Azərbaycan Təbiblər Birliyi ( ATB )

1. Azərbaycan Tibb Universiteti
Yoluxucu xəstəliklər
Epidemik səpgili yatalaq, Brill xəstəliyi,
Endemik səpgili yatalaq

2. Epidemik səpgili yatalaq
 - Antroponoz mənşəli transmissiv xəstəlikdir, kəskin
intoksiyasiya, yayılmış pantrombovaskulit, seroz
meninqoensefalit və tipik ekzantema ilə xarakterizə
olunur.
 İlk dfə səpgili yatalaq haqda C.Frakastoro (1546)
məlumat vermişdir.Törədicini Ricketts (1909, ABŞ) və
S.Provazek (1913, Serbiya) tapşımlar.Sh.Nikol (1909)
səpgili yatalağın paltar biti ilə keçdiyini sübut etmişdir.

3. Etiologiya
- Törədicisi Rickettsia Prowazekii-dir.
- Kokk, sapvari və çöpvari şəkildə olur.Qram-mənfidir.
- Hemolizini intoksiyasiya verən və anticisim əmələ gətirən
endoktoksini var.
- Səthi termostabil antigeninə, növə görə spesifik olmayan
antigeninin tərkibində R.mooseri antigeni də olur.
- Qurumaya və soyuğun təsirinə davamlıdır.Bitin quru nəcisində -
60-70 C-də uzun müddət yaşayır.Yüksək temperatur və
dezinfeksiyaedicilər onları tez öldürür.

4. Epidemiologiya
 - İnsan orta hesabla 20-21 gün xəstəliyin mənbəyi olur (
inkubasion dövrün son 1-2 günündən başlayaraq bütün
qızdırma dövrü və apireksiyanın ilk günləri).
 Bu müddətdə xəstəni dişləyən paltar biti, bəzən isə baş
biti səpgili yatalağı yoluxdurur.
 Rikketsiya bitin bağırsağının epitel hüceyrələrində 4-5
günə çoxlaraq epiteliositləri deskvamasiyaya uğradır.
 Yoluxmuş bit sağlam adamın qanını sorarkən defekasiya
və ya bitin əzilməsi nəticəsində dəri üzərinə düşmüş
rikketsiyalar dişləmə yerindən qana keçir.
 Bəzən toz vasitəsilə gözün və tənəffüs yollarının selikli
qişasından da yoluxur.

5. Patogenezi və patoloji anatomiyası
Dəri və selikli qişalardan qana keçmiş rikketsiyalar
arteriyaların və venaların endotel hüceyrələrində
çoxalır.Endoteliositlərin şişməsi və dağılması nəticəsində
endoktoksin və rikketsiyalar qanla yayılaraq intoksikasiya,
müxtəlif orqanlarda vazodilatasiya və paralitik hiperemiya
əmələ gətirirlər.

6. Rikketiyanın daxil olduğu yerdə endotel qatı destruksiyaya
uğrayır və ziyilli endovaskulit inkişaf edir.Tezliklə isə
həmin nahiyədə trombovaskulit əmələ gəlir.Daha sonra
iltihab və destruksiya ekssentrik istiqamətdə yayılaraq,
pan- və -perivaskulitə keçir.

7. Zədələnmiş kapilyarlar boyu polimorf nüvəli
hüceyrələrdən və makrofaqlardan ibarət çoxlu spesifik
səpgili yatalaq qranulomaları və ya Frenkelin tif düyünləri
toplanır.Bu tif düyünləri 6-8-ci günlərdən bütüm orqan və
toxumalarda, dəridə, konyuktivada, ağciyərlərdə, böyrək
üstü vəzilərdə, ən çox MSS-də yerləşir.

