ว่าด้วย ถ้อยคำไพเราะทำให้คนรัก พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภนางสุชาดาน้องหญิงของนางวิสาขา ธิดาของธนัญชัยเศรษฐี สะใภ้ของท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. ได้ยินว่า นางสุชาดานั้นเข้าไปยังเรือนของท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี เต็มไปด้วยยศอย่างใหญ่หลวง. นางสุชาดานั้นคิดว่า เราเป็นธิดาของตระกูลใหญ่ จึงเป็นผู้ถือตัวจัด มักโกรธ ดุร้าย หยาบช้า ไม่กระทำวัตรปฏิบัติแก่พ่อผัว แม่ผัว และสามี เที่ยวคุกคามเฆี่ยนตีคนในเรือน. ครั้นวันหนึ่ง พระศาสดาแวดล้อมด้วยภิกษุ ๕๐๐ เสด็จเข้าไปยังเรือนของท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี ประทับนั่งอยู่. ฝ่ายมหาเศรษฐีก็เข้าไปนั่งใกล้พระศาสดา ฟังธรรมอยู่. ขณะนั้น นางสุชาดาทำการทะเลาะกับพวกทาสและกรรมกร. พระศาสดาทรงหยุดธรรมกถาตรัสว่า นี่เสียงอะไร. ท่านเศรษฐีกราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ มีหญิงสะใภ้ในตระกูลคนหนึ่ง ไม่มีความเคารพ. นางไม่มีวัตรปฏิบัติต่อพ่อผัว แม่ผัว และสามี ไม่ให้ทาน ไม่รักษาศีล ไม่มีศรัทธา ไม่มีความเลื่อมใส เที่ยวก่อแต่การทะเลาะทุกวันทุกคืน. พระศาสดาตรัสว่า ถ้าอย่างนั้น ท่านจงเรียกนางมา. นางสุชาดามา ถวายบังคมแล้ว ได้ยืนอยู่ ณ ส่วนสุดข้างหนึ่ง. ลำดับนั้น พระศาสดาตรัสถามนางว่า ดูก่อนสุชาดา ภรรยาของบุรุษมี ๗ จำพวก เธอเป็นภรรยาพวกไหน ในบรรดาภรรยา ๗ จำพวกนั้น. นางสุชาดากราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ หม่อมฉันไม่ทราบความแห่งพระดำรัสที่พระองค์ตรัสโดยย่อ ขอพระองค์จงตรัสบอกแก่หม่อมฉันโดยพิสดารเถิด. พระศาสดาตรัสว่า ถ้าอย่างนั้น เธอจงเงี่ยโสตสดับ แล้วได้ตรัสพระคาถาเหล่านี้ว่า

1. 1
สุชาตาชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๙. สุชาตาชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๖๙)
ว่าด้วยทรงปรารภนางสุชาดา
(พระโพธิสัตว์เป็นโอรสของพระเจ้าพรหมทัตได้ตรัสกับพระมารดาว่า)
[๕๕] ธรรมดาสัตว์ทั้งหลายที่สมบูรณ์ด้วยวรรณะ มีเสียงอันไพเราะ
น่ารักน่าชม แต่พูดจาหยาบกระด้าง ย่อมไม่เป็นที่รักของใครๆ
ทั้งในโลกนี้และโลกหน้า
[๕๖] พระองค์ทรงทอดพระเนตรแล้วมิใช่หรือ
นกดุเหว่าสีดาตัวนี้มีสีไม่สวย ลายพร้อยไปทั้งตัว
แต่เป็นที่รักของสัตว์ทั้งหลายจานวนมาก เพราะร้องด้วยเสียงอันไพเราะ
[๕๗] เพราะฉะนั้นบุคคลควรพูดคาอันสละสลวย คิดก่อนพูด
พูดพอประมาณไม่ฟุ้ งซ่าน ถ้อยคาของผู้ที่แสดงเป็นอรรถเป็นธรรม
เป็นถ้อยคาอันไพเราะ เป็นถ้อยคาที่เป็นภาษิต
สุชาตาชาดกที่ ๙ จบ
--------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
สุชาตาชาดก
ว่าด้วย ถ้อยคาไพเราะทาให้คนรัก
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภนางสุชาดาน้องหญิงของนางวิสาขา ธิดาของธนัญชัยเศรษฐี
สะใภ้ของท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า นางสุชาดานั้นเข้าไปยังเรือนของท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี
เต็มไปด้วยยศอย่างใหญ่หลวง. นางสุชาดานั้นคิดว่า เราเป็นธิดาของตระกูลใหญ่
จึงเป็ นผู้ถือตัวจัด มักโกรธ ดุร้าย หยาบช้า ไม่กระทาวัตรปฏิบัติแก่พ่อผัว แม่ผัว
และสามี เที่ยวคุกคามเฆี่ยนตีคนในเรือน.
