ว่าด้วยความจริง พระศาสดา เมื่อเสด็จเที่ยวจาริกไปในมคธชนบททั้งหลาย ทรงปรารภการดับไฟป่า จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. ความพิศดารว่า สมัยหนึ่ง พระศาสดา เมื่อเสด็จเที่ยวจาริกไปในมคธชนบททั้งหลาย ได้เสด็จเที่ยวบิณฑบาต ในหมู่บ้านชาวมคธแห่งหนึ่ง เสด็จกลับจากบิณฑบาตภายหลังภัต อันหมู่ภิกษุสงฆ์แวดล้อม เสด็จดำเนินสู่ทาง. สมัยนั้น ไฟป่าเป็นอันมากตั้งขึ้น ภิกษุเป็นอันมากเห็นทั้งข้างหน้าและข้างหลัง. ไฟแม้นั้นแลมีควันเป็นกลุ่มเดียว มีเปลวเป็นกลุ่มเดียว กำลังลุกลามมาอยู่ทีเดียว. บรรดาภิกษุเหล่านั้น ภิกษุปุถุชนพวกหนึ่งกลัวต่อมรณภัย กล่าวว่า พวกเราจะจุดไฟตัดทางไฟ ไฟที่ไหม้มาจักไม่ไหม้ท่วมทับที่ ที่ไฟนั้นไหม้แล้ว จึงนำหินเหล็กไฟออกมาจุดไฟ. ภิกษุอีกพวกหนึ่งกล่าวว่า ท่านผู้มีอายุ พวกท่านกระทำกรรมชื่ออะไร พวกท่านไม่เห็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ผู้เป็นบุคคลผู้เลิศในโลกพร้อมทั้งเทวโลก ผู้เสด็จไปพร้อมกับตนนั่นเอง เหมือนคนไม่เห็นดวงจันทร์ลอยเด่นอยู่ในท้องฟ้า ไม่เห็นดวงอาทิตย์ประดับด้วยรัศมีตั้งพัน กำลังขึ้นจากโลกธาตุ ด้านทิศตะวันออก เหมือนคนยืนอยู่ที่ริมฝั่งทะเล ไม่เห็นทะเล เหมือนคนยืนพิงเขาสิเนรุ ไม่เห็นเขาสิเนรุ ฉะนั้น พากันพูดว่า จะจุดไฟตัดทางไฟ ชื่อว่า พระกำลังของพระพุทธเจ้า พวกท่านไม่รู้ มาเถิดท่าน พวกเราจักไปยังสำนักของพระศาสดา. ภิกษุเหล่านั้น เมื่อไปทั้งข้างหน้าและข้างหลัง แม้ทั้งหมดได้รวมกันไปยังสำนักของพระทศพล พระศาสดามีภิกษุหมู่ใหญ่เป็นบริวาร ได้ประทับยืนอยู่ ณ ประเทศแห่งหนึ่ง ไฟป่าไหม้เสียงดังมาเหมือนจะท่วมทับ ครั้นมาถึงที่ที่พระตถาคตประทับยืน พอถึงที่ประมาณ ๑๖ กรีส รอบประเทศนั้นก็ดับไป เหมือนคบไฟที่เขาจุ่มลงในนํ้า ฉะนั้น ไม่อาจท่วมทับที่ประมาณ ๓๒ กรีส โดยการแลบเข้าไป. ภิกษุทั้งหลายพากันกล่าวคุณของพระศาสดาว่า น่าอัศจรรย์ ชื่อว่าพระคุณของพระพุทธเจ้าทั้งหลาย ก็ชื่อว่าไฟนี้ไม่มีจิตใจ ยังไม่อาจท่วมทับที่ที่พระพุทธเจ้าประทับยืน ย่อมดับไป เหมือนคบเพลิงหญ้าดับด้วยนํ้า ฉะนั้น น่าอัศจรรย์ ชื่อว่าอานุภาพของพระพุทธเจ้าทั้งหลาย. พระศาสดาได้ทรงสดับถ้อยคำของภิกษุเหล่านั้น