1. ÊÎÌÏÜÞÒÅÐÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ¯ÍÄÑÝÍ ÎÉËÃÎËÒ
§ 1.1 ÊÎÌÏÜÞÒÅÐÈÉÍ ÑÈÑÒÅÌ
Êîìïüþòåð (êîìïüþòåðèéí ñèñòåì) íü òàíû ºãñºí äààëãàâðûí äàãóó ºãºãäëèéã áîëîâñðóóëàõàä òóñàëäàã
õýðýãñë¿¿äèéí öîãö þì. Êîìïüþòåðèéí ñèñòåìèéã èíòåðíåòýä õàéëò õèéõ, ìóëüòìåäèà ¿ç¿¿ëýí áýëòãýõ,
òºðºë á¿ðèéí òàéëàíãóóäûã ãàðãàõ, âèäåî òîãëîîì òîãëîõ ãýõ ìýò÷èëýí ºðãºí õ¿ðýýíä àøèãëàæ áîëíî.
Êîìïüþòåð íü ¿íäñýí õýä õýäýí õýñãýýñ á¿ðääýã áà ýäãýýð õýñã¿¿ä íü ñàëøã¿é óÿëäàà õîëáîîòîé
áºãººä ººð ººðèéí ãýñýí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã.
Êîìïüþòåðèéí ñèñòåì íü ïðîãðàì õàíãàìæ (Software) áîëîí òåõíèê õàíãàìæ (Hardware) ãýñýí õî¸ð
¿íäñýí õýñãýýñ á¿ðääýã. Ýäãýýðèéã äàðààõ áàéäëààð àíãèëæ áîëíî.
Ïðîãðàì õàíãàìæ
 Ñèñòåìèéí ïðîãðàì õàíãàìæ—System software
 Õýðýãëýýíèé ïðîãðàì õàíãàìæ—Application software
Òåõíèê õàíãàìæ
 Îðîëòûí òºõººðºìæ—Input Devices
 Ãàðàëòûí òºõººðºìæ— Output Devices
 Òºâ ïðîöåññîð áà ñàíàõ îé—CPU, RAM
 Õàäãàëàõ òºõººðºìæ—Storage Devices
 Õîëáîîíû òºõººðºìæ—Telecommunication Devices
 Òåõíèê õàíãàìæóóäûí õîëáîëò—Hardware connection
ÕÝÐÝÃËÝÝÍÈÉ ÏÐÎÃÐÀÌ ÕÀÍÃÀÌÆ
Ïåðñîíàëü êîìïüþòåð õýðýãëýã÷èä íü ººðèéí õýðýãöýýíä çîðèóëñàí ïðîãðàì õàíãàìæèéã õýðýãëýäýã.
¯¿íèéã êîìïüþòåðèéí øèíæëýõ óõààíä õóâü õ¿íèé á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ áóþó õýðýãëýýíèé ïðîãðàì
õàíãàìæ (Personal Productivity Software) ãýæ íýðëýäýã. Õýðýãëýã÷ õýðýãëýý, çîðèëòîîñîî õàìààðóóëàí ÿìàð
ïðîãðàì õàíãàìæ õýðýãëýõýý ñîíãîäîã. Æèøýý íü: ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí øàëãàõ, èíòåðíåò àøèãëàí òºëáºð
òîîöîî õèéõ ¿åä ñàíõ¿¿ãèéí ïðîãðàì õàíãàìæ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëäîã. Á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ áàãö
ïðîãðàì õàíãàìæ íü èõýíõäýý òåêñò áîëîâñðóóëàõ, âåá õóóäàñ çîõèîõ, ãðàôèêòàé àæèëëàõ, ¿ç¿¿ëýí áýëòãýõ,
õ¿ñíýãòýí ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëýë óäèðäàõ, õàðèëöàà õîëáîîíû, ºãºãäëèéí áààçòàé àæèëëàõ ãýñýí
ïðîãðàìóóäààñ á¿ðääýã. Èéì áàãö ïðîãðàìóóäûí öîíõíû ýëåìåíò¿¿ä íü èæèë òºñòýé ó÷ðààñ ýäãýýðèéã
óäèðäàõàä õÿëáàð áàéäàã. ̺í áàãöûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéãàà íýã ïðîãðàìààñ íºãººä õîëáîãäîí àæèëëàõàä
õÿëáàð áàéäàã. Æèøýý íü, Microsoft Word, Excel, PowerPoint ãýõ ìýò Microsoft Office ïðîãðàìûí áàãöàä
áàéõ ïðîãðàìóóäàä ¿ñãèéã õýëáýðæ¿¿ëýõ ¿éëäëèéã èæèë àðãààð ã¿éöýòãýäýã. Õóâü õ¿íèé á¿òýýìæèéã
äýýøë¿¿ëýõ ïðîãðàì õàíãàìæèéã ¿íäñýí áîëîí ºðãºòãºñºí ãýæ 2 àíãèëäàã. Äàðààõ õ¿ñíýãòýä 3 áàãö
ïðîãðàìûí á¿ðýëäýõ¿¿í ïðîãðàì õàíãàìæóóäûã õàðóóëëàà.
Õ¿ñíýãò 1

2. Corel Word Lotus IBM
Microsoft Office
Perfect Office Smart Suite
¯íäñýí ïðîãðàì õàíãàìæ (Basic Personal Productivity Software)
Òåêñòýí ìýäýýëýë
Word Word Perfect Word Pro
áîëîâñðóóëàõ
Õ¿ñíýãòýí ìýäýýëýë
Excel Quattro Pro Lotus1-2-3
áîëîâñðóóëàõ
¯ç¿¿ëýí áýëòãýõ PowerPoint Presentation Freelance
Ìýäýýëýë óäèðäàõ Money Central Organizer
Õàðèëöàà õîëáîî Outlook
ªðãºòãºñºí ïðîãðàì õàíãàìæóóä (Extended Personal Productivity Software)
Âýá õóóäàñ áýëòãýõ Front Page Trellix Face Site
Õýâëýëèéí ýõ áýëòãýõ Publisher Trellix
Ãðàôèê çóðàãòàé
PhotoDraw
àæèëëàõ
ªãºãäëèéí áààçòàé
Access
àæèëëàõ
Õýðýãëýã÷ ¿íäñýí ïðîãðàì õàíãàìæóóäûã õýðýãëýæ äàäñàíààð öààøèä ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíýýñ
õàìààð÷ ºðãºí õ¿ðýýíä àæèëëàõ øààðäëàãà ãàðäàã. ¯¿íèé òóëä õóâü õ¿íèé á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ
ºðãºòãºñºí ïðîãðàì õàíãàìæóóäûã (Extended Personal Productivity Software) àøèãëàäàã.
ÑÈÑÒÅÌÈÉÍ ÏÐÎÃÐÀÌ ÕÀÍÃÀÌÆ
Ñèñòåìèéí ïðîãðàì õàíãàìæèéã ¿éëäëèéí ñèñòåìèéí, ¿éë÷èëãýýíèé ïðîãðàì õàíãàìæ ãýæ 2 àíãèëíà.