ครั้นวันหนึ่ง พระศาสดาแวดล้อมด้วยภิกษุ ๕๐๐
เสด็จเข้าไปยังเรือนของท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี ประทับนั่งอยู่.
ฝ่ายมหาเศรษฐีก็เข้าไปนั่งใกล้พระศาสดา ฟังธรรมอยู่. ขณะนั้น
นางสุชาดาทาการทะเลาะกับพวกทาสและกรรมกร.
พระศาสดาทรงหยุดธรรมกถาตรัสว่า นี่เสียงอะไร.
ท่านเศรษฐีกราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ มีหญิงสะใภ้ในตระกูลคนหนึ่ง
ไม่มีความเคารพ. นางไม่มีวัตรปฏิบัติต่อพ่อผัว แม่ผัว และสามี ไม่ให้ทาน
ไม่รักษาศีล ไม่มีศรัทธา ไม่มีความเลื่อมใส เที่ยวก่อแต่การทะเลาะทุกวันทุกคืน.

2. 2
พระศาสดาตรัสว่า ถ้าอย่างนั้น ท่านจงเรียกนางมา. นางสุชาดามา
ถวายบังคมแล้ว ได้ยืนอยู่ ณ ส่วนสุดข้างหนึ่ง. ลาดับนั้น
พระศาสดาตรัสถามนางว่า ดูก่อนสุชาดา ภรรยาของบุรุษมี ๗ จาพวก
เธอเป็นภรรยาพวกไหน ในบรรดาภรรยา ๗ จาพวกนั้น. นางสุชาดากราบทูลว่า
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ
หม่อมฉันไม่ทราบความแห่งพระดารัสที่พระองค์ตรัสโดยย่อ
ขอพระองค์จงตรัสบอกแก่หม่อมฉันโดยพิสดารเถิด.
พระศาสดาตรัสว่า ถ้าอย่างนั้น เธอจงเงี่ยโสตสดับ
แล้วได้ตรัสพระคาถาเหล่านี้ว่า :-
ภรรยาคนใดของชายมีอาการอย่างนี้ คือ มีจิตคิดประทุษร้ายสามี
มิได้ประพฤติสิ่งที่เป็นประโยชน์เกื้อกูลแก่สามี ยินดีรักใคร่ในบุรุษอื่น
ดูหมิ่นล่วงเกินสามี ขวนขวายเพื่อจะฆ่าสามีผู้ถ่ายมาด้วยทรัพย์ ภรรยาชนิดนั้น
ท่านเรียกว่า วธกาภริยา ภรรยาเสมอเพชฌฆาต.
ภรรยาใดของชายมีอาการอย่างนี้ คือ
สามีได้ทรัพย์สิ่งใดมาโดยทางศิลปวิทยาก็ดี โดยทางค้าขายก็ดี ทางกสิกรรมก็ดี
แม้จะน้อยมากเพียงใด ก็มอบให้ภรรยาเก็บรักษาไว้ แต่ภรรยานั้นไม่รู้จักเก็บงา
ปรารถนาแต่จะใช้ทรัพย์นั้นให้หมดเปลืองไป ภรรยาชนิดนั้น ท่านเรียกว่า
โจรีภริยา ภรรยาเสมอดังโจร.
ภรรยาใดของชายมีอาการอย่างนี้ คือ ไม่ปรารถนาทาการงาน
เกียจคร้าน กินจุ หยาบช้า ดุร้าย ปากคอเราะราน
ประพฤติข่มขี่พวกคนผู้คอยรับใช้ ภรรยาชนิดนั้น ท่านเรียกว่า อัยยาภริยา
ภรรยาเสมอดังเจ้า.