แล้วตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อที่ไฟนี้ถึงภูมิประเทศนี้แล้วดับไป เป็นกำลังของเราในบัดนี้เท่านั้นหามิได้ ก็ข้อนี้เป็นกำลังแห่งสัจจะอันมีในก่อนของเรา ด้วยว่าในประเทศที่นี้ ไฟจักไม่ลุกโพลงตลอดกัปนี้แม้ทั้งสิ้น นี้ชื่อว่าปาฏิหาริย์ตั้งอยู่ตลอดกัป. ลำดับนั้น ท่านพระอานนท์ปูลาดสังฆาฏิ ๔ ชั้น เพื่อต้องการเป็นที่ประทับนั่งของพระศาสดา พระศาสดาประทับนั่งขัดสมาธิ ฝ่ายภิกษุสงฆ์ก็ถวายบังคมพระตถาคต แล้วนั่งแวดล้อมอยู่. ลำดับนั้น พระศาสดาอันภิกษุทั้งหลายทูลอ้อนวอนว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เรื่องนี้ปรากฏแล้วแก่ข้าพระองค์ทั้งหลายก่อน ส่วนเรื่องอดีตยังลี้ลับ ขอพระองค์โปรดกระทำเรื่องอดีตนั้นให้ปรากฏแก่ข้าพระองค์ทั้งหลาย. จึงทรงนำเรื่องอดีตมาดังต่อไปนี้

1. 1
วัฏฏกชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๕. วัฏฏกชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๕)
ว่าด้วยนกคุ่มโพธิสัตว์
(นกคุ่มโพธิสัตว์เมื่อจะห้ามไฟป่า
ระลึกถึงพระคุณของพระพุทธเจ้าในอดีต ปรารภสัจจะที่มีอยู่ในตน
เมื่อจะทาสัจจกิริยา จึงกล่าวว่า)
[๓๕] ปีกของเรามีอยู่แต่ยังบินไม่ได้ เท้าทั้ง ๒
ข้างของเรามีอยู่ก็ยังเดินไม่ได้ และมารดาบิดาของเราก็หนีภัยออกไปแล้ว
นี่ไฟป่า เจ้าจงถอยกลับไปเถิด
วัฏฏกชาดกที่ ๕ จบ
----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
เอกกนิบาตชาดก กุลาวกวรรค
๕. วัฏฏกชาดก ว่าด้วยความจริง
พระศาสดา เมื่อเสด็จเที่ยวจาริกไปในมคธชนบททั้งหลาย
ทรงปรารภการดับไฟป่า จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
ความพิศดารว่า สมัยหนึ่ง พระศาสดา
เมื่อเสด็จเที่ยวจาริกไปในมคธชนบททั้งหลาย ได้เสด็จเที่ยวบิณฑบาต
ในหมู่บ้านชาวมคธแห่งหนึ่ง เสด็จกลับจากบิณฑบาตภายหลังภัต
อันหมู่ภิกษุสงฆ์แวดล้อม เสด็จดาเนินสู่ทาง.
สมัยนั้น ไฟป่าเป็ นอันมากตั้งขึ้น
ภิกษุเป็นอันมากเห็นทั้งข้างหน้าและข้างหลัง. ไฟแม้นั้นแลมีควันเป็นกลุ่มเดียว
มีเปลวเป็นกลุ่มเดียว กาลังลุกลามมาอยู่ทีเดียว.
บรรดาภิกษุเหล่านั้น ภิกษุปุถุชนพวกหนึ่งกลัวต่อมรณภัย กล่าวว่า
พวกเราจะจุดไฟตัดทางไฟ ไฟที่ไหม้มาจักไม่ไหม้ท่วมทับที่ ที่ไฟนั้นไหม้แล้ว
จึงนาหินเหล็กไฟออกมาจุดไฟ.