¯éëäëèéí ñèñòåìèéí ïðîãðàì õàíãàìæ íü õýðýãëýýíèé ïðîãðàì õàíãàìæèéí àæèëëàãààã õÿíàõ,
òºõººðºìæ¿¿ä õýðõýí õîëáîãäîæ àæèëëàõûã óäèðääàã. Æèøýý íü: ¿éëäëèéí ñèñòåì íü õýðýãëýã÷ ëàçåð
äèñêýýñ êîìïüþòåð ðóó ôàéë õóóëàõ ¿åä äèñêèéí áàéãóóëàìæèä äèñê áàéãàà ýñýõ, ìºí øààðäëàãàòàé ôàéë
áàéãàà ýñýõèéã øàëãàäàã. Õàìãèéí ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã ¿éëäëèéí ñèñòåìä Microsoft ôèðìèéí Windows XP
sp2, SP3, Windows Vista, Windows 7 áà ò¿¿íèé ºìíºõ õóâèëáàðóóä (Windows 98, Windows 2000 Me, Window
2000 Pro, Windows ÕP Home, Windows XP Pro), Apple ôèðìèéí Linux, Mac OS ¿éëäëèéí ñèñòåìèéí
ïðîãðàìóóäûã íýðëýæ áîëíî.
¯éëäëèéí ñèñòåì íü õýä õýäýí ÷óõàë ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýäýã. Ò¿¿íèé íýã íü çýðýãöñýí ïðîöåññ
/multitasking/ áºãººä ººðººð õýëáýë ýíý íü íýãýí çýðýã õýä õýäýí ïðîãðàìòàé àæèëëàõ áîëîìæ þì. ̺í
ò¿¿í÷ëýí ñèñòåìèéí íóóöëàë, õàìãààëàëòûí àñóóäëóóäûã /security/ õàðèóöàæ áàéäàã.
¯éë÷èëãýýíèé ïðîãðàì õàíãàìæ
Ñèñòåìèéí ïðîãðàì õàíãàìæèéí íýã àíãèëàë íü ¿éë÷èëãýýíèé ïðîãðàì õàíãàìæ /Utility software/
þì. Ýíý ïðîãðàì õàíãàìæ íü ¿éëäëèéí ñèñòåìèéã íýìýëò ôóíêö¿¿äýýð õàíãàäàã. ¯éë÷èëãýýíèé ïðîãðàì
õàíãàìæèéí ãîë òºëººëºã÷ íü âèðóñíû ýñðýã ïðîãðàì õàíãàìæóóä þì. Âèðóñ íü ôàéëûã ýâäýõ ãýõ ìýò

3. õîðëîíòîé ¿éëäë¿¿äèéã àãóóëñàí êîìïüþòåðèéí ïðîãðàì õàíãàìæ þì. Ñóäàëãààãààð äýëõèéä ñàðä 200-300
òºðëèéí âèðóñûã øèíýýð áèé áîëãîäîã ãýñýí ìýäýý áàéäàã. Ýäãýýð âèðóñóóäûã óñòãàõ çîðèëãîîð âèðóñûí
ýñðýã ïðîãðàì õàíãàìæóóäûã áîëîâñðóóëàí àøèãëàäàã.
Âèðóñûí ýñðýã ïðîãðàì õàíãàìæààñ ãàäíà ¿éë÷èëãýýíèé ïðîãðàì õàíãàìæèä äàðààõ òºðëèéí
ïðîãðàìóóä îðíî.
 Crash-proof software (ýâäðýëýýñ õàìãààëñàí ïðîãðàì õàíãàìæ) — Ýíý íü ãàäíû íºëººíººñ õàìààð÷
êîìïüþòåðèéã ìåõàíèê àðãààð óíòðààãààä àñààñàí òîõèîëäîëä êîìïüþòåðèéí ñèñòåìä ýâäðýë ãàðñàí
ýñýõèéã øàëãàäàã ïðîãðàì õàíãàìæ þì.
 Uninstaller software — Íýãýíò ñóóëãàñàí ïðîãðàì õàíãàìæèéã õàòóó äèñêíýýñ óñòãàõ ¿åä ýíý
ïðîãðàì õàíãàìæèéã àøèãëàíà.
 Disk optimization software — Ýíý íü õàìãèéí ¿ð àøèãòàé áàéäëààð õàòóó äèñêèéí ìýäýýëëèéã
çîõèîí áàéãóóëæ áàéäàã ïðîãðàì õàíãàìæ þì.
§ 1.3 ÒÅÕÍÈÊ ÕÀÍÃÀÌÆ
Êîìïüþòåðèéí í¿äýíä õàðàãäàæ, ãàðò áàðèãäàæ áîëîõ õýñãèéã òåõíèê õàíãàìæ (Hardware) ãýæ
íýðëýíý. Òåõíèê õàíãàìæèéã äàðààõ áàéäëààð àíãèëíà.
 Îðîëòûí òºõººðºìæ
 Ãàðàëòûí òºõººðºìæ
 Òºâ ïðîöåññîð áà ñàíàõ îé
 Õàäãàëàõ òºõººðºìæ
 Õîëáîîíû òºõººðºìæ
 Òåõíèê õàíãàìæóóäûí õîëáîëò
Òºâ ïðîöåññîð (CPU) áà øóóðõàé ñàíàõ îéã (RAM) áèä êîìïüþòåðèéí òàðõè ãýæ îéëãîæ áîëíî.
ÎÐÎËÒÛÍ ÒªÕªªÐªÌÆ
Êîìïüþòåðèéí îðîëòûí òºõººðºìæèéã àøèãëàí òºðºë á¿ðèéí ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðò îðóóëäàã.
Îðîëòûí òºõººðºìæèä õóëãàíà (mouse), òîâ÷ëóóðò ãàð (keybaord), ÷èãë¿¿ëýã÷ áºìáºëºã (trackball),
ìýäðýìæèò äýâñãýð (touchpad), ñêàííåð (scanner), äèæèòàë êàìåð (digital view camera), âèäåî êàìåð (video
digital camera) ãýõ ìýò òºõººðºìæ¿¿ä îðíî.
Òîâ÷ëóóðò ãàð íü õàìãèéí ýíãèéí îðóóëàõ òºõººðºìæ áºãººä õýëáýð, õýìæýý, çàãâàðûí õóâüä ººð
ººð áàéæ áîëíî.

4. Çóðàã 1.Òîâ÷ëóóðò ãàðûí áàéðëàë
Òîâ÷ëóóðò ãàðûí òîâ÷íóóäûí äàðààõ áàéäëààð á¿ëýãëýíý.
• Control keys: óäèðäàõ òîâ÷íóóä
• Function keys: ôóíêöèîíàë òîâ÷íóóä
• Typing (alphanumeric) keys: áè÷ãèéí ìàøèíû òîâ÷íóóä
• Navigation keys: êóðñîð óäèðäàõ òîâ÷íóóä
• Numeric keys: òîîíû ìàøèíû òîâ÷íóóä
• Indicator lights: CapsLock, NumLock, ScrollLock ãýðë¿¿ä
Òîâ÷ëóóðò ãàðûí òîâ÷íóóäûí ¿¿ðýã
Control keys - óäèðäàõ á¿ëýã òîâ÷íóóä
Esc òîâ÷ ÿìàð íýã ¿éëäëýýñ òàòãàëçàõ áóþó õ¿÷èíã¿é áîëãîíî.
Shift òîâ÷ äàðààõ ãóðâàí ¿¿ðýãòýé.
a. Shift+õî¸ð òýìäýãòòýé òîâ÷íû õàìò äàðàõàä äýýä òàëûí òýìäýãò áè÷èãäýíý.
b. Shift+ÿìàð íýã ¿ñãèéí õàìò äàðàõàä òóõàéí ¿ñýã òîìîîð áè÷èãäýíý.
c. Shift+êóðñîð óäèðäàõ àëü íýã òîâ÷íû õàìò äàðàõàä ñîíãîí èäýâõæ¿¿ëýõ ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýíý.
