ว่าด้วย สิ่งที่เป็นไปไม่ได้ พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภภิกษุผู้กระสันรูปหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. พระศาสดาตรัสถามภิกษุนั้นว่า ดูก่อนภิกษุ ได้ยินว่า เธอกระสันจริงหรือ? เมื่อภิกษุนั้นกราบทูลว่า จริงพระเจ้าข้า. จึงตรัสถามว่า เธอกระสันเพราะเหตุไร? เมื่อภิกษุนั้นกราบทูลว่า เพราะอำนาจกิเลส. จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุ ขึ้นชื่อว่า มาตุคามมักอกตัญญู ประทุษร้ายมิตร ไม่น่าไว้วางใจ บัณฑิตทั้งหลายในครั้งก่อน แม้ให้ทรัพย์วันละพัน ก็ไม่สามารถจะให้มาตุคามยินดีได้ นางนั้นพอไม่ได้ทรัพย์พันหนึ่งเพียงวันเดียวเท่านั้น ก็ได้ให้คนลากคอบัณฑิตเหล่านั้นไปเสีย มาตุคามไม่รู้คุณคนอย่างนี้ เธออย่าตกอยู่ในอำนาจกิเลส เพราะเหตุมาตุคามนั้น ดังนี้แล้ว ได้ทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
อัฏฐานชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๙. อัฏฐานชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๔๒๕)
ว่าด้วยสิ่งที่เป็ นไปไม่ได้
(มหาธนฤๅษีกล่าวกับหญิงโสเภณีว่า)
[๗๗] เมื่อใดแม่น้าคงคาดารดาษด้วยดอกโกมุทสงบนิ่ง
นกดุเหว่ามีขนสีขาวเหมือนสังข์และต้นหว้าออกผลเป็นผลตาล
เมื่อนั้นเราพึงไปด้วยกันได้แน่
[๗๘] เมื่อใดผ้าห่มผืนใหญ่ ๓ ชนิดทอด้วยขนเต่า ใช้ห่มกันหนาวได้
เมื่อนั้นเรากับเธอพึงเกี่ยวข้องกันได้แน่
[๗๙] เมื่อใดป้ อมถูกสร้างขึ้นอย่างดีด้วยขายุง มั่นคงและไม่หวั่นไหว
เมื่อนั้นเรากับเธอพึงเกี่ยวข้องกันได้แน่
[๘๐] เมื่อใดบันไดถูกสร้างขึ้นอย่างดีด้วยเขากระต่าย
เพื่อประโยชน์แก่การขึ้นสวรรค์ได้ เมื่อนั้นเรากับเธอพึงอยู่ร่วมกันได้แน่
[๘๑] เมื่อใดหนูทั้งหลายไต่บันไดไปกัดกินดวงจันทร์
และขับไล่ราหูไปได้ เมื่อนั้นเรากับเธอพึงเกี่ยวข้องกันได้แน่
[๘๒] เมื่อใดแมลงวันทั้งหลายพากันบินเที่ยวไปเป็ นฝูง
ดื่มเหล้าหมดไหแล้ว อยู่ในถ่านเพลิงได้ เมื่อนั้นเรากับเธอพึงเกี่ยวข้องกันได้แน่
[๘๓] เมื่อใดลามีริมฝีปากเหมือนผลตาลึงสุก มีใบหน้างาม
ฉลาดในการฟ้ อนราขับร้อง เมื่อนั้นเรากับเธอพึงเกี่ยวข้องกันได้แน่
[๘๔] เมื่อใดกาและนกเค้าอยู่ในที่ลับปรึกษาปรองดองกันได้
เมื่อนั้นเรากับเธอพึงเกี่ยวข้องกันได้แน่
[๘๕] เมื่อใดเอาใบบัวอ่อนที่แตกจากเหง้า
มาทาร่มให้แข็งแรงเพื่อกันฝน เมื่อนั้นเรากับเธอพึงเกี่ยวข้องกันได้แน่
[๘๖] เมื่อใดนกน้อยใช้จะงอยปากคาบภูเขาคันธมาทน์บินไปได้
เมื่อนั้นเรากับเธอพึงเกี่ยวข้องกันได้แน่
[๘๗] เมื่อใดเด็กน้อยยกเรือเดินทะเล
พร้อมทั้งเครื่องยนต์และใบเรือไปได้ เมื่อนั้นเรากับเธอพึงเกี่ยวข้องกันได้แน่
อัฏฐานชาดกที่ ๙ จบ
--------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
อัฏฐานชาดก
ว่าด้วย สิ่งที่เป็ นไปไม่ได้

2. 2
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภภิกษุผู้กระสันรูปหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
พระศาสดาตรัสถามภิกษุนั้นว่า ดูก่อนภิกษุ ได้ยินว่า
เธอกระสันจริงหรือ? เมื่อภิกษุนั้นกราบทูลว่า จริงพระเจ้าข้า. จึงตรัสถามว่า
เธอกระสันเพราะเหตุไร? เมื่อภิกษุนั้นกราบทูลว่า เพราะอานาจกิเลส.
จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุ ขึ้นชื่อว่า มาตุคามมักอกตัญญู ประทุษร้ายมิตร
ไม่น่าไว้วางใจ บัณฑิตทั้งหลายในครั้งก่อน แม้ให้ทรัพย์วันละพัน
ก็ไม่สามารถจะให้มาตุคามยินดีได้
นางนั้นพอไม่ได้ทรัพย์พันหนึ่งเพียงวันเดียวเท่านั้น
ก็ได้ให้คนลากคอบัณฑิตเหล่านั้นไปเสีย มาตุคามไม่รู้คุณคนอย่างนี้
เธออย่าตกอยู่ในอานาจกิเลส เพราะเหตุมาตุคามนั้น ดังนี้แล้ว
ได้ทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโอรสของพระองค์มีพระนามว่าพรหมทัตกุมาร และบุตรของเศรษฐีพระนคร
พาราณสี มีชื่อว่ามหาธนกุมาร. กุมารทั้งสองเป็นสหายกันมาแต่เล็กๆ
เรียนศิลปะในตระกูลอาจารย์เดียวกัน. พรหมทัตกุมารได้ครองราชสมบัติ
เมื่อพระราชบิดาสวรรคต. บุตรเศรษฐีได้อยู่ในราชสานักนั้นแหละ.
ก็ในพระนครพาราณสี มีนางวรรณทาสีคนหนึ่งเป็ นหญิงนครโสเภณี
มีรูปร่างงามเลิศ บุตรเศรษฐีได้ให้ทรัพย์วันละพัน อภิรมย์อยู่กับนางนั้นตลอดกาล
แม้ได้ตาแหน่งเศรษฐี เมื่อบิดาตายแล้ว ก็ไม่ทิ้งนางนั้น คงยังให้ทรัพย์วันละพัน
อภิรมย์อยู่เช่นนั้นเอง.
เศรษฐีบุตรต้องเข้าเฝ้ าพระราชา วันละ ๓ ครั้ง. ครั้นอยู่มาวันหนึ่ง
เมื่อเศรษฐีบุตรเข้าเฝ้ าพระราชาเวลาเย็น ปราศรัยอยู่กับพระราชาจนพลบค่า
จึงออกจากราชสานัก คิดว่า บัดนี้ ถ้าเราจะไปบ้านก่อน
แล้วมาหาหญิงนครโสเภณี เวลาไม่พอ เราจักไปบ้านหญิงนครโสเภณีเลยทีเดียว
แล้วส่งคนใช้ไปเรือนตัวคนเดียวเท่านั้น ไปบ้านหญิงนครโสเภณี.
ลาดับนั้น หญิงนครโสเภณีเห็นเศรษฐีบุตร แล้วกล่าวว่า แน่ะลูกเจ้า
ท่านนาทรัพย์พันหนึ่งมาหรือเปล่า? เศรษฐีบุตรกล่าวว่า น้องรัก
วันนี้เราล่วงเลยผิดเวลาไป เพราะฉะนั้น จึงไม่ได้ไปบ้าน ส่งแต่คนใช้ไป
เราเข้ามานี่แต่คนเดียว แต่วันพรุ่งนี้ เราจักให้ทรัพย์แก่เจ้าสองพัน.
นางคิดว่า ถ้าวันนี้เราให้โอกาส แม้วันอื่นๆ ก็จักมามือเปล่าอีก
เมื่อเป็นเช่นนี้ เราก็จักเสื่อมจากทรัพย์ เราจักไม่ให้โอกาสแก่เขา. คิดดังนี้แล้ว
จึงกล่าวกะบุตรเศรษฐีว่า นาย พวกเราชื่อว่า เป็ นวรรณทาสี
ซึ่งจะให้เย้าหยอกเล่นเปล่าๆ นั้นไม่มี ท่านจงนาทรัพย์พันหนึ่งมา.
เศรษฐีบุตรได้ขอร้องอยู่แล้วๆ เล่าๆ ว่า น้องรัก พรุ่งนี้เราจักนามาให้

3. 3
๒ เท่า.
หญิงนครโสเภณีบังคับพวกทาสีว่า
พวกเจ้าอย่าให้เศรษฐีนี้มายืนแลดูอยู่ที่นี่ จงลากคอมันออกไปแล้วปิดประตูเสีย.
พวกนางทาสีได้กระทาเช่นนั้น.
