ว่าด้วย ผู้ไกลจากภูมิฌาน พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ บุพพาราม ทรงปรารภภิกษุทั้งหลายผู้มักเล่นเป็นปกติ จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. ได้ยินว่า ภิกษุเหล่านั้น เมื่อพระศาสดาประทับอยู่ในปราสาทชั้นบน ต่างพากันนั่งพูดถึงเรื่องที่ตนได้เห็นและได้ยินมาเป็นต้น ทำความตลก คะนองและหัวเราะเฮฮา อยู่ในปราสาทชั้นล่าง. พระศาสดาตรัสเรียกพระมหาโมคคัลลานะมาแล้วตรัสว่า เธอจงทำภิกษุเหล่านี้ให้สังเวชสลดใจ. พระเถระเหาะขึ้นไปในอากาศ แล้วเอาปลายนิ้วหัวแม่เท้ากระทุ้งยอดปราสาท ทำให้ปราสาทสั่นสะเทือนจนถึงน้ำรองแผ่นดินเป็นที่สุด. ภิกษุเหล่านั้นกลัวมรณภัย จึงได้ออกไปยืนข้างนอก. ความที่ภิกษุเหล่านั้นเป็นผู้มีปกติเล่นคะนองนั้น เกิดปรากฎไปในหมู่ภิกษุทั้งหลาย. อยู่มาวันหนึ่ง ภิกษุทั้งหลายนั่งสนทนากันในโรงธรรมสภาว่า อาวุโสทั้งหลาย ภิกษุพวกหนึ่งบวชในพระศาสนาอันเป็นเครื่องนำออกจากทุกข์เห็นปานนี้ ยังพากันเที่ยวเล่นคะนองเป็นปกติอยู่ ไม่กระทำวิปัสสนากรรมฐานว่า อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา. พระศาสดาเสด็จมาแล้วตรัสถามว่า ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้ พวกเธอนั่งสนทนากันด้วยเรื่องอะไร เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่บัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อน ภิกษุเหล่านี้ก็เป็นผู้เล่นคะนองเป็นปกติเหมือนกัน แล้วทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้.

1. 1
โกมาริยปุตตชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๙. โกมาริยปุตตชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๙๙)
ว่าด้วยลิงอ้างโกมาริยบุตรเป็ นอาจารย์
(ดาบสเหล่านั้นเมื่อจะถามลิง ได้กล่าวว่า)
[๑๔๕] เมื่อก่อน เจ้าได้โลดเต้นเล่นคะนอง
ในสานักของพวกเราผู้มีปกติเล่นคะนอง ลิงเอ๋ย
เจ้ามาทากิริยาของลิงในอาศรมของพวกเราอีก
พวกเราไม่พอใจปกติของเจ้านั้นเลย
(ลิงได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวว่า)
[๑๔๖] เพราะฌานอันบริสุทธิ์อย่างยิ่ง ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้ว
จากสานักอาจารย์ชื่อโกมาริยบุตรผู้เป็นพหูสูต (ผู้เป็นพหูสูต
ในที่นี้หมายถึงผู้ได้ยินได้ฟังและแทงตลอดกสิณบริกรรมเป็ นอันมาก และสมาบัติ
๘) บัดนี้ ท่านอย่าได้สาคัญข้าพเจ้าเหมือนเมื่อก่อนเลย ผู้มีอายุ
ข้าพเจ้าบาเพ็ญฌานอยู่
(ดาบสเหล่านั้นกล่าวว่า)
[๑๔๗] แม้ถ้าบุคคลจะพึงหว่านพืชลงบนแผ่นหิน
และฝนจะพึงตกลงมาก็ตามที พืชนั้นจะพึงงอกขึ้นมาหาได้ไม่ เจ้าลิงเอ๋ย จริงอยู่
ฌานอันบริสุทธิ์อย่างยิ่ง ถึงเจ้าจะได้สดับมาแล้ว
เจ้าก็ยังอยู่ห่างไกลภูมิฌานนั่นอยู่ดี
โกมาริยปุตตชาดกที่ ๙ จบ
----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
โกมาริยปุตตชาดก
ว่าด้วย ผู้ไกลจากภูมิฌาน
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ บุพพาราม
ทรงปรารภภิกษุทั้งหลายผู้มักเล่นเป็ นปกติ จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า ภิกษุเหล่านั้น เมื่อพระศาสดาประทับอยู่ในปราสาทชั้นบน
ต่างพากันนั่งพูดถึงเรื่องที่ตนได้เห็นและได้ยินมาเป็นต้น ทาความตลก
คะนองและหัวเราะเฮฮา อยู่ในปราสาทชั้นล่าง.