Ctrl òîâ÷èéã áóñàä òîâ÷òîé õîñëóóëàí äàðæ êîìàíäûã ã¿éöýòãýíý. Æèøýý íü: Ctrl+S õàäãàëàõ, Ctrl+O
íýýõ ãýõ ìýò.
Alt òîâ÷èéã õàðèëöàõ öîíõíû òàëáàðûí íýðèéí äîîãóóðàà çóðààñòàé ¿ñýãíèé õàìò äàðæ òóõàéí òàëáàðûã
èäýâõæ¿¿ëíý. ̺í ýíý òîâ÷èéã äàðæ îôôèñ ïðîãðàìûí áàãöûí íýðèéã ãàðààñ ñîíãîõîä àøèãëàõ ¿ñãèéã
äýëãýöýíä õàðóóëíà.
òîâ÷ íü Start öýñèéã íýýíý. ̺í Ctrl+Esc òîâ÷íû õîñëîëîîð Start öýñèéã íýýõ áîëîìæòîé.
òîâ÷ íü èäýâõòýé ýëåìåíòýä õàìààðàõ êîìàíäóóäûã àãóóëñàí õóðààíãóé öýñèéã íýýíý.
PrintScreen òîâ÷ íü äýëãýöèéã çóðàã áàéäëààð õóóëæ çàâñðûí ñàíàõ îéä áàéðëóóëíà.
ScrollLock òîâ÷èéã äàðàõàä çàðèì íýã ïðîãðàìûí öîíõîíä êóðñîð óäèðäàõ òîâ÷íóóäûí ¿¿ðãèéã
ººð÷èëºõ áà ýäãýýð òîâ÷íóóäûã äàðæ êóðñîðûí áàéðëàëûã ººð÷ëºëã¿éãýýð áàðèìòûã ã¿éëãýæ õàðíà.
Pause/Break òîâ÷ íü çàðèì ïðîãðàìûí àæèëëàãààã ò¿ð çîãñîîõ, òàñëàõ ¿¿ðýãòýé.

5. Function keys-ôóíêöèîíàë òîâ÷
F1-F12 òîâ÷íóóäûã ôóíêöèîíàë òîâ÷ ãýõ áºãººä ýäãýýð òîâ÷íóóä íü àøèãëàãäàæ áàéãàà ïðîãðàìààñàà
õàìààðààä ººð ººð ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. Òóõàéëáàë; Windows-èéí îð÷èíä F1 òîâ÷ ëàâëàõ ìýäýýëýë àâàõ öîíõ
íýýõ, F4 õàìãèéí ñ¿¿ëä õèéñýí ¿éëäëèéã äàâòàõ ãýõ ìýò.
Typing keys-áè÷ãèéí ìàøèíû á¿ëýã òîâ÷
Tab òîâ÷ êóðñîðûã òîäîðõîé àëõàìòàéãààð øèëæ¿¿ëíý.
CapsLock òîâ÷îîð òîì ¿ñãèéí øðèôòýýð áè÷èõ ãîðèìä øèëæèíý.
Space òîâ÷ íü òýìäýãò õîîðîíä çàé àâíà.
Enter òîâ÷ äàðààõ ¿¿ðýãòýé.
a. Òåêñòýí òàëáàðò òýìäýãòèéí êóðñîðûã äàðààãèéí øèíý ìºðºíä øèëæ¿¿ëíý.
b. ßìàð íýã ¿éëäëèéã áèåë¿¿ëýõ áóþó õ¿÷èíòýé áîëãîíî.
Backspace òîâ÷ êóðñîðûí ºìíºõ òýìäýãòèéã àðèëãàíà.
Insert òîâ÷ òýìäýãò îðóóëàõ ãîðèìûã ººð÷èëíº.
Navigation keys- êóðñîð øèëæ¿¿ëýõ á¿ëýã òîâ÷
Insert òîâ÷ òýìäýãò îðóóëàõ ãîðèìûã ººð÷èëíº.
Delete òîâ÷ êóðñîðûí àðûí òýìäýãòèéã àðèëãàíà.
Home òîâ÷ êóðñîðûã ìºðèéí ýõýíä øèëæ¿¿ëíý.
End òîâ÷ êóðñîðûã ìºðèéí òºãñãºëä øèëæ¿¿ëíý.
PageUp òîâ÷ êóðñîðûã ºìíºõ õóóäñàíä øèëæ¿¿ëíý.
PageDown òîâ÷ êóðñîðûã äàðààãèéí õóóäñàíä øèëæ¿¿ëíý.
Õóëãàíà (mouse) íü êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã çààæ îðóóëäàã òºõººðºìæ þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí
êîìïüþòåðèéí ñèñòåìèéã õóëãàíàã¿éãýýð òºñººëºõ àðãàã¿é áîëñîí.
Çóðàã 2. Õóëãàíûí òîâ÷ëóóðóóä
1. Primary button: ¿íäñýí/ç¿¿í òîâ÷
2. Scroll wheel: ã¿éëãýã÷ äàìàð
3. Secondary button: òóñëàõ/áàðóóí òîâ÷
Õóëãàíà àøèãëàí äàðààõ ¿éëäë¿¿äèéã ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä:
• Point: õóëãàíû çààã÷ ñóìûã ÿìàð íýã ä¿ðñ, òîâ÷, êîìàíäûí íýð äýýð õ¿ðýëöýõ¿éöýýð áàéðëóóëàõ
¿éëäýë

6. • Click: õóëãàíû ç¿¿í òîâ÷èéã íýã äàðàõ ¿éëäýë. Ýíý íü ÿìàð íýã ä¿ðñ, òîâ÷, êîìàíäûí íýðèéã ñîíãîõ
¿¿ðýãòýé.
• Double Click: õóëãàíû ç¿¿í òîâ÷èéã îéðõîí õî¸ð äàðàõ ¿éëäýë. Ýíý íü òóõàéí íýð, ä¿ðñ, õàâòàñûã
íýýõ ¿¿ðýãòýé.
• Right Click: õóëãàíû áàðóóí òîâ÷ íýã äàðàõ ¿éëäýë. Ýíý íü òóõàéí ç¿éëä õàìààðàãäàõ êîìàíäóóäûã
àãóóëñàí õóðààíãóé öýñèéã íýýíý.
• Drag: õóëãàíààð ÷èðýõ ¿éëäýë. Ýíý íü ôàéë, õàâòàñ, òåêñòèéã íýã áàéðëàëààñ íºãºº áàéðëàëä 纺õ
¿¿ðýãòýé.
×èãë¿¿ëýã÷ áºìáºëºã íü ñóóðèàðàà õºäºëäºãã¿é, õàðèí çºâõºí äýýä òàëä áàéðëàõ áºìáºëãèéã
õºäºëãºí çààã÷èéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã.
Ìýäðýìæèò äýâñãýð íü íü ò¿¿íèé äýâñãýð òàëáàðò õóðóóãààðàà òýìòðýõýä äýëãýöýí äýýðõ çààã÷èéã èæèë
÷èãëýëä õºäºëãºõ ¿¿ðýãòýé. Ýäãýýð çààã÷ òºõººðºìæ¿¿äèéã 纺âðèéí êîìïüþòåðýýñ îëæ õàðæ áîëíî.
Ñêàííåð íü ä¿ðñ, ôîòî çóðàã óðëàëûí ãýõ ìýò áýëýí ìàòåðèàëûã êîìïüþòåðò òàòàæ îðóóëàõ
¿¿ðýãòýé.