ภรรยาใดของชายมีอาการอย่างนี้ คือ โอบอ้อมอารี
ประพฤติสิ่งที่เป็นประโยชน์เกื้อกูลทุกเมื่อ
ตามรักษาสามีคล้ายมารดาตามรักษาบุตร รักษาทรัพย์ที่สามีหามาได้ไว้
ภรรยาชนิดนั้น ท่านเรียกว่า มาตาภริยา ภรรยาเสมอดังมารดา.
ภรรยาใดของชายมีอาการอย่างนี้ คือ มีความเคารพสามีของตน
มีความละอายใจ ประพฤติตามอานาจความพอใจของสามี
คล้ายกับน้องหญิงมีความเคารพพี่ชายฉะนั้น ภรรยาชนิดนั้น ท่านเรียกว่า
ภคินีภริยา ภรรยาเสมอดังน้องหญิง.
ภรรยาใดของชายมีอาการอย่างนี้ คือ
เห็นสามีย่อมร่าเริงยินดีคล้ายกับหญิงสหายเห็นมิตรสหายมาเรือนของตนฉะนั้น
เป็นผู้รักษาวงศ์ตระกูล มีศีลมีวัตร ปฏิบัติต่อสามี ภรรยาชนิดนั้น ท่านเรียกว่า
สขีภริยา ภรรยาเสมอดังเพื่อน.
ภรรยาใดของชายมีอาการอย่างนี้ คือ เป็ นคนไม่มีความขึ้งโกรธ

3. 3
ถึงจะถูกคุกคามด้วยการฆ่าและลงอาญา ก็ไม่มีจิตคิดประทุษร้าย อดกลั้นต่อสามี
ไม่โกรธ ยอมประพฤติตามอานาจสามี ภรรยาชนิดนั้น ท่านเรียกว่า ทาสีภริยา
ภรรยาเสมอดังทาส.
ดูก่อนสุชาดา ภรรยาของบุรุษมี ๗ จาพวกนี้แล
บรรดา ภรรยา ๗ จาพวกนั้น
ภรรยา ๓ จาพวกเหล่านี้ คือ
ภรรยาเสมอดังเพชฌฆาต ๑
ภรรยาเสมอดังโจร ๑
ภรรยาเสมอดังเจ้า ๑
ย่อมบังเกิดในนรก
ส่วนภรรยา ๔ จาพวกนอกนี้ ย่อมบังเกิดในเทวโลกชั้นนิมมานรดี
ครั้นพระศาสดาตรัสจาแนกภรรยา ๗ จาพวกด้วยพระคาถาแล้ว
จึงตรัสนิคมพจน์ดังนี้ว่า :-
ก็ภรรยาใดในโลกนี้ที่เรียกว่าวธกาภริยา โจรีภริยา และอัยยาภริยา
เป็นคนทุศีล หยาบช้า มิได้เอื้อเฟื้อ ภรรยานั้น ครั้นแตกกายทาลายขันธ์
ย่อมไปสู่นรก.
ส่วนภรรยาใดในโลกนี้ ที่เรียกว่า มาตาภริยา ภคินีภริยา สขีภริยา
และทาสีภริยา เป็นคนดารงอยู่ในศีล สารวมระวังดีตลอดเวลานาน ภรรยานั้น
ครั้นแตกกายทาลายขันธ์ ย่อมไปสู่สุคติ.
เมื่อพระศาสดาทรงแสดงภรรยา ๗ จาพวกด้วยประการอย่างนี้แล้ว
นางสุชาดาได้ดารงอยู่ในพระโสดาปัตติผล.
เมื่อพระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนสุชาดา บรรดาภรรยา ๗ จาพวกนี้
เธอเป็นภรรยาพวกไหน? นางสุชาดาจึงกราบทูลว่า
กระหม่อมฉันขอเป็นภรรยาเสมอด้วยทาส พระเจ้าข้า
แล้วถวายบังคมขอขมาพระศาสดา.
พระศาสดาทรงทรมานนางสุชาดาหญิงสะใภ้ด้วยพระโอวาทครั้งเดียวเ
ท่านั้นด้วยประการดังนี้ ทรงทาภัตตกิจเสร็จแล้ว เสด็จไปพระวิหารเชตวัน
เมื่อภิกษุสงฆ์แสดงวัตรแล้ว จึงเสด็จเข้าพระคันธกุฎี.