เศรษฐีนั้นคิดว่า เราได้ให้ทรัพย์แก่หญิงนี้ถึง ๘๐ โกฏิ
แต่พอนางเห็นเรามือเปล่าเข้าวันเดียวก็ให้ลากคอเราออกไปเสีย
โอ! ขึ้นชื่อว่ามาตุคามเป็ นผู้ลามก หมดละอาย อกตัญญู ประทุษร้ายมิตร คิดดังนี้
ก็มองเห็นโทษของมาตุคามได้ จึงคลายความรักกลับได้ปฏิกูลสัญญา
เบื่อหน่ายแม้ฆราวาส คิดว่า การครองเรือนจะเป็ นประโยชน์อะไรแก่เรา
เราจักออกบวช ในวันนี้แหละ ไม่ไปเรือน และไม่เฝ้ าพระราชาอีกเลย
ออกจากพระนครเข้าป่า บวชเป็นฤๅษีสร้างอาศรมอยู่ที่ฝั่งแม่น้าคงคา
ทาฌานและอภิญญาให้เกิดขึ้นมีเผือกมัน ผลไม้ป่าเป็ นอาหารอยู่ ณ ที่นั้น.
เมื่อพระเจ้าพรหมทัตไม่เห็น มหาธนเศรษฐีเข้าเฝ้ า จึงตรัสถามว่า
สหายของเราไปไหน? แม้ข่าวการกระทาของหญิงนครโสเภณี
ก็ได้แพร่สะพัดไปทั่วพระนคร. ลาดับนั้น
พวกราชบุรุษได้กราบทูลความนั้นแด่พระราชาว่า ข้าแต่พระองค์ผู้สมมติเทพ
พระสหายของพระองค์ มีความละอายไม่กลับบ้าน เข้าป่าบวชแล้ว.
พระราชารับสั่งให้เรียกหญิงนครโสเภณีมา ตรัสถามว่า ได้ยินว่า
เจ้าไม่ได้ทรัพย์พันหนึ่งวันเดียวเท่านั้น ก็ให้พวกทาสีลากคอสหายของเราออกไป
จริงหรือ? นางรับว่า จริงเพคะ. พระราชาตรัสว่า แน่ะหญิงลามกเลวทราม
เจ้าจงไปยังที่ที่สหายของเราไป แล้วนาเขามา ถ้าเจ้านามาไม่ได้ เจ้าต้องตาย.
นางได้ฟังพระราชดารัสดังนั้น มีความกลัว
จึงขึ้นรถออกจากพระนครไปพร้อมด้วยบริวารเป็ นอันมาก
เที่ยวเสาะแสวงหาที่อยู่ของฤๅษีนั้น พอได้ฟังข่าวว่าอยู่ที่นั่น ก็ได้ไป ณ ที่นั้น
นมัสการแล้ว วิงวอนว่า ข้าแต่พระผู้เป็ นเจ้า ขอท่านได้อดโทษที่ดิฉันกระทา
ด้วยความเป็นคนอันธพาล ดิฉันจักไม่กระทาอย่างนี้อีก.
เมื่อพระฤๅษีกล่าวว่า ดีแล้ว เราอดโทษให้
เราไม่มีความอาฆาตในเธอ. นางจึงกล่าวว่า ถ้าท่านอดโทษให้ดิฉัน
ก็ขอจงขึ้นรถไปสู่พระนครกับดิฉัน เมื่อถึงพระนครแล้ว
ดิฉันจักถวายทุกสิ่งทุกอย่างที่มีอยู่ในเรือนของดิฉัน. พระฤๅษีได้ฟังคาของนาง
แล้วกล่าวว่า น้องหญิง บัดนี้ เราไม่อาจจะไปกับเจ้า ก็คราวใด ของสิ่งใดในโลกนี้
ไม่พึงมีพึงเป็ น ของสิ่งนั้นจักมีจักเป็นได้ ของสิ่งนั้นจักมีจักเป็นได้ คราวนั้นแหละ
เราจะพึงไปกับเจ้า ดังนี้แล้ว
กล่าวคาถาที่ ๑ ความว่า :-
เมื่อใด แม่น้าคงคาดารดาษด้วยดอกบัวก็ดี

4. 4
นกดุเหว่าสีขาวเหมือนสังข์ก็ดี ต้นหว้าพึงให้ผลเป็นผลตาลก็ดี เมื่อนั้น
เราทั้งสองพึงอยู่ร่วมกันได้แน่.
คาถานั้นมีอรรถาธิบายดังนี้
ดูก่อนนางผู้เจริญ เมื่อใด แม่น้ามหาคงคาแม้ทั้งหมดมีกอโกมุท
ละความเป็นมหานทีมีกระแสไหลเชี่ยวเวียนวน ไม่ไหวติง
เหมือนสระโกมุทดารดาษไปด้วยดอกโกมุทตั้งอยู่ก็ดี
นกดุเหว่าทั้งหมดมีสีขาวเหมือนสังข์ก็ดี อนึ่ง ต้นหว้าทั้งหมดให้ผลเป็ นผลตาลก็ดี.