Äèæèòàë êàìåð íü òîäîðõîé àãøíû çóðãèéã àâ÷ êîìïüþòåðò îðóóëäàã. Õàðèí äèæèòàë âèäåî
êàìåð íü äóó àâèà á¿õèé õºäºë㺺íòýé ä¿ðñèéã àâ÷ êîìïüþòåðò îðóóëäàã òºõººðºìæ þì.
ÃÀÐÀËÒÛÍ ÒªÕªªÐªÌÆ
Ãàðàëòûí òºõººðºìæ íü êîìïüþòåðò áîëîâñðóóëñàí ìýäýýëëèéã õýðýãëýã÷äýä çîðèóëàí
îéëãîìæòîé õýëáýðýýð õàðóóëàõ ¿¿ðýãòýé. Ãàðàëòûí òºõººðºìæèéí õàìãèéí ýíãèéí õýëáýð íü ìîíèòîð
(monitor), õýâëýõ òºõººðºìæ (printer), ÷àíãà ÿðèã÷ (speaker) çýðýã òºõººðºìæ¿¿ä þì.
Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ïðîãðàì õàíãàìæóóäûí ¿ð ä¿í íü ìóëüòìåäèà õýëáýðýýð èëýðäýã. Ìóëüòìåäèà íü
äóó àâèà, òåêñò, ãðàôèê, õºäºë㺺íò ä¿ðñèéã áàãòààñàí ìýäýýëëèéã òàíèëöóóëàõ õýëáýð þì. Speaker íü äóó
àâèàã ñîíñãîäîã òºõººðºìæ þì.
Ìîíèòîð íü êîìïüþòåðò áîëîâñðóóëñàí ìýäýýëëèéí ¿ð ä¿íã õýðýãëýã÷äýä çîðèóëàí õàðóóëàõ
òºõººðºìæ þì. ªºðººð õýëáýë õýðýãëýã÷ ìîíèòîðò êîìïüþòåð äýýð õèéæ áàéãàà á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààãàà
õÿíàõ áîëîìæòîé. Ìîíèòîðûí äýëãýöýí äýýð õàðóóëæ áàéãàà ìýäýýëýë íü òýìäýãò, ä¿ðñ çóðàã (ãðàôèê)
õýëáýðýýð õàðàãääàã. Äýëãýöèéí íÿãòðàëûã õýìæèõ íýãæ íü pixel þì. Äýëãýöèéí ¿éëäâýðëýõ òåõíîëîãè íü
CRT (Cathode Ray Tube ) áà LCD (Liquid crystal display) ¿íäýñëýñýí áàéäàã. CRT íü êèíåñêîï á¿õèé çóðàãòûí
çàð÷èìòàé äýëãýö þì. Õàðèí LCD íü øèíãýí êðèñòàëë äýëãýö áóþó 2 õàâòãàé øèëýí äóíä õèìèéí óðâàëä
îðóóëñàí øèíãýí á¿õèé ñàâíóóäûã áàéðëóóëàí ã¿éäýë çàëãàõàä ºíäºð íàðèéâ÷ëàëòàé îëîí ºíãèéã õàðóóëàõ
áîëîìæòîé äýëãýö þì.
Õýâëýõ òºõººðºìæ íü êîìïüþòåðò áîëîâñðóóëñàí ìýäýýëëèéí ¿ð ä¿íã öààñàí äýýð áóóëãàäàã
òºõººðºìæ þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åä áýõýí (inkjet), ëàçåð (laserjet) ãýñýí 2 òºðëèéí õýâëýõ òºõººðºìæèéã ò¿ãýýìýë
àøèãëàæ áàéíà. Õàðèí çàðèì äýëã¿¿ð áîëîí òîîöîîíû òºâ¿¿äýä ç¿¿í õýâëýõ òºõººðºìæèéã (dot matrix
printer) îäîî õ¿ðòýë õýðýãëýñýýð áàéíà.

7. Õýâëýõ òºõººðºìæèéí õýâëýõ ÷àíàðûã dpi (dot per inch) áóþó íýã èí÷ äýõü öýãèéí òîîãîîð õýìæäýã.
Dpi ºíäºð áàéõ òóñàì õýâëýëòèéí ÷àíàð ºíäºð áàéäàã.
Áýõýí õýâëýõ òºõººðºìæ íü áýõèéã öàöàæ õýâëýäýã. Áýõýí õýâëýã÷èéã äàðààõ áàéäëààð àíãèëäàã.
 Ýíãèéí çîðèóëàëòûí õýâëýã÷ — Õàð, öýíõýð, ÿãààí, øàð ºíãèéí áýõ¿¿äèéã àøèãëàæ õýâëýäýã.
 Ôîòî çóðãèéí çîðèóëàëòûí õýâëýã÷ — Õàð, öýíõýð, ÿãààí, øàð, òîä ÿãààí, òîä öýíõýð ºíãèéí
áýõ¿¿äèéã àøèãëàí ºíãºíèé íÿãòðàëûã èë¿¿ ñàéí ãàðãàæ ºãäºã.
Ëàçåð õýâëýõ òºõººðºìæ íü õóâèëàã÷ ìàøèíòàé àäèë ýëåêòðîí ñòàòèê ïðîöåññûã àøèãëàí ä¿ðñèéã
õýâëýíý. Ëàçåð õýâëýõ òºõººðºìæ íü ºíãºò, õàð ãýñýí 2 òºðºë áàéäàã.
Ҫ ÏÐÎÖÅÑÑÎÐ, ØÓÓÐÕÀÉ ÑÀÍÀÕ ÎÉ
Êîìïüþòåðèéí òàðõè õýìýýí íýðëýõ òºâ ïðîöåññîð, øóóðõàé ñàíàõ îé íü ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëäàã
õàìãèéí ÷óõàë ýëåìåíò¿¿ä þì. CPU áóþó ïðîöåññîð íü ïðîãðàì õàíãàìæààñ èðñýí çààâðûã ã¿éöýòãýäýã ÷èï
(chip) þì. Ïðîöåññîðóóäûã õîîðîíä íü õàðüöóóëàõ øèíæ¿¿ð áîë òýäãýýðèéí àæèëëàõ õóðä þì. Òºâ
ïðîöåññîðûí õóðäûã èõýâ÷ëýí ìåãàãåðö (MHz), ãåãàãåðö (GHz)-ýýð õýìæäýã. Íýã ìåãàãåðö ãýäýã íü
ïðîöåññîð ñåêóíäýä 1 ñàÿ óäàà ýðãýíý ãýñýí ¿ã. Õàðèí íýã ãåãàãåðö ãýäýã íü ïðîöåññîð ñåêóíäýä 1 òýðáóì
óäàà ýðãýíý ãýñýí ¿ã þì. Ñåêóíäýä ýðãýõ ýðãýëòèéí òîîãîîð ïðîãðàì õàíãàìæèéí çààâðûã õèð çýðýã õóðäàí
ã¿éöýòãýõèéã òîäîðõîéëæ áîëíî.
ROM (Read Only memory) áóþó òîãòìîë ñàíàõ îé íü êîìïüþòåð ¿éëäâýðëýã÷ýýñ ñóóëãàñàí
ñèñòåìèéí ìýäýýëë¿¿äèéã àãóóëæ áàéäàã.
