ว่าด้วย ช้าๆ จะได้พร้าสองเล่มงาม พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภภิกษุเกียจคร้านรูปหนึ่ง จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. ได้ยินว่า ภิกษุนั้นเป็นกุลบุตรชาวเมืองสาวัตถี แม้บวชถวายตนในพระศาสนา ก็ได้เป็นผู้เกียจคร้าน เหินห่างจากอุทเทสการเรียนพระบาลี การสอบถาม การโยนิโสมนสิการกัมมัฏฐาน และวัตรปฏิบัติกิจวัตรเป็นต้น เป็นผู้ถูกนิวรณ์ครอบงำ เป็นอยู่อย่างนั้นทุกอิริยาบถ มีการนั่งและการยืนเป็นต้น. ภิกษุทั้งหลายสนทนากัน ปรารภถึงความเกียจคร้านนั้นของเธอ ในโรงธรรมสภาว่า อาวุโสทั้งหลาย ภิกษุชื่อโน้น บวชในพระศาสนาอันเป็นนิยยานิกะเครื่องนำออกจากทุกข์เห็นปานนี้ ยังเป็นผู้ขี้เกียจขี้คร้าน ถูกนิวรณ์ครอบงำอยู่. พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามว่า ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้ พวกเธอนั่งสนทนากันเรื่องอะไร? เมื่อภิกษุเหล่านั้นกราบทูลให้ทรงทราบว่า เรื่องชื่อนี้ พระเจ้าข้า จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่บัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อน ภิกษุนี้ก็เป็นผู้เกียจคร้านเหมือนกัน แล้วทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธกดังต่อไปนี้

1. 1
คชกุมภชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๕. คชกุมภชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๔๕)
ว่าด้วยสัตว์เลื้อยคลานชื่อคชกุมภะ
(อามาตย์แก้วโพธิสัตว์กล่าวกับตัวคชกุมภะว่า)
[๑๗๗] เจ้าตัวโยกเยก (เป็ นสัตว์ชนิดหนึ่ง รูปร่างคล้ายกระพองช้าง
เมื่อจะเดินต้องโยกตัวก่อน หรือโยกตัวอยู่บ่อยๆ จึงเรียกตัวโยกเยก)
เจ้ามีความเชื่องช้าอย่างนี้ คราวเมื่อไฟป่าไหม้ป่า เจ้าจะทาอย่างไร
(ตัวคชกุมภะได้ฟังดังนั้น จึงตอบว่า)
[๑๗๘] โพรงไม้และรอยแตกระแหงของแผ่นดินมีอยู่เป็นจานวนมาก
ถ้าพวกข้าพเจ้าหนีเข้าไปไม่ทัน พวกข้าพเจ้าก็ตาย
(อามาตย์โพธิสัตว์ได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวว่า)
[๑๗๙] ผู้ใดในคราวที่ควรทาช้าๆ กลับทางานอย่างเร็วพลัน
ในคราวที่ควรทาอย่างรีบด่วน กลับทาอย่างเชื่องช้า
ผู้นั้นย่อมหักราญประโยชน์ของตนเอง เหมือนคนแข็งแรงเหยียบใบตาลแห้ง
[๑๘๐] ผู้ใดในคราวที่ควรทาช้าๆ ก็ค่อยๆ ทางานอย่างช้าๆ
ในคราวที่ควรทารีบด่วน ก็รีบทาอย่างเร็วพลัน ประโยชน์ของผู้นั้นก็บริบูรณ์
เหมือนดวงจันทร์กาจัดความมืด ยังราตรีให้สว่างอยู่
คชกุมภชาดกที่ ๕ จบ
----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
คชกุมภชาดก
ว่าด้วย ช้าๆ จะได้พร้าสองเล่มงาม
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภภิกษุเกียจคร้านรูปหนึ่ง จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า ภิกษุนั้นเป็นกุลบุตรชาวเมืองสาวัตถี
แม้บวชถวายตนในพระศาสนา ก็ได้เป็นผู้เกียจคร้าน
เหินห่างจากอุทเทสการเรียนพระบาลี การสอบถาม
การโยนิโสมนสิการกัมมัฏฐาน และวัตรปฏิบัติกิจวัตรเป็ นต้น
เป็นผู้ถูกนิวรณ์ครอบงา เป็ นอยู่อย่างนั้นทุกอิริยาบถ มีการนั่งและการยืนเป็ นต้น.
ภิกษุทั้งหลายสนทนากัน ปรารภถึงความเกียจคร้านนั้นของเธอ
ในโรงธรรมสภาว่า อาวุโสทั้งหลาย ภิกษุชื่อโน้น
บวชในพระศาสนาอันเป็นนิยยานิกะเครื่องนาออกจากทุกข์เห็นปานนี้
ยังเป็นผู้ขี้เกียจขี้คร้าน ถูกนิวรณ์ครอบงาอยู่.

