมารดาบิดาในภายหลังตอนแก่
ฉะนั้น.
ลาดับนั้น พระยาหงส์จึงกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า :-
ท่านให้ต้นไม้ซึ่งอาจนาภัยมาดังข้าศึก
เจริญเติบโตขึ้นที่ค่าคบเพราะเหตุใด เหตุนั้น เราขอบอกท่านให้รู้แล้วจะไป
ความเจริญเติบโตของต้นไทรนั้น ข้าพเจ้าไม่ชอบใจเลย.
ก็แหละพระยาหงส์ ครั้นกล่าวอย่างนี้แล้ว
จึงกางปีกบินไปยังภูเขาจิตตกูฏทีเดียว ตั้งแต่นั้นก็ไม่ได้มาอีกเลย ในเวลาต่อมา
ต้นไทรก็เจริญเติบโตขึ้น ก็มีรุกขเทวดาตนหนึ่งบังเกิดที่ต้นไทรนั้น
ต้นไทรนั้นเจริญขึ้นหักรานต้นทองหลาง
วิมานของเทวดาพร้อมกับกิ่งไม้ทั้งหลายก็ร่วงลงไป.
ในกาลนั้น เทวดานั้นจึงกาหนดคาของพระยาหงส์ได้ ร่าไห้ว่า
พระยาหงส์เห็นภัยในอนาคตข้อนี้จึงกล่าวไว้
ส่วนเราไม่กระทาตามคาพูดของพระยาหงส์
แล้วกล่าวคาถาที่ ๔ ว่า :-
บัดนี้ ต้นไทรนี้ทาให้เราหวาดกลัว ภัยอันใหญ่หลวงได้มาถึงเรา
เพราะไม่รู้สึกถึงคาของพระยาหงส์
อันใหญ่หลวงซึ่งควรเปรียบด้วยขุนเขาสิเนรุราช.
ฝ่ายต้นไทรก็เจริญเติบโตขึ้นหักรานต้นทองหลางทั้งต้นได้กระทาให้เป็
นสักแต่ตอเท่านั้น. วิมานของเทวดาก็หายไปหมดสิ้น.
ผู้ใดเมื่อเจริญขึ้นทาที่พึ่งอาศัยให้พินาศไปเสีย ความเจริญของผู้นั้น
ผู้ฉลาดไม่สรรเสริญ นักปราชญ์รังเกียจความพินาศ
จึงเพียรพยายามตัดรากเหง้าของอันตรายนั้นเสีย.
คาถาที่ ๕ ดังกล่าวมานี้เป็นอภิสัมพุทธคาถา.
ทรงอธิบายไว้ดังนี้ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
ผู้ใดเจริญขึ้นทาที่พึ่งอาศัยของตนให้พินาศ ความเจริญของผู้นั้น
บัณฑิตไม่สรรเสริญ ส่วนนักปราชญ์
คือท่านผู้สมบูรณ์ความรู้รังเกียจความดับคือความพินาศอย่างนี้ว่า
ความดับสูญจักมีแก่เราเพราะอันตรายนี้
ย่อมพากเพียรเพื่อขจัดรากเหง้าของอันตรายทั้งภายในหรือภายนอกนั้นเสีย.
พระศาสดา
ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว จึงประกาศสัจจะ แล้วทรงประชุมชาดก
ในเวลาจบสัจจะ ภิกษุ ๕๐๐ รูปได้บรรลุพระอรหัต.
หงส์ทองในครั้งนั้น ได้เป็ น เราตถาคต ฉะนี้แล.

4. 4
จบ อรรถกถาปลาสชาดกที่ ๑๐
-----------------------------------------------------