RAM (Random Access Memory) áóþó øóóðõàé ñàíàõ îé íü òºâ ïðîöåññîðûí ìýäýýëýë áîëîí
ïðîãðàì õàíãàìæèéí çààâðûã ººðòºº àãóóëæ áàéäàã. Òóõàéëáàë:
1. ¯éëäëèéí ñèñòåìèéí çààâàð
2. Õýðýãëýýíèé ïðîãðàì õàíãàìæèéí çààâàð
3. Õýðýãëýã÷èéí õèéæ áóé ¿éëäýë
4. Õóëãàíû õºäºë㺺í
5. Ãàðûí òîâ÷íû äàðàëò ãýõ ìýò.
Çóðàã 3. CPU, Òºðºë á¿ðèéí RAM
Øóóðõàé ñàíàõ îéí õàäãàëàõ áàãòààìæèéã Byte õýìæèãäýõ¿¿íýýð õýìæäýã. Íýã byte íü íýã òýìäýãò ãýñýí
¿ã þì. Âyte-èéã äàðààõ áàéäëààð òýìäýãëýäýã.
1 Kilobyte (KB)=1024 byte
1 Megabyte (MB)=1024 kilobyte
1 Gigabyte (GB)=1024 megabyte

8. 1 Terabyte (TB)=1024 gigabyte
Øóóðõàé ñàíàõ îéí áàãòààìæ èõ áàéõ òóñàì êîìïüþòåðèéí õ¿÷èí ÷àäàë ºíäºð áàéíà.
ªãºãäºë êîìïüþòåðò õýðõýí õºðâºäºã âý?
Êîìïüþòåð íü ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýõäýý òèéì, ¿ã¿é ãýñýí õàðèó öàõèëãààí ïóëüñûã àøèãëàäàã.
Ìýäýýëëèéí õàìãèéí áàãà õýìæèõ íýãæ íü binary digit (bit) þì. Bite íü 0, 1 ãýñýí òîîãîîð èëýðõèéëýãääýã
áóþó òîîöîîëîë íü õî¸ðòûí òîîëëûí ñèñòåìýýð õèéãääýã. Õýðýãëýã÷èéí îðóóëñàí ºãºãäëèéã êîìïüþòåð íü
ASCII (American Standart Code for Information Interchange) êîäûã àøèãëàí õî¸ðòûí òîîëîëä õºðâ¿¿ëäýã. Ýíý
êîäîä áèäíèé õýðýãëýæ çàíøñàí òýìäýãòèéã 8 bit-ýýð á¿ðä¿¿ëäýã áºãººä ¿¿íèéãýý 1 byte ãýæ íýðëýäýã.
Æèøýý íü, ãàðààñ “õàëõ” ãýäýã ¿ã øèâýõýä ýíý íü 4 byte õýìæýýòýé ìýäýýëýë áîëîõ áºãººä RAM-ä
õàäãàëàãäàõäàà äàðààõ áàéäëààð õºðâºñºí áàéíà.
01001000 01000111 01001100 01001000
Õ À Ë Õ
ÕÀÄÃÀËÀÕ ÒªÕªªÐªÌÆ
RAM—èéí ìýäýýëýë íü êîìïüþòåð óíòðàõàä öóã óñòãàãääàã. Òèéìýýñ êîìïüþòåðàà óíòðàõààñàà
ºìíº ìýäýýëëýý õàäãàëàõ òºõººðºìæèä õàäãàëàõ øààðäëàãàòàé. Õàäãàëàõ òºõººðºìæ íü äàðàà äàõèí äóóäàæ
õýðýãëýõ çîðèóëàëòòàé ìýäýýëëèéã ôàéë áîëãîí õàäãàëäàã.
Íýìýëò ìýäýýëýë: Òåõò, äóó, õºãæèì, á¿õ òºðëèéí ïðîãðàì, õ¿ñíýãò ãýõ ìýò êîìïüþòåðèéí á¿õ
òºðëèéí ìýäýýëýë, ºãºãäëèéã ÿìàð íýã äóðûí íýðýýð íýðëýí, äèñêýíä õàäãàëñíûã ôàéë ãýíý. Ôàéë íü
<ôàéëûí íýð.ºðãºòãºë>ãýñýí åðºíõèé áè÷ëýãòýé áàéäàã.
Ôàéëûí íýð (File name): 0-255 òýìäýãòýýñ á¿ðäýõ áà íýðýíä (.) (,) òýìäýãò¿¿äèéã àãóóëæ áîëîõã¿é.
Ôàéëûí íýð, ºðãºòãºë íü (.) öýãýýð òóñãààðëàãäñàí áàéäàã áºãººä ýíý íü ôàéëûí íýðèéí òºãñãºëèéã
èëòãýñýí òýìäýãò þì.
ªðãºòãºë (Type): ªðãºòãºë íü èõýâ÷ëýí 3 òýìäýãòýýñ á¿ðäýõ áºãººä òóõàéí ôàéëûí òºðëèéã
òîäîðõîéëäîã. ªºðººð õýëáýë òóõàéí ôàéëûã ÿìàð ïðîãðàìààð áîëîâñðóóëñíûã èëòãýíý. Õýðâýý ôàéë “com”,
“exe”, “bat” ºðãºòãºëòýé áàéâàë øóóä à÷ààëàãäàí àæèëëàäàã. Õàðèí áóñàä ºðãºòãºë á¿õèé ôàéë íü òóõàéí
áîëîâñðóóëàëò õèéñýí ïðîãðàìààð äàìæèæ à÷ààëàãääàã.
Õàäãàëàõ òºõººðºìæèéã ñîðîíçîí, îïòèê, ñàíàõ îéòîé õàäãàëàõ òºõººðºìæ ãýæ 3 àíãèëíà. Ñîðîíçîí
õàäãàëàõ òºõººðºìæèä ºíäºð íÿãòðàëòàé óÿí äèñê áîëîí õàòóó äèñê îðíî. Õàðèí îïòèê òºõººðºìæèä CD
áîëîí DVD îðíî. Ñàíàõ îéòîé õàäãàëàõ òºõººðºìæèä USB Flash áîëîí Compact Flash îðíî.
Ñîðîíçîí õàäãàëàõ òºõººðºìæ¿¿ä
1.44 MB áàãòààìæòàé óÿí äèñê (floppy disk) íü ìýäýýëëèéã áè÷èæ, óíøèæ áîëäîã 纺âðèéí äèñê
þì.
ªíäºð íÿãòðàëòàé óÿí äèñê íü ¿éëäâýðëýã÷ýýñýý õàìààðàí õýìæýý òºð뺺𺺠íü ººð ººð áàéíà.
¯¿íèéã ñóïåðäèñê (superdisk), çèïäèñê (zipdisk) ãýæ àíãèëíà. Superdisk íü 120 Ì õ¿ðòëýõ ìýäýýëëèéã
õàäãàëæ, óíøèæ, óñòãàæ áîëîìæòîé. Zipdisk íü 100-250ÌÂ õýìæýýòýé áàéäàã.
Ñîðîíçîí õàäãàëàõ òºõººðºìæ áîëîõ õàòóó äèñê (harddisk) íü êîìïüþòåðèéí ñèñòåìèéí íýã

9. á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì. Áóñàä ñîðîíçîí õàäãàëàõ òºõººðºì溺ñ õàâüã¿é èõ ìýäýýëýë õàäãàëàõ áºãººä íýã
áóþó õýä õýäýí õàâòãàé äèñêíýýñ á¿ðääýã. Îäîîãîîð 400 GB õ¿ðòýë õýìæýýòýé õàòóó äèñê¿¿ä õýðýãëýã÷äèéí
ãàðò î÷ñîí áàéíà.