ภิกษุทั้งหลายนั่งสนทนากันถึงพระคุณของพระศาสดาในโรงธรรมสภาว่า
อาวุโสทั้งหลาย
พระศาสดาทรงทรมานนางสุชาดาหญิงสะใภ้ด้วยพระโอวาทครั้งเดียวเท่านั้น
ให้ดารงอยู่ในพระโสดาปัตติผล.
พระศาสดาเสด็จมาแล้วตรัสถามว่า ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้
พวกเธอนั่งสนทนากันด้วยเรื่องอะไร?
เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว จึงตรัสว่า ภิกษุทั้งหลาย

4. 4
มิใช่บัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อน
เราก็ได้ทรมานนางสุชาดาด้วยโอวาทครั้งเดียวเหมือนกัน
แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล
เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติในพระนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในพระครรภ์ของพระอัครมเหสีของพระเจ้าพรหมทัตนั้น
พอเจริญวัยได้ศึกษาเล่าเรียนศิลปะทั้งปวงในเมืองตักกสิลา
เมื่อพระราชบิดาสวรรคต ก็ได้ดารงอยู่ในราชสมบัติ
ทรงครองราชย์โดยธรรมโดยสม่าเสมอ.
พระมารดาของพระโพธิสัตว์นั้นเป็นผู้มักโกรธ ดุร้าย หยาบช้า ชอบด่า
ชอบบริภาษ. พระโพธิสัตว์นั้นประสงค์จะถวายโอวาทแก่พระมารดา
ทรงพระดาริว่า การกราบทูลถ้อยคาที่ไม่มีเรื่องอ้างอิงอย่างนี้ ไม่สมควร
จึงเสด็จเที่ยวมองหาข้อเปรียบเทียบ เพื่อทรงแนะนาพระมารดา.
ครั้นวันหนึ่ง ได้เสด็จไปยังพระราชอุทยาน
แม้พระมารดาก็ได้เสด็จไปพร้อมกับพระโอรสเหมือนกัน. ครั้งนั้น
นกกระต้อยตีวิดกาลังส่งเสียงร้องอยู่ในระหว่างทาง
บริษัทของพระโพธิสัตว์ได้ยินเสียงนั้น จึงพากันปิดหูแล้วกล่าวว่า
ดูก่อนเจ้านกผู้มีเสียงกระด้างหยาบช้า เจ้าอย่าได้ส่งเสียงร้อง.
ก็เมื่อพระโพธิสัตว์แวดล้อมด้วยนักฟ้ อนเสด็จเที่ยวพระราชอุทยานกับ
พระมารดา มีนกดุเหว่าตัวหนึ่งแอบอยู่ที่ต้นสาละต้นหนึ่ง มีดอกบานสะพรั่ง
ส่งเสียงร้องด้วยสาเนียงอันไพเราะ. มหาชนพากันหลงใหลเสียงนั้น
ประคองอัญชลีกล่าวว่า ดูก่อนนกผู้มีเสียงอ่อนหวานสละสลวยนุ่มนวล
เจ้าจงร้องต่อไปๆ แล้วต่างแหงนคอเงี่ยโสตยืนแลดูอยู่.
ลาดับนั้น พระโพธิสัตว์ได้ทรงทราบชัดเหตุการณ์ทั้งสองนั้นแล้ว
ทรงพระดาริว่า เราจักสามารถทาพระมารดาให้ยินยอมได้ ในบัดนี้ จึงกราบทูลว่า
ข้าแต่พระมารดา มหาชนได้ยินเสียงนกต้อยตีวิดในระหว่างทาง ต่างพูดว่า
เจ้าอย่าส่งเสียงร้อง แล้วปิดหูเสีย ชื่อว่าวาจาหยาบไม่เป็นที่รักของใครๆ
แล้วได้ตรัสพระคาถาเหล่านี้ว่า :-
สัตว์เหล่านี้สมบูรณ์ด้วยสีสรรวรรณะ มีสาเนียงอ่อนหวานน่ารักน่าชม
แต่เป็นสัตว์มีวาจากระด้าง ย่อมไม่เป็นที่รักของใครๆ ทั้งในโลกนี้และโลกหน้า.