2. 2
พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามว่า ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้
พวกเธอนั่งสนทนากันเรื่องอะไร? เมื่อภิกษุเหล่านั้นกราบทูลให้ทรงทราบว่า
เรื่องชื่อนี้ พระเจ้าข้า จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่บัดนี้เท่านั้น
แม้ในกาลก่อน ภิกษุนี้ก็เป็นผู้เกียจคร้านเหมือนกัน
แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธกดังต่อไปนี้:-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์ได้เป็ นอามาตย์แก้วของพระเจ้าพาราณสีนั้น.
พระเจ้าพาราณสีได้เป็นผู้มีพระอัธยาศัยเกียจคร้าน
พระโพธิสัตว์คิดว่าเราจักให้พระราชาทรงรู้สึกพระองค์
จึงเที่ยวเสาะหาข้อเปรียบเทียบอย่างหนึ่ง.
อยู่มาวันหนึ่ง พระราชาเสด็จไปพระราชอุทยาน
อันหมู่อามาตย์ห้อมล้อม เสด็จเที่ยวไปในพระราชอุทยานนั้น
ทอดพระเนตรเห็นตัวกระพองช้างตัวหนึ่ง ซึ่งเป็นสัตว์เกียจคร้านเฉื่อยช้า.
เขาว่าสัตว์จาพวกนั้นเป็นสัตว์เฉื่อยช้า แม้จะเดินไปตลอดทั้งวัน
ก็ไปได้ประมาณนิ้วหนึ่งหรือสองนิ้ว.
พระราชาทรงเห็นดังนั้น จึงตรัสถามพระโพธิสัตว์ว่า
สัตว์นั้นชื่ออะไร? พระมหาสัตว์กราบทูลว่า ข้าแต่มหาราชเจ้า
สัตว์นั้นชื่อคชกุมภะตัวกระพองช้าง แล้วกราบทูลว่า
ก็สัตว์เห็นปานนี้เฉื่อยช้าแม้จะเดินไปตลอดทั้งวัน
ก็ไปได้เพียงนิ้วหนึ่งหรือสองนิ้วเท่านั้น
เมื่อจะเจรจากับตัวกระพองช้างนั้น จึงกล่าวว่า ดูก่อนคชกุมภะผู้เจริญ
พวกท่านเดินช้า เมื่อไฟป่าเกิดขึ้นในป่านี้ พวกท่านจะกระทาอย่างไร
แล้วกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
ดูก่อนเจ้าตัวโยก ไฟไหม้ป่าคราวใด คราวนั้น เจ้าจะทาอย่างไร
เจ้าเป็นสัตว์มีความบากบั่นอ่อนแออย่างนี้.
ตัวคชกุมภะได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
โพรงไม้และช่องแผ่นดิน (ระแหง) มีอยู่เป็นอันมาก
ถ้าพวกข้าพเจ้าไปไม่ถึงโพรงไม้หรือช่องแผ่นดินเหล่านั้น
พวกข้าพเจ้าก็ต้องตาย.
คาที่เป็นคาถานั้นมีใจความว่า ข้าแต่ท่านบัณฑิต
ชื่อว่าการไปที่ยิ่งกว่านี้ของพวกข้าพเจ้าไม่มี
ก็ในป่านี้มีโพรงไม้และช่องแผ่นดินอยู่เป็ นอันมาก
ถ้าพวกข้าพเจ้าไปไม่ทันถึงโพรงไม้หรือช่องแผ่นดินเหล่านั้น
พวกข้าพเจ้าก็ต้องตาย คือว่าความตายเท่านั้นจะมีแก่พวกข้าพเจ้า.
พระโพธิสัตว์ได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถา ๒ คาถานอกนี้ว่า :-

3. 3
ในเวลาที่จะต้องทาช้าๆ ผู้ใดรีบด่วนทาเสียเร็ว
ในเวลาที่จะต้องรีบด่วนทา กลับทาช้าไป ผู้นั้นย่อมตัดรอนประโยชน์ของตนเอง
เหมือนคนเหยียบใบตาลแห้งให้แหลกละเอียดไปฉะนั้น.
ในเวลาที่จะต้องทาช้าๆ ผู้ใดทาช้า และในเวลาที่จะต้องรีบด่วนทา
ก็รีบด่วนทา ประโยชน์ของผู้นั้นย่อมบริบูรณ์
เหมือนดวงจันทร์กาจัดมืดเต็มดวงอยู่ฉะนั้น.
พระราชาได้ทรงสดับคาของพระโพธิสัตว์แล้ว
ตั้งแต่นั้นก็มิได้ทรงเกียจคร้าน.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า
ตัวคชกุมภะในครั้งนั้น ได้เป็น ภิกษุเกียจคร้าน ในบัดนี้
ส่วนอามาตย์ผู้เป็นบัณฑิตในครั้งนั้น ได้เป็ น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาคชกุมภชาดกที่ ๕
-----------------------------------------------------