8. Klinikası
- Gizli dövr 5-23, çox vaxt 12-14 gün çəkir.
- Başlanğıc dövr – temperaturun yüksəlməsindən
dəridə xarakter səpginin əmələ gəlməsinə qədər olan
dövr adlanır və adətən 4-5 gün davam edir.
- Qızğın dövr – səpginin, qızdırmanın və digər kliniki
simptomların itməsi ilə, yəni 5-12 gün ərzində başa
çatır.
- Sağalma və ya rekonvalessensiya dövrü

9. Səpgili yatalaq prodromal əlamətlər vermir.
Qəflətən üşütmə, qızdırma, zəiflik, baş ağrısı, iştahasızlıq
inkişaf edir.
İlk gündən xəstənin görkəmi xarakter olur: üz
şişkinləşir, qızarır, sklera və konyuktiva kapilyarları
genişlənir, «dovşan gözü» əmələ gəlir, baş ağrısı,
qulaqlarda səs, yuxusuzluq narahat edir.Adətən ağrı
bütün başa yayılır.

10. Qızdırmanın 2-3-cü günləri ağızın selikli qşasında
qansızma şəklində enantema – Rozenberq simptomu
əmələ gəlir.
3-4-cü günlər konyuktivanın keçid qatında al-bənövşəyi
ləkə - Kiari-Avtsın simptomu tapılır.
Dəri quruyur, «turna»,»banka» və «çimdik» simtptomları
müsbət olur.

11.  Bəzən eyforiya və ya depressiya rst gəlir, eşitmə, taktil,
dad, iy, işıq hissiyatları yüksəlir.dizurez xeyli
azalır.Dalaq 3-4-cü gündən böyüyür.
 Qızğın dövrdən əvvəl temperatur 1-2C azalır, sonra
yenidən 39-40 C-ə qalxır (qızdırma yarığı), dəridə
xarakter səpgi baş verir, intoksikasiya güclənir.
 Bulbar əlamətlər – dilin deviasiyası, onun çətinliklə,
ətkanla bayıra çıxarlması, dişlərə ilişməsi, yəni Qodelye
simptomu müsbət olur.
 Bəzən sayıqlama, qarabasma əmələ gəlir.Status
typhosus adlanan bu vəziyyət xəstəliyin 7-8-ci günləri
baş verir.

12. Ağırlaşmalar olmadıqda qızdırma dövrü 2 həftədən uzun
sürmür.3-4 günlük lizislə, bəəzn isə kritik olaraq normaya
enir.Nadir hallarda xəstəli qızdırmasız gedir.
Səpgilərin xarakteri əvvəlcə rozeolyoz (bədənin yuxarı
hissələrində sonradan sağrıya yayılır, ayaqlarda və qarında
az olur; ağır hallarda üz, başın tüklü hissəi, hətta ovuc və
ayağın altı da səpir)sonradan isə 2-cili petexiyaya çevrilir.

13. Ağır formalarda 1-cili petexiya və ya hemorragik səpgi
əmələ gəlir.11-ci gündən sonra petexiyalar tədricən itir,
yerində mərmərəbənzər piqmentləşmə qoyur; hemorragk
səpgilər davamlı olur.

14. Qızdırma dövründə xəstələr ümumi əlamətlərləə yanaşı,
qan damar sistemində baş verən dəyişikliklər və
tənəffüs sistemində baş verən pozğunluqlardan
şikayətlənirlər.
Qızğın dövrdə simptomların xarakterindən asılı olaraq
xəstəlik yüngül, orta ağır, ağır və çox ağır formalara
bölünür.
Səpgili yatalağın ağırlaşmaları iki cür olur: toksiki
ağırlaşmalar və 2-cili infeksiyanın törətdiyi pnevmoniya,
parotit və s.
Toksiki ağırlaşmalara kollaps və beyin ödemi ilə
müşayiət olunan infeksion toksiki şok aiddir.
Ölümün əsas səbəbi ürək-damar çatışmazlığı və
meninqoensefalitdir.

15. Brill xəstəliyi
Orqanizmdə latent vəziyyətdə qalmış Provaçek
rikketsiyalarının aktivləşməsi nəticəsində əmələ gələn
səpgili yatalağın təkrar və ya gecikmiş residiv formasıdır..
Xəstəliyin mənbəyi əvvəllər səpgili yatalaq keçirmiş
xəstənin özüdür.