Çóðàã 4. Õàòóó äèñêèéã ãàäíà, äîòîð
òàëààñ íü õàðóóëñàí áàéäàë
Îïòèê õàäãàëàõ òºõººðºìæ
Îïòèê õàäãàëàõ òºõººðºìæ
íü ëàçåð àøèãëàí ìýäýýëëèéã
óíøäàã, áè÷äýã òºõººðºìæ áºãººä
ñîðîíçîí òºõººðºì溺ñ õàâüã¿é
èõ ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ áîëîìæòîé. (Êîìïüþòåðèéí øèíæëýõ óõààíä ñîðîíçîí áîëîí îïòèê äèñêèéã
ÿëãàõûí òóëä disk ãýäýã ¿ãèéí òºãñãºëèéã ÿëãààòàé áàéõààð øèéäñýí áàéäàã. Ñîðîíçîí äèñêèéã èëýðõèéëýõ
áîë “disk”, õàðèí îïòèê äèñêèéã èëýðõèéëýõ áîë “disc” ãýæ áè÷äýã áàéíà.) Ïðîãðàì õàíãàìæóóäûã CD
(Compact Disc), DVD (Digital Video Disc) ãýñýí îïòèê õàäãàëàõ òºõººðºìæ¿¿äýä õàäãàëàí õóäàëäààíä
ãàðãàäàã.
Îïòèê äèñêí¿¿ä íü 1.2ìì çóçààíòàé, 120ìì äèàìåòðòýé áàéäàã ÷ ìºí 80 ìì äèàìåòðòýé ìèíè äèñê ÷ áàñ
áàéäàã.
Compact disc íü CD-ROM, CD-R, CD-RW ãýñýí 3 òºðºë áàéäàã. CD- ROM (“Compact Disc Read-Only
Memory”-ãýñýí ¿ãèéí òîâ÷ëîë) íü êîìïüþòåðèéí ïðîãðàì õàíãàìæèéí ôèðìýýñ ¿éëäâýðëýí ãàðãàæ áóé
òºðºë á¿ðèéí ñèñòåìèéí, õýðýãëýýíèé ïðîãðàìóóäûã áè÷ñýí õàäãàëñàí îïòèê äèñê þì. Èéìýýñ CD-ROM
äýýð õýðýãëýã÷ ÿìàð íýãýí ìýäýýëýë áè÷èõ áîëîìæã¿é, õàðèí äàõèí äàõèí óíøèõ áîëîìæòîé áàéäàã. CD-R
(Compact Disc Recordable) íü õýðýãëýã÷ ìýäýýëëèéã íýã óäàà áè÷èæ, äàõèí äàõèí óíøèõ áîëîìæòîé îïòèê
õàäãàëàõ òºõººðºìæ þì. Õàðèí CD-RW (Compact Disc Rewritable) íü ìýäýýëëèéã îëîí äàõèí áè÷èæ, îëîí
äàõèí óíøèõ áîëîìæòîé. CD íü îéðîëöîîãîîð 800 ÌÂ õ¿ðòýë ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ áàãòààìæòàé. Ýíý íü 550
øèðõýã óÿí äèñêòýé ä¿éöíý.
Digital Video Disc íü DVD-ROM, DVD-R, DVD-RW ãýñýí 3 òºðºë áàéäàã. Ýäãýýðèéí óíøèõ, áè÷èõ
áîëîìæóóä íü õàðãàëçàõ CD-èéí òºðë¿¿äòýé èæèë. DVD íü 17 GB õ¿ðòýë áàãòààìæòàé áàéäàã.
CD, DVD ãýñýí îïòèê õàäãàëàõ òºõººðºìæ¿¿äèéã CD, DVD äèñê õºòëºã÷¿¿äèéã àøèãëàí óíøèæ
áîëíî. CD õºòëºã÷ººð çºâõºí CD óíøèõ áºãººä õàðèí DVD äèñê õºòëºã÷ººð á¿õ òºðëèéí îïòèê äèñê¿¿äèéã
óíøèæ áîëíî.
Ñàíàõ îéòîé õàäãàëàõ òºõººðºìæ
Ñàíàõ îé á¿õèé õàäãàëàõ òºõººðºìæèéã Flash ãýíý. Flash íü õºíãºí, àâñààðõàí, ºãºãäºë äàõèí áè÷èõ
áîëîìæòîé æèæèã 纺âðèéí òºõººðºìæ¿¿ä þì. USB flash, Compact flàsh ãýñýí 2 òºðëèéí Flash áàéäàã.
USB flash drive-èéã USB õîëáîëòîîð êîìïüþòåðò õîëáîíî. 1998 îíä 16 MB áàãòààìæòàé àíõíû ôëàøèéã
çîõèîæýý. Õàðèí îäîîãèéí áàéäëààð 64 gigabyte õ¿ðòýë ìýäýýëýë àãóóëàõ áàãòààìæòàé ôëàøóóäûã äýëõèé
äàÿàð õýðýãëýæ áàéíà.

10. Compact flàsh íü êîìïüþòåðèéí ïîðòóóäàä øóóä õàíääàãã¿é, õàðèí êàìåð, ïðèíòåð, PDàs, ãàð óòàñ ãýõ
ìýò ãàäààä òºõººðºì溺ð äàìæóóëàí ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðò îðóóëäàã õàäãàëàõ òºõººðºìæ þì.
Çóðàã 5. Flash õàäãàëàõ òºõººðºìæ
ÕÀÐÈËÖÀÀ ÕÎËÁÎÎÍÛ ÒªÕªªÐªÌƯ¯Ä
Îð÷èí ¿åä õ¿ì¿¿ñ êîìïüþòåðèéí ñ¿ëæýý àøèãëàí ìýäýýëëèéã õÿëáàð ñîëèëöîõ áîëîìæòîé áîëñîí.
Èíòåðíåò áîëîí áóñàä ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîõûí òóëä òóñãàé çîðèóëàëòûí òåõíèê õàíãàìæ, ïðîãðàì
õàíãàìæóóäûã àøèãëàõ õýðýãòýé. Èéìýýñ ñ¿ëæýýíèé õîëáîëòûí òºõººðºìæ¿¿äèéí òàëààð ÿðèëöúÿ.
Èíòåðíåòýä õîëáîãäîõ íü
Èíòåðíåòýä õîëáîãäîõ äàðààõ àðãóóä áàéäàã. ¯¿íä:
1. Òåëåôîí óòàñíû ìîäåì—Telephone modem
2. Òåëåôîí óòàñíû øóãàì—Digital subscriber line
3. Êàáåëèéí òåëåâèçèéí øóãàì—Cable modem
4. Õèéìýë äàãóóëûí ìîäåì—Satellite modem
5. Óòàñã¿é õîëáîëò—Wireless connection
Telephone modem íü êîìïüþòåðèéã òåëåôîí óòàñíû øóãàìààð ISP áóþó
Èíòåðíåòýýð ¿éë÷ëýã÷ êîìïàíèòàé (Internet Service Provider) õîëáîäîã
òºõººðºìæ þì. Ýíý íü èíòåðíåòýä õîëáîãäîõ õàìãèéí ýíãèéí àðãà þì.
Digital Subscriber line íü òåëåôîí óòàñíû øóãàìûã àøèãëàí ºíäºð õóðäààð
èíòåðíåòýä õîëáîõ òºõººðºìæ áºãººä ýíý íü òåëåôîí óòàñ àøèãëàõ áîëîí
èíòåðíåòýýð ¿éë÷ë¿¿ëýõ áîëîìæèéã çýðýã îëãîäîã þì. DSL õîëáîëò íü òåëåôîí ìîäåìîîð õîëáîãäñîíîîñ
100 õ¿ðòýë äàõèí èë¿¿ õóðäòàéãààð èíòåðíåòýä õîëáîäîã.