พระศาสดาตรัสเรียกพระมหาโมคคัลลานะมาแล้วตรัสว่า เธอจงทาภิก
ษุเหล่านี้ให้สังเวชสลดใจ. พระเถระเหาะขึ้นไปในอากาศ
แล้วเอาปลายนิ้วหัวแม่เท้ากระทุ้งยอดปราสาท
ทาให้ปราสาทสั่นสะเทือนจนถึงน้ารองแผ่นดินเป็ นที่สุด.

2. 2
ภิกษุเหล่านั้นกลัวมรณภัย จึงได้ออกไปยืนข้างนอก.
ความที่ภิกษุเหล่านั้นเป็ นผู้มีปกติเล่นคะนองนั้น
เกิดปรากฎไปในหมู่ภิกษุทั้งหลาย.
อยู่มาวันหนึ่ง ภิกษุทั้งหลายนั่งสนทนากันในโรงธรรมสภาว่า
อาวุโสทั้งหลาย
ภิกษุพวกหนึ่งบวชในพระศาสนาอันเป็ นเครื่องนาออกจากทุกข์เห็นปานนี้
ยังพากันเที่ยวเล่นคะนองเป็ นปกติอยู่ ไม่กระทาวิปัสสนากรรมฐานว่า อนิจจัง
ทุกขัง อนัตตา.
พระศาสดาเสด็จมาแล้วตรัสถามว่า ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้
พวกเธอนั่งสนทนากันด้วยเรื่องอะไร เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว
จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่บัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อน
ภิกษุเหล่านี้ก็เป็ นผู้เล่นคะนองเป็นปกติเหมือนกัน
แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้.
ในอดีตกาล
เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในพระนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในตระกูลพราหมณ์ในหมู่บ้านแห่งหนึ่ง
ชนทั้งหลายจากุมารนั้นได้โดยชื่อว่า โกมาริยบุตร. ในเวลาต่อมา
โกมาริยบุตรนั้นออกบวชเป็นฤาษีอยู่ในหิมวันตประเทศ.
ครั้งนั้น มีดาบสผู้มักเล่นคะนองพวกอื่น
สร้างอาศรมอยู่ในหิมวันตประเทศ. กิจแม้เพียงกสิณบริกรรม ก็ไม่มีแก่ดาบสนั้น
ดาบสเหล่านั้นนาผลาผลไม้น้อยใหญ่มาจากป่าเคี้ยวกินหัวเราะร่าเริง
ยังกาลเวลาให้ล่วงเลยไปด้วยการเล่นมีประการต่างๆ. ในสานักของดาบสเหล่านั้น
มีลิงอยู่ตัวหนึ่ง แม้ลิงตัวนั้นก็มักเล่นคะนองเหมือนกัน
กระทาหน้าตาวิการต่างๆเป็นต้น แสดงการเล่นคะนองมีอย่างต่างๆ
อย่างดาบสทั้งหลาย. ดาบสเหล่านั้นอยู่ในที่นั้นนานแล้ว
จึงได้พากันไปยังถิ่นมนุษย์ เพื่อต้องการเสพรสเค็มและรสเปรี้ยว.
จาเดิมแต่ ดาบสเหล่านั้นไปแล้ว
พระโพธิสัตว์จึงมายังที่นั้นแล้วสาเร็จการอยู่อาศัย.