ภิกษุอีกพวกหนึ่งกล่าวว่า ท่านผู้มีอายุ พวกท่านกระทากรรมชื่ออะไร
พวกท่านไม่เห็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ผู้เป็นบุคคลผู้เลิศในโลกพร้อมทั้งเทวโลก
ผู้เสด็จไปพร้อมกับตนนั่นเอง เหมือนคนไม่เห็นดวงจันทร์ลอยเด่นอยู่ในท้องฟ้ า
ไม่เห็นดวงอาทิตย์ประดับด้วยรัศมีตั้งพัน กาลังขึ้นจากโลกธาตุ ด้านทิศตะวันออก
เหมือนคนยืนอยู่ที่ริมฝั่งทะเล ไม่เห็นทะเล เหมือนคนยืนพิงเขาสิเนรุ
ไม่เห็นเขาสิเนรุ ฉะนั้น พากันพูดว่า จะจุดไฟตัดทางไฟ ชื่อว่า
พระกาลังของพระพุทธเจ้า พวกท่านไม่รู้ มาเถิดท่าน

2. 2
พวกเราจักไปยังสานักของพระศาสดา.
ภิกษุเหล่านั้น เมื่อไปทั้งข้างหน้าและข้างหลัง
แม้ทั้งหมดได้รวมกันไปยังสานักของพระทศพล
พระศาสดามีภิกษุหมู่ใหญ่เป็ นบริวาร ได้ประทับยืนอยู่ ณ ประเทศแห่งหนึ่ง
ไฟป่าไหม้เสียงดังมาเหมือนจะท่วมทับ ครั้นมาถึงที่ที่พระตถาคตประทับยืน
พอถึงที่ประมาณ ๑๖ กรีส รอบประเทศนั้นก็ดับไป เหมือนคบไฟที่เขาจุ่มลงในน้า
ฉะนั้น ไม่อาจท่วมทับที่ประมาณ ๓๒ กรีส โดยการแลบเข้าไป.
ภิกษุทั้งหลายพากันกล่าวคุณของพระศาสดาว่า น่าอัศจรรย์
ชื่อว่าพระคุณของพระพุทธเจ้าทั้งหลาย ก็ชื่อว่าไฟนี้ไม่มีจิตใจ
ยังไม่อาจท่วมทับที่ที่พระพุทธเจ้าประทับยืน ย่อมดับไป
เหมือนคบเพลิงหญ้าดับด้วยน้า ฉะนั้น น่าอัศจรรย์
ชื่อว่าอานุภาพของพระพุทธเจ้าทั้งหลาย.
พระศาสดาได้ทรงสดับถ้อยคาของภิกษุเหล่านั้น แล้วตรัสว่า
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อที่ไฟนี้ถึงภูมิประเทศนี้แล้วดับไป
เป็นกาลังของเราในบัดนี้เท่านั้นหามิได้
ก็ข้อนี้เป็นกาลังแห่งสัจจะอันมีในก่อนของเรา ด้วยว่าในประเทศที่นี้
ไฟจักไม่ลุกโพลงตลอดกัปนี้แม้ทั้งสิ้น นี้ชื่อว่าปาฏิหาริย์ตั้งอยู่ตลอดกัป.
ลาดับนั้น ท่านพระอานนท์ปูลาดสังฆาฏิ ๔ ชั้น
เพื่อต้องการเป็นที่ประทับนั่งของพระศาสดา พระศาสดาประทับนั่งขัดสมาธิ
ฝ่ายภิกษุสงฆ์ก็ถวายบังคมพระตถาคต แล้วนั่งแวดล้อมอยู่.
ลาดับนั้น พระศาสดาอันภิกษุทั้งหลายทูลอ้อนวอนว่า
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เรื่องนี้ปรากฏแล้วแก่ข้าพระองค์ทั้งหลายก่อน
ส่วนเรื่องอดีตยังลี้ลับ
ขอพระองค์โปรดกระทาเรื่องอดีตนั้นให้ปรากฏแก่ข้าพระองค์ทั้งหลาย.
จึงทรงนาเรื่องอดีตมาดังต่อไปนี้
ในอดีตกาล ในประเทศนั้นนั่นแหละในแคว้นมคธ
พระโพธิสัตว์ถือปฏิสนธิในกาเนิดนกคุ่ม เกิดจากท้องมารดา
ในเวลาทาลายกะเปาะฟองไข่ออกมา ได้เป็นลูกนกคุ่ม
มีตัวประมาณเท่าดุมเกวียนบรรทุกสินค้าขนาดใหญ่.