ก็แล ครั้นพระฤๅษีกล่าวอย่างนี้แล้ว เมื่อนางกล่าวอีกว่า
เชิญพระผู้เป็นเจ้ามาไปด้วยกันเถิด.
จึงกล่าวว่า เราจักไป.
เมื่อนางถามว่า จักไปเมื่อใด?
พระฤๅษีจึงกล่าวว่า จักไปเวลาโน้น เวลาโน้น ดังนี้แล้ว
ได้กล่าวคาถาที่เหลือ ความว่า :-
เมื่อใด ผ้าสามชนิดจะพึงสาเร็จได้ด้วยขนเต่า ใช้เป็นเครื่องกันหนาว
ในคราวน้าค้างตกได้ เมื่อนั้น เราทั้งสองพึงอยู่ร่วมกันได้แน่.
เมื่อใด เท้ายุงทั้งหลายจะพึงทาเป็นป้ อมมั่นคงดี ไม่หวั่นไหว
อาจจะทนบุรุษผู้ขึ้นรบได้ตั้งร้อย เมื่อนั้น เราทั้งสองพึงอยู่ร่วมกันได้แน่.
เมื่อใด เขากระต่ายจะพึงทาเป็ นบันไดเพื่อขึ้นไปสวรรค์ได้ เมื่อนั้น
เราทั้งสองพึงอยู่ร่วมกันได้แน่.
เมื่อใด หนูทั้งหลายจะพึงไต่บันได ขึ้นไปกัดพระจันทร์
และขับไล่ราหูให้หนีไปได้ เมื่อนั้น เราทั้งสองพึงอยู่ร่วมกันได้แน่.
เมื่อใด แมลงวันทั้งหลายเที่ยวไปเป็นหมู่ๆ ดื่มเหล้าหมดหม้อเมาแล้ว
จะพึงเข้าไปอยู่ในโรงถ่านเพลิง เมื่อนั้น เราทั้งสองพึงอยู่ร่วมกันได้แน่.
เมื่อใด ลาพึงมีริมฝีปากงาม สีเหมือนผลมะพลับ
มีหน้างามเหมือนแว่นทอง จะเป็นสัตว์ฉลาดในการฟ้ อนราขับร้องได้ เมื่อนั้น
เราทั้งสองพึงอยู่ร่วมกันได้แน่.
เมื่อใด กากับนกเค้า พึงปรารถนาสมบัติให้แก่กันและกัน
ปรึกษาปรองดองกันอยู่ในที่ลับได้ เมื่อนั้น เราทั้งสองพึงอยู่ร่วมกันได้แน่.
เมื่อใด รากไม้และใบไม้อย่างละเอียด พึงเป็นร่มมั่นคงป้ องกันฝนได้
เมื่อนั้น เราทั้งสองพึงอยู่ร่วมกันได้แน่.
เมื่อใด นกตัวเล็กๆ พึงเอาจะงอยปากคาบภูเขาคันธมาทน์ บินไปได้
เมื่อนั้น เราทั้งสองพึงอยู่ร่วมกันได้แน่.
เมื่อใด เด็กๆ พึงขับเรือใหญ่ อันประกอบด้วยเครื่องยนต์ และใบพัด
กาลังแล่นไปในสมุทรไว้ได้ เมื่อนั้น เราทั้งสองพึงอยู่ร่วมกันได้แน่.
พระมหาสัตว์ได้กล่าวคาถา ๑๑ คาถาโดยอัฏฐานปริกัปนี้

5. 5
ด้วยประการฉะนี้.
หญิงนครโสเภณีได้ฟังดังนั้นแล้ว
ขอขมาโทษพระมหาสัตว์ไปพระนคร กราบทูลเรื่องนั้นแก่พระราชา
แล้วทูลขอชีวิตของตนไว้.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้จบลงแล้ว ตรัสว่า
ดูก่อนภิกษุ ขึ้นชื่อว่ามาตุคามมักอกตัญญู ประทุษร้ายมิตรอย่างนี้
ดังนี้แล้ว ทรงประกาศสัจจะ แล้วทรงประชุมชาดก.
ในเวลาจบสัจจะ ภิกษุผู้กระสัน ตั้งอยู่ในโสดาปัตติผล.
พระทศพลทรงประชุมชาดก ว่า
พระราชาในครั้งนั้น ได้มาเป็น พระอานนท์
ส่วนพระดาบส ได้มาเป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาอัฏฐานชาดกที่ ๙
--------------------------------------------------------