ลิงจึงแสดงการเล่นคะนองแม้แก่พระโพธิสัตว์ เหมือนดังแสดงแก่ดาบสเหล่านั้น.
พระโพธิสัตว์จึงดีดนิ้วมือแล้วให้โอวาทแก่ลิงนั้นว่า
ธรรมดาผู้อยู่ในสานักของบรรพชิตผู้มีการศึกษาดีแล้ว
ควรจะถึงพร้อมด้วยอาจารมารยาท สารวมระวังกายและวาจา
ประกอบขวนขวายในฌาน.
จาเดิมแต่นั้น ลิงตัวนั้นได้เป็ นสัตว์มีศีลถึงพร้อมด้วยอาจารมารยาท.
พระโพธิสัตว์ได้จากแม้ที่นั้นไปอยู่ในที่อื่น. ลาดับนั้น

3. 3
ดาบสขี้เล่นเหล่านั้นเสพรสเค็มและเปรี้ยวแล้ว ได้ไปยังสถานที่นั้น.
ลิงไม่แสดงการเล่นคะนองแก่ดาบสเหล่านั้น เหมือนอย่างเมื่อก่อน.
ลาดับนั้น ดาบสเหล่านั้นเมื่อจะถามลิงนั้นว่า ดูก่อนอาวุโส
เมื่อก่อนเจ้าได้กระทาการเล่นคะนองเบื้องหน้าพวกเรา เพราะเหตุไร บัดนี้
เจ้าจึงไม่กระทา จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า
เมื่อก่อน
เจ้าเคยโลดเต้นเล่นคะนองในอาศรมสานักเราทั้งหลายผู้มีปกติเล่นคะนอง.
เฮ้ยเจ้าลิง เจ้าจงกระทากิริยาของลิง บัดนี้
เราไม่ชื่นชมยินดีศีลและพรตอันนั้นของเจ้า.
ลิงได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า
ความหมดจดด้วยฌานชั้นสูง เราได้ฟังมาจากอาจารย์ชื่อโกมาริยบุตร
ผู้เป็นพหูสูตร บัดนี้ ท่านอย่าเข้าใจเราว่าเหมือนแต่ก่อน ดูก่อนท่านผู้มีอายุ
เราประกอบด้วยฌานอยู่.
ดาบสได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า
เจ้าลิงเอ๋ย ถ้าแม้บุคคลจะพึงหว่านพืชลงบนแผ่นหิน ถึงฝนจะตกลงมา
พืชนั้นก็งอกงามขึ้นไม่ได้แน่ ความหมดจดด้วยฌานชั้นสูงนั้น ถึงเจ้าจะได้ฟังมา
เจ้าก็ยังเป็นผู้ไกลจากภูมิฌานมากนัก.
ความของคาถานั้นว่า ถ้าแม้บุคคลจะพึงหว่านพืช ๕ ชนิด
ลงบนหลังแผ่นหิน และฝนจะตกลงมาอย่างสม่าเสมอ พืชนั้นจะงอกขึ้นไม่ได้
เพราะแผ่นหินนั้นไม่ใช่เนื้อนา ความหมดจดแห่งฌานชั้นสูงที่เจ้าได้ฟังมา
ก็ฉันนั้นเหมือนกัน ดูก่อนเจ้าลิง ก็เพราะเจ้าเกิดในกาเนิดดิรัจฉาน
เจ้าจึงยังห่างไกลจากภูมิฌานนัก คือเจ้าไม่อาจทาฌานให้บังเกิดได้
ดาบสเหล่านั้นติเตียนลิงด้วยประการดังนี้.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า
พวกดาบสผู้เล่นคะนองเป็ นปกติในกาลนั้น ได้เป็ น ภิกษุเหล่านี้
ส่วนโกมาริยบุตร คือ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบอรรถกถาโกมาริยปุตตชาดกที่ ๙
-----------------------------------------------------