ลาดับนั้น บิดามารดาให้พระโพธิสัตว์นั้นนอนในรัง
แล้วนาอาหารมาเลี้ยงดูด้วยจะงอยปาก.
พระโพธิสัตว์นั้นไม่มีกาลังที่จะเหยียดปีกออกบินไปในอากาศ
หรือไม่มีกาลังที่จะยกเท้าเดินไปบนที่ดอน และไฟป่าย่อมไหม้ประเทศนั้นทุกปีๆ.
สมัยแม้นั้น ไฟป่านั้นก็ไหม้ประเทศนั้นเสียงดังลั่น.
หมู่นกพากันออกจากรังของตนๆ ต่างกลัวต่อมรณภัย ส่งเสียงร้องหนีไป

3. 3
บิดามารดา แม้ของพระโพธิสัตว์ก็กลัวต่อมรณภัย จึงทิ้งพระโพธิสัตว์หนีไป.
พระโพธิสัตว์นอนอยู่ในรังนั่นเอง
ชะเง้อคอแลเห็นไฟป่ากาลังไหม้ตลบมา จึงคิดว่า
ถ้าเราจะพึงมีกาลังที่จะเหยียดปีกออกบินไปในอากาศไซร้
เราก็จะพึงโบยบินไปที่อื่น ถ้าเราจะพึงมีกาลังที่จะยกเท้าเดินไปบนบกได้ไซร้
เราก็จะย่างเท้าไปที่อื่นเสีย. ฝ่ายบิดามารดาของเราก็กลัวแต่มรณภัย
ทิ้งเราไว้แต่ผู้เดียว เมื่อจะป้ องกันตน จึงได้หนีไป. บัดนี้ ที่พึ่งอื่นของเราไม่มี
เราไม่มีที่ต้านทาน ไม่มีที่พึ่ง วันนี้ เราจะทาอย่างไรหนอจึงจะควร.
ลาดับนั้น พระโพธิสัตว์นั้นได้มีความคิดอย่างนี้ว่า ชื่อว่าคุณแห่งศีล
ย่อมมีอยู่ในโลกนี้ ชื่อว่าคุณแห่งสัจจะก็ย่อมมี ในอดีตกาล
ชื่อว่าพระสัพพัญญูพุทธเจ้าทั้งหลายผู้ทรงบาเพ็ญบารมีทั้งหลายประทับนั่งที่พื้นต้
นโพธิ ได้ตรัสรู้พร้อมยิ่งแล้ว ทรงเพียบพร้อมด้วยศีล สมาธิ ปัญญา
วิมุตติและวิมุตติญาณทัสสนะ ทรงประกอบด้วยสัจจะ ความเอ็นดู
ความกรุณาและขันติ ย่อมมีอยู่
และคุณของพระธรรมทั้งหลายที่พระสัพพัญญพุทธเจ้าทั้งหลายนั้น
ทรงรู้แจ้งแล้วย่อมมีอยู่. เออก็ความสัจอย่างหนึ่ง ย่อมมีอยู่ในเราแท้
สภาวธรรมอย่างหนึ่งย่อมมีปรากฏอยู่ เพราะฉะนั้น
เราจะราลึกถึงอดีตพระพุทธเจ้าทั้งหลาย
และคุณทั้งหลายที่อดีตพระพุทธเจ้าเหล่านั้นรู้แจ้งแล้ว ถือเอาสภาวธรรม
คือสัจจะซึ่งมีอยู่ในเรา กระทาสัจกิริยาให้ไฟถอยกลับไป
กระทาความปลอดภัยแก่ตนและหมู่นกที่เหลือในวันนี้ ย่อมควร.