พระองค์ก็ได้เห็นมิใช่หรือว่า นกดุเหว่าตัวนี้ ดา สีไม่สวย ตัวลายพร้อย
แต่เป็นที่รักของสัตว์ทั้งหลายเป็นอันมาก เพราะวาจาอ่อนหวาน.
เพราะฉะนั้น ผู้ที่ต้องการจะให้ตนเป็นที่รักของมหาชน
พึงเป็นผู้มีวาจาสละสลวย พูดด้วยความคิด ไม่ฟุ้ งซ่าน
ถ้อยคาของผู้ที่แสดงอรรถและธรรม เป็นถ้อยคาไพเราะ.

5. 5
คาถาเหล่านั้นมีเนื้อความดังต่อไปนี้ :-
ข้าแต่พระมารดา
สัตว์เหล่านี้ประกอบด้วยสีกายมีสีเหมือนดอกประยงค์เป็นต้น ชื่อว่ามีเสียงไพเราะ
เพราะเสียงเปล่งไพเราะ ชื่อว่าน่ารักน่าชม เพราะมีรูปร่างงดงาม
แต่ชื่อว่าเป็นสัตว์มีวาจาหยาบ เพราะประกอบด้วยวาจาแข็งกระด้าง
อันเป็นไปด้วยการด่าและการบริภาษเป็นต้น จนชั้นที่สุดบิดามารดา
จึงชื่อว่าไม่เป็นที่รักของใครๆ ในโลกนี้และในโลกหน้า
เหมือนนกต้อยตีวิดที่มีวาจากระด้างในระหว่างทางฉะนั้น
ส่วนนกดุเหว่ามีปกติกล่าวอ่อนหวาน
ประกอบด้วยวาจากลมเกลี้ยงไพเราะ ถึงจะมีรูปไม่งามก็เป็นที่รักใคร่ได้
ด้วยเหตุนั้น กระหม่อมฉันจึงขอกล่าวกะพระองค์ว่า พระองค์เห็นมิใช่หรือ
นกดุเหว่าตัวนี้ ดามีสีไม่สวย ลายพร้อยด้วยเมล็ดงาดา อันดายิ่งกว่าแม้สีกาย
แต่ถึงนกดุเหว่านั้น แม้จะเป็นสัตว์มีสีกายไม่สวยงามอย่างนี้
ก็ยังเป็นที่รักของสัตว์ทั้งหลายเป็นอันมาก เพราะมีวาจาอ่อนหวาน
ดังนั้น เพราะเหตุที่สัตว์ทั้งหลายมีวาจาแข็งกระด้าง
ย่อมไม่เป็นที่รักแม้ของบิดามารดาในโลก ฉะนั้น
บุคคลผู้ปรารถนาจะให้เป็นที่รักของชนเป็ นอันมาก พึงเป็นผู้มีวาจาสละสลวย
อ่อนหวานกลมกล่อม ไพเราะนุ่มนวล และชื่อว่ากล่าวด้วยความคิด
เพราะกล่าวกาหนดด้วยความคิด กล่าวคือปัญญา ชื่อว่าไม่ฟุ้ งซ่านเพ้อเจ้อ
เพราะกล่าวถ้อยคาพอประมาณ เว้นความฟุ้ งซ่านเพ้อเจ้อ.
ก็บุคคลใดผู้เห็นปานนี้แสดงอรรถและธรรม ถ้อยคาของบุคคลนั้น
ชื่อว่าไพเราะอาศัยเหตุกล่าว ไม่ทาคนอื่นให้โกรธเคือง.
พระโพธิสัตว์แสดงธรรมแก่พระมารดาด้วยคาถา ๓
คาถาเหล่านี้ด้วยประการอย่างนี้ ทาให้พระมารดารู้สึกพระองค์ได้ จาเดิมแต่นั้น
พระมารดาได้เป็ นผู้เพียบพร้อมด้วยพระมารยาท
ก็พระโพธิสัตว์ทรงกระทาพระมารดาให้หมดพยศด้วยพระโอวาทเพียงโอวาทเดีย
วเท่านั้น แล้วเสด็จไปตามยถากรรม.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดกว่า
พระมารดาของพระเจ้าพาราณสีในครั้งนั้น ได้เป็น นางสุชาดาในบัดนี้
ส่วนพระราชาในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาสุชาตาชาดกที่ ๙
-----------------------------------------------------