Çóðàã 6. DSL ìîäåìóóä

11. Cable modem íü òåëåâèçèéí êàáåëèéã àøèãëàí èíòåðíåòýä õîëáîãäîõ òºõººðºìæ þì. Ýíý íü èíòåðíåò
áîëîí êàáåëèéí òåëåâèçèéí ñóâãèéã çýðýã õ¿ëýýí àâàõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Cable modem íü òåëåôîí
ìîäåìîîñ 20-100 äàõèí èë¿¿ õóðäòàéãààð èíòåðíåòýä õîëáîãääîã.
Çóðàã 7. Cable modem
Satellite modem íü õèéìýë äàãóóëûí õ¿ëýýí àâàã÷èéã àøèãëàí èíòåðíåòýä õîëáîãäîõ áîëîìæèéã
îëãîäîã ìîäåì þì. Satellite modem àøèãëàõûí òóëä õèéìýë äàãóóëûí õ¿ëýýí àâàã÷ àíòåíí õýðýãòýé. Ýíý
àíòåíí áàéãàà áîë èíòåðíåò áîëîí òåëåâèçèéí ñóâãèéã çýðýã õ¿ëýýí àâàõ áîëîìæòîé.
Çóðàã 8. Satellite modem
Wireless modem íü êîìïüþòåðèéí ¿éëäâýðëýë ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãààãèéí òîä èëðýë áîëîõ 纺âðèéí
êîìïüþòåðóóä (notebook, PDa)—èéã õ¿ññýí ãàçðààñ íü èíòåðíåòýä óòàñã¿é õîëáîëòîîð õîëáîãäîõ áîëîìæèéã
îëãîíî. Ýíý íü óòñààð èíòåðíåòýä õîëáîãäñîí êîìïüþòåðòýé ðàäèî äîëãèîíûã àøèãëàí õîëáîãääîã þì.
Çóðàã 9. Wireless modem
Áóñàä ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîõ
Õýðâýý òàíàé áàéãóóëëàãà ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí áîë õýðýãëýã÷ ººðèéí 纺âðèéí êîìïüþòåðèéã
ñ¿ëæýýíèé êàðä (network interface card) àøèãëàí õîëáîæ áîëíî. Ýíý êàðä íü òàíû áîëîí ñ¿ëæýýíèé
êîìïüþòåðèéí õîîðîíä ºãºãäºë äàìæóóëàëòûã çîõèöóóëæ áàéäàã. ¯¿íèéã Ethernet Card ãýæ íýðëýõ íü
îëîíòîé òîõèîëääîã.
Ñ¿ëæýýã õîîðîíäîõ çàé, äàìæóóëàëòûí òåõíîëîãè, áîëîí òýäíèé òîïîëîãèîñ õàìààðàí õýä õýä
àíãèëäàã.
1. Data flow mashine áóþó ºãºãäºë óðñãàëûí ìàøèí. Ýíý íü 0.1-1 ìåòðèéí çàéä õîëáîãäñîí ñ¿ëæýýíèé
êîìïüþòåðóóä þì. Ýäãýýð ñ¿ëæýýíèé ìàøèíóóä íü ºãºãäëèéã õóðäàí äàìæóóëàõ, èæèë ïðîãðàì äýýð
çýðýã àæèëëàõ áîëîìæèéã îëãîíî.

12. 2. Local area network áóþó äîòîîä ñ¿ëæýý. Ýíý íü 10 êì õ¿ðòýë òóõàéí áàéãóóëëàãûí îð÷èíä õàìààðàõ
áàéøèíãóóä, ºðººí¿¿äèéí êîìïüþòåðóóäûã ñ¿ëæýýíä õîëáîí ººð õîîðîíä íü ìýäýýëýë ñîëèëöîõ
áîëîìæèéã îëãîíî. LAN ñ¿ëæýýíèé êîìïüþòåðóóä ñóóðèí óòàñíû êîìïàíè àäèë õîîðîíäîî íýã
êàáåëèàð õîëáîãääîã. Åðäèéí LAN íü 10-100 Mb/sec õóðäòàé áàéíà.
3. Wide area network áóþó ãàäààä ñ¿ëæýý. Ýíý íü 100-1000êì õ¿ðòýë çàéä áóþó óëñ îðîí, òèâ¿¿äèéí
õîîðîíä êîìïüþòåðóóäûã õîëáîñîí ñ¿ëæýý áºãººä íýã äîòîîä ñ¿ëæýýíèé êîìïüþòåðýýñ (õîñò)
èëãýýãäýæ áóé ìýäýýëëèéã router-ýý𠺺ð äîòîîä ñ¿ëæýýíèé êîìïüþòåðò äàìæóóëäàã.
4. internetwork áóþó èíòåðíåò ñ¿ëæýý. Ýíý íü 10000 êì-ýýñ äýýø çàéä WAN ñ¿ëæýýí¿¿äèéã õîëáîñîí
àñàð òîì ñ¿ëæýý þì.
ÒÅÕÍÈÊ ÕÀÍÃÀÌÆÓÓÄÛÍ ÕÎËÁÎËÒ
Êîìïüþòåðèéí òåõíèê õàíãàìæèéã ãàäààä (device outside) áà äîòîîä òºõººðºìæ (device inside)
ãýæ àíãèëäàã. Ãàäààä òºõººðºìæèä õýâëýã÷, ñïèêåð, êàìåð, ñêàííåð, ãàð, õóëãàíà, ìîíèòîð çýðýã
òºõººðºìæ¿¿äèéã, õàðèí õàòóó äèñê, äèñêèéí òºõººðºìæ¿¿ä, CPU, RAM, ýõ õàâòàí ãýõ ìýò áóñàä öàõèì ýä
àíãèóäûã äîòîîä òºõººðºìæèä îðóóëæ îéëãîæ áîëíî. Äîòîîä òºõººðºìæèéã àãóóëäàã õýñãèéã
êîìïüþòåðèéí ãýð áóþó case ãýæ íýðëýäýã.
CPU, RAM, áóñàä öàõèì ýä àíãèóä íü ýõ õàâòàí äýýð ñóóðèëñàí áàéäàã áºãººä ýíýõ¿¿ ýõ õàâòàíã
Motherboard, Mainboard, System board ãýæ îëîí ÿíçààð íýðëýñýí áàéäàã.
Çóðàã 10. Ýõ õàâòàí
ªãºãäëèéã äàìæóóëàõ, 纺õ ¿éëäëèéã õèéäýã çàìóóä (data bus) ýõ õàâòàíä áèé. Ýíý çàìûã öàõèì
çàì áóþó system bus áà ºðãºòãºëèéí ¿¿ð áóþó expansion bus ãýæ 2 àíãèëäàã. Öàõèì çàì íü RAM, CPU áà

13. áóñàä öàõèì ýä àíãèóäûí õîîðîíä ìýäýýëýë 纺õ öàõèëãààí çàìóóä þì. ªðãºòãºëèéí ¿¿ð íü ãàäààä
òºõººðºìæ¿¿ä áîëîí ¿¿ðýíä ñóóñàí äîòîîä òºõººðºìæ¿¿äèéí õîîðîíä õîëáîã÷ àøèãëàí ìýäýýëýë
äàìæóóëàõ ¿¿ðýãòýé.