16. Klinikası
Xəstəliyin gedişi epdemik səpgili yatalağın yüngül formasını
xatırladır və adətən sağalma ilə qurtarır.
İlk gündən yüksək qızdrıma(38-40 C) ilə yanaşı güclü baş
ağrısı, yuxusuzluq, iştahasızlıq və əziyyətli susuzluq narahat
edir.
Kiari-Avtsın simptomu 20% hallarda rast gəlinir.Səpgilər
qızdırmanın 4-5-ci günləri əmələ gəlir.3 gündən sonra
solğunlaşır və piqmentləşir, 6-7 günə itir.

17. Diaqnostika
 Səpgili yatalaq və Brill xəstəliyinin diaqnozu kliniki
simptomlara, epidemioloji anamnezə və laborator
müayinələrə əsaslanır.
 Seroimmunoloji metodlar (KBR, QDHR, FAR) və allergik
sınaqların köməyi ilə səgili yatalaq v Brill xəstəliyinin
diaqnozu dəqiqləşdirilir.
 Dəri allergik sınaq Provaçek rikketsiyalarını antigeni ilə
qoyulur və əhalinin səpgili yatalağa görə immunoloji
vəziyyəti yoxlanılır.

18. Müalicəsi
- Xəstələr qospitalizə edilməli, normal tempraturun 5-6-cı
gününə qədər ciddi yataq rejimində olmalıdır.
- Etiotrop müalicə üçün 0,3-0,4 q tetraskilin 6 saatdan bir,
normal temperaturun 2-ci gününə qədər qəbul edilir.Ağır
hallarda tetraskilin, levomistein suksinat parenteral
yeridilir.
- Patogenetik terapiya tədbirlərinə ürək və MSS
fəaliyyətinin tənzim olunması, dezintoksikasion terapiya,
QKSH yeridilməsi aiddir.Şok zamanı vd
hemodez,kokarboksilaza,kalsium qlükonat, eufillin
köçürülür.

19. Endemik səpkili yatalaq
(Sin.: Birə tifi, Siçovul rikketsiozu, Tabardillo, Pire tifüsü, Keme tifüsü
(türk))
- Endemik səpkili yatalaq – zoonoz mənşəli, sporadik
xəstələnmə verən və kəskin qızdırma, rozeolyoz-
papulyoz səpgi ilə gedən xoşxassəli xəstəlikdir.
- Azərbaycanda siçovul səpgili yatalağının
epidemioloji və kliniki xüsusiyyətlərini
S.S.İmaməliyev (1949) öyrənmişdir.

20. Etiologiya
- Törədici Rickettsia typhi (mooseri) adlanır.
- Özünəməxsus və növə uyğun 2 spesifik antigeni var.
- Gəmiricilərin mezotelial hüceyrələrində sürətlə çoxalaraq topalar
– Muzer hüceyrələri əmələ gətirir.
- Xarici mühitdə Provaçek rikketsiyalarınıa nisbətən davamlıdır.

21. Mikrobun rezevuarı boz və qara siçovullar, ektoparazitlər
– birələr və gənələrdir.
Patologenetik xüsusiyyətləri epidemik səpgili yatalaqda
olduğu kimi, damarların, xüsusilə kapilyarların
zədələnməsi, hiperemiyanın inkişaf etməsi təşkil edir.

22. Klinikası
Gizli dövr 5-15 gün çəkir.Əlamətlər kəskin başlayır.1-2 gün
ərzində qızdırma 39-40 C-ə çatır.Bəzən remittens və atipik
qızdırma əyirləri rast gəlinir.Daha sonra 4-7-ci gündən
səpginin əmələ gəlməsi (əvvəlcə rozeolyoz, sonra makulo-
papulyoz) 3-6 gün qaldıqdan sonra solğunlaşıb itməsi
müşahidə olunur.
Həmçinin xəstələrdə az hallarda sinir
sisteminin
Zədələnməsi, bəzən sayıqlama, yüngül
meningeal əlamətlər tapılır.

23. Diaqnozu dəqiqləşdirmək üçün seroloji reaksiyalardan
KBR, PHAR Muzer və Provaçek rikketsiyalarının
antigenləri ilə paralel qoyulur.
Müalicəsi səpgili yatalaqdakı kimi aparılır.0,2 q gündə 4
dəfə tetraskilin verilir.Lazım gələrsə patogenetik və
simptomatik preparatlar da təyin edilir.

24. Diqqətinizə görə təşəkkürlər