ด้วยเหตุนั้น ท่านจึงกล่าวว่า
คุณแห่งศีลมีอยู่ในโลก ความสัตย์ ความสะอาด และความเอ็นดู
มีอยู่ในโลก ด้วยความสัจนั้น ข้าพเจ้าจักทาสัจกิริยาอันยอดเยี่ยม
ข้าพเจ้าพิจารณากาลังแห่งธรรม ระลึกถึงพระชินเจ้าทั้งหลายในปางก่อน
อาศัยกาลังสัจจะ ขอทาสัจกิริยา.
ลาดับนั้น
พระโพธิสัตว์ระลึกถึงพระคุณทั้งหลายของพระพุทธเจ้าทั้งหลายผู้ปรินิพพานไปแ
ล้วในอดีต แล้วปรารภสภาวะคือสัจจะซึ่งมีอยู่ในตน
เมื่อจะทาสัจกิริยาจึงกล่าวคาถานี้ว่า
ปีกของเรามีอยู่ แต่ก็บินไม่ได้ เท้าทั้งสองของเรามีอยู่ แต่ก็เดินไม่ได้
มารดาและบิดาของเรา ออกไปหาอาหาร ดูก่อนไฟ ท่านจงถอยกลับไปเสีย.
ดังนั้น พระมหาสัตว์นอนอยู่ในรังนั่นแหละได้ทาสัจกิริยาว่า
ถ้าความที่ปีกทั้งสองของเรามี ๑
ภาวะคือการเหยียดปีกทั้งสองบินไปทางอากาศไม่ได้ ๑ ความที่เท้าทั้งสองมี ๑

4. 4
ภาวะคือการยกเท้าทั้งสองนั้นเดินไปไม่ได้ ๑
ความที่มารดาบิดาทิ้งเราไว้ในรังนั่นแหละแล้วหนีไป ๑
ทั้งหมดเป็นตัวสภาวะทั้งนั้น ดูก่อนไฟ ด้วยคาสัจนี้ ท่านจงกลับไปจากที่นี้.
พร้อมกับสัจกิริยาของพระโพธิสัตว์นั้น
ไฟได้ถอยกลับไปในที่ประมาณ ๑๖ กรีส ก็แหละ เมื่อจะถอยไป
ก็ไหม้ไปยังที่อื่นในป่า ทั้งดับแล้วในที่นั้นเอง
เหมือนคบเพลิงอันบุคคลให้จมลงในน้า ฉะนั้น ด้วยเหตุนั้น ท่านจึงกล่าวว่า
เมื่อเราทาสัจจะ เปลวไฟอันรุ่งเรืองใหญ่หลีกไป ๑๖ กรีส
พร้อมด้วยคาสัตย์ ประหนึ่งเปลวไฟอันตกถึงน้าก็ดับไป ฉะนั้น
สิ่งไรเสมอด้วยสัจจะของเราไม่มี นี้เป็ นสัจบารมีของเรา ดังนี้.
ก็สถานที่นี้นั้นเกิดเป็นปาฏิหาริย์ ชื่อว่าตั้งอยู่ชั่วกัป
เพราะไฟจะไม่ไหม้ในกัปนี้แม้ทั้งสิ้น. พระโพธิสัตว์ ครั้นทาสัจกิริยาอย่างนี้แล้ว
ในเวลาสิ้นชีวิตได้ไปตามยถากรรม.
พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย การที่ไฟไม่ไหม้สถานที่นี้
เป็นกาลังของเราในบัดนี้ หามิได้ ก็กาลังนั่นเป็ นของเก่า
เป็นสัจพลังของเราเองในครั้งเป็ นลูกนกคุ่ม ดังนี้.
ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว จึงทรงประกาศสัจจะทั้งหลาย
ในเวลาจบสัจจะ บางพวกได้เป็นพระโสดาบัน บางพวกได้เป็ นพระสกทาคามี
บางพวกได้เป็ นพระอนาคามี บางพวกบรรลุพระอรหัต.
ฝ่ายพระศาสดาก็ทรงสืบอนุสนธิ ประชุมชาดกว่า
มารดาบิดาในครั้งนั้นคงเป็นมารดาบิดา อยู่ตามเดิมในบัดนี้
ส่วนพระยานกคุ่ม ได้เป็น เราตถาคต แล.
------------------------------------------------