Äîòîîä, ãàäààä òºõººðºìæ¿¿ä íü õîîðîíäîî öàõèì çàìóóä, ºðãºòãºëèéí õàâòàíãóóä, õîëáîã÷óóä,
ïîðòóóäààð õîëáîãäîæ áàéäàã.
ªðãºòãºëèéí õàâòàí áóþó Expansion card íü ýõ õàâòàíä ñóóðèëàí ãàäààä òºõººðºìæ¿¿äèéã ñèñòåìèéí
íýãæòýé õîëáîäîã. Õîëáîã÷ áóþó connector íü ãàäààä òºõººðºìæ¿¿äèéã ïîðòîä õîëáîäîã. Ïîðò (port) íü
ºðãºòãºëèéí õàâòàíã connector áóþó õîëáîã÷òîé õîëáîõ ¿¿ðýãòýé.
Ïîðòûã ñåðèàë, ïàðàëëåëü, USB ïîðò ãýæ àíãèëäàã. Ýäãýýð ïîðòóóäàä õîëáîãääîã õîëáîã÷èéã ìºí èæèë
íýðýýð íýðëýäýã. Ñåðèàë õîëáîã÷ íü 9-25 í¿õòýé, èõýâ÷ëýí õóëãàíà, ãàð, ìîäåì çýðãèéã õîëáîäîã. Ïàðàëëåëü
õîëáîã÷ íü 25 ç¿¿òýé, èõýâ÷ëýí ÑD òºõººðºìæ, õýâëýã÷, ZIP äèñêèéí òºõººðºìæ¿¿äèéã õîëáîäîã. USB
(Universal Serial Bus) õîëáîã÷ íü îð÷èí ¿åä á¿õ ë ãàäààä òºõººðºìæèéã õîëáîäîã õàìãèéí ò¿ãýýìýë õîëáîã÷
áîëñîí þì. Çóðàã 14-ä õîëáîã÷, ïîðòóóäûí òºðë¿¿äèéã õàðóóëëàà.
Çóðàã 11. Õîëáîã÷ áà ïîðòûí òºðë¿¿ä
§ 1.4 ÈÍÒÅÐÍÅÒ
Äýëõèé äàõèíä õîîðîíäîî ÿëãààòàé ïðîãðàì õàíãàìæ, òåõíèê õàíãàìæ àøèãëàäàã îëîí ÿíçûí
ñ¿ëæýýí¿¿ä áàéäàã. Ýäãýýð ÿëãààòàé ñ¿ëæýýí¿¿äýä õîëáîãäîí ìýäýýëýë ñîëèëöîõ øààðäëàãààñ ¿¿äýí õýä
õýäýí äîòîîä ñ¿ëæýýã õîîðîíä íü õîëáîæ ãàäààä ñ¿ëæýý, ìºí ãàäààä ñ¿ëæýýí¿¿äèéã õîëáîæ èíòåðíåò
ñ¿ëæýý “internet” ¿¿ñãýñýí áàéíà. Æèøýý íü: çºâõºí ÀÍÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð áà ýë÷èí ñàéäûí ÿàìóóä
õîîðîíäîî õîëáîãäñîí ñ¿ëæýýã èíòåðíåò ñ¿ëæýý ãýæ îéëãîæ áîëíî.
Internet áóþó internet õî¸ð íü ÿëãààòàé îéëãîëò þì. “Internet” ãýäýã ¿ãèéã òîì ¿ñãýýð ýõë¿¿ëýí
áè÷ñýí íü äýëõèé äàõèíû ñ¿ëæýý þì. Ýíý ñ¿ëæýýíä èõ ñóðãóóëèóä, çàñãèéí ãàçàð, êîìïàíèóä, õóâü õ¿ì¿¿ñ
õýí ÷ áàéñàí õîëáîãäîæ ìýäýýëýë ñîëèëöîõ áîëîìæòîé.

14. Çóðàã 12. Èíòåðíåò ñ¿ëæýý
Áèä Internet õýìýýõ äýëõèé íèéòèéí ñ¿ëæýýã àøèãëàí çàõèà áè÷èõ, õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé òºëáºðºº
òºëºõ, íîì, ñýòã¿¿ë óíøèõ, ìýäýýëýë õàéõ ãýõ ìýòýýð ºäºð òóòìûí àìüäðàëäàà ºðãºí àøèãëàæ áàéãàà áèëýý.
Äýëõèé íèéòèéí ñ¿ëæýýã Internet ãýõýýñ ãàäíà World Wide Web ãýæ íýðëýäýã. WWW íü èíòåðíåò
ñ¿ëæýýíýýñ ÿëãààòàé îéëãîëò ãýäãèéã áèä ºìíº òàéëáàðëàñàí áèëýý.
1989 îíä åâðîïûí öºìèéí ñóäàëãààíû òºâä 13 îðíû ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí áàã ìýäýýëëèéã õóðäàí
øóóðõàé ñîëèëöîõ øààðäëàãààñ ¿¿äýí WWW-èéã áèé áîëãîñîí ãýæ ¿çäýã. Õýðýãëýã÷ òàëààñ íü ñîíèðõâîë
WWW íü òîéìã¿é èõ ìýäýýëëèéí öóãëóóëãà áºãººä ¿¿íèéãýý âýá õóóäàñ ãýæ íýðëýäýã. Õóóäàñ á¿ð íü ººð
õóóäñóóäòàé õîëáîîòîé áàéäàã. Hypertext-èéã àøèãëàí Âýá õóóäñóóäûã áèé áîëãîäîã.
Âýá õóóäñóóäûã ¿ç¿¿ëäýã ïðîãðàìûã Browser áóþó çóó÷ ïðîãðàì ãýíý. Æèøýý íü: Internet Explorer,
Netscape Navigator, Mosaic ãýõ ìýò. Äýëãýöýíä ººð õóóäàñòàé õîëáîãäîõ áîëîìæèéã îëãîäîã äîîãóóðàà
çóðààñ á¿õèé òåêñòýí ìºð áàéäàã. ¯¿íèéã ãèïåðõîëáîëò áóþó Hyperlink ãýíý.
Õîîðîíäîî õîëáîîòîé âýá õóóäàñíóóäûí öóãëóóëãûã âýá ñàéò (Web Site) ãýõ áºãººä ýíý íü èíòåðíåòýä
òîäîðõîé õàÿãòàé áàéðëàäàã. Æèøýý íü: Internet explorer õýìýýõ çóó÷ ïðîãðàìûã àøèãëàí “Æóóë÷èí”
êîìïàíèé âýá ñàéòàä çî÷èëú¸. Æóóë÷èí êîìïàíèé âýá õóóäàñíû õàÿã íü http://www.mongoljuulchin.mn/ þì.
Ýíäýýñ õàðàõàä âýá õóóäàñíû õàÿã íü http://www ãýæ ýõýëäýã. ¯¿íèé äàðàà âýá õóóäàñíû íýð áàéðëàíà.
Æèøýý íü: mongoljuulchin. Õàÿãèéí òºãñãºëä 2-3 òýìäýãòýýñ á¿òñýí ºðãºòãºë áàéíà. Áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààíû ÷èãëýë áîëîí ãàçàðç¿éí áàéðëàëûã òîäîðõîéëäîã 2 òºðëèéí ºðãºòãºë áàéäàã. Äýýðõè æèøýýíä
“mn” ãýñýí ìîíãîë óëñûã èëýðõèéëñýí ãàçàðç¿éí áàéðëàëûí äîìåéí õàÿãèéí ò¿âøèíã àøèãëàñàí áàéíà.