Download luận văn thạc sĩ ngành lí luận văn học với đề tài: Truyện ngắn Việt Nam sau năm 1975 viết về chiến tranh Luận án TS. Ngôn ngữ và văn hoá Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
_______________________
NGUYỄN THỊ PHƢƠNG THẢO
TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM SAU NĂM 1975 VIẾT VỀ
CHIẾN TRANH
LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC
Hà Nội – 2017

2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
_______________________
NGUYỄN THỊ PHƢƠNG THẢO
TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM SAU NĂM 1975 VIẾT VỀ
CHIẾN TRANH
Chuyên ngành: Lý luận văn học
Mã số: 62 22 01 20
LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC
NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS. TS. TRẦN KHÁNH THÀNH
Hà Nội – 2017

3. LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả
nêu trong luận án là trung thực và chƣa từng công bố trong bất kỳ công trình
nào khác.
Tác giả luận án
NGUYỄN THỊ PHƢƠNG THẢO

4. LỜI CẢM ƠN
Tôi xin trân trọng gửi lời cảm ơn tới PGS.TS Trần Khánh Thành - ngƣời
thầy đã tận tình hƣớng dẫn tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án.
Tôi trân trọng cảm ơn cơ sở đào tạo, các thầy cô giáo, các nhà nghiên cứu,
cơ quan, bạn bè và gia đình đã luôn tạo điều kiện, động viên, giúp đỡ tôi trong
thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án này.
Hà Nội, tháng 4 năm 2017
Tác giả luận án
NGUYỄN THỊ PHƢƠNG THẢO

5. MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN
LỜI CẢM ƠN
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài.......................................................................................... 1
2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu.............................................................. 2
2.1 Đối tượng:................................................................................................... 2
2.2 Phạm vi:...................................................................................................... 2
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu............................................................. 3
3.1 Mục đích:.................................................................................................... 3
3.2 Nhiệm vụ..................................................................................................... 3
4. Phƣơng pháp nghiên cứu............................................................................ 4
5. Đóng góp mới của luận án.......................................................................... 5
6. Cấu trúc của luận án................................................................................... 6
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ........................ 7
1.1. Đặc trƣng thể loại truyện ngắn............................................................... 7
1.1.1 Khái niệm................................................................................................. 7
1.1.2 Một số đặc trưng của truyện ngắn hiện đại......................................... 12
1.2 Văn học về chiến tranhViệt Nam- từ những góc nhìn......................... 15
1.2.1 Bàn về văn học đề tài chiến tranh Việt Nam ....................................... 16
1.2.2 Tình hình nghiên cứu truyện ngắn sau năm 1975 viết về chiến tranh.. 24
CHƢƠNG 2. NHỮNG HƢỚNG TIẾP CẬN MỚI VỀ HIỆN THỰC
CHIẾN TRANH ............................................................................................ 32
2.1 Sự đổi mới quan niệm nghệ thuật về hiện thực và con ngƣời............. 33
2.1.1 Sự thay đổi quan niệm nghệ thuật và cảm hứng sáng tác..................33
2.1.2 Từ khuynh hướng sử thi chuyển sang khuynh hướng thế sự, đời tư.. 45
2.2 Khám phá hiện thực, con ngƣời trong tính đa dạng, đa diện............. 53
2.2.1 Biên độ hiện thực chiến tranh được mở rộng ..................................... 53

6. 2.2.2 Khai thác đời sống đa diện của con người .......................................... 57
CHƢƠNG 3. CÁC LOẠI HÌNH NHÂN VẬT CHỦ YẾU........................ 72
3.1 Nhân vật và các loại hình nhân vật ....................................................... 72
3.1.1 Nhân vật................................................................................................. 72
3.1.2. Các loại hình nhân vật......................................................................... 73
3.2 Các loại nhân vật tiêu biểu trong truyện ngắn sau 1975 viết về chiến
tranh ............................................................................................................... 75
3.2.1. Nhân vật người lính............................................................................. 79
3.2.2 Nhân vật người phụ nữ......................................................................... 91
CHƢƠNG 4. NHỮNG PHƢƠNG THỨC NGHỆ THUẬT ĐẶC SẮC . 106
4.1 Ngôi kể và điểm nhìn trần thuật.......................................................... 107
4.1.1 Người kể chuyện ngôi thứ ba với điểm nhìn khách quan................. 108
4.1.2 Người kể chuyện ngôi thứ nhất với điểm nhìn bên trong................. 111
4.2 Tổ chức cốt truyện ................................................................................ 117
4.2.1 Khái niệm cốt truyện và vai trò của cốt truyện trong truyện ngắn....... 117
4.2.2 Một số dạng cốt truyện tiêu biểu ........................................................ 119
4.3 Nghệ thuật tạo dựng tình huống truyện ............................................. 131
4.3.1 Vai trò của tình huống trong truyện ngắn......................................... 131
4.3.2 Một số tình huống tiêu biểu................................................................ 133
4.4 Ngôn ngữ................................................................................................ 138
4.4.1 Ngôn ngữ giàu chất hiện thực, đời thường, phương ngữ ................ 139
4.4.2 Ngôn ngữ đậm chất triết lý, trữ tình .................................................. 141
4.4.3 Ngôn ngữ mang tính đối thoại ........................................................... 144
4.4.4 Sử dụng nhiều ngôn ngữ độc thoại.................................................... 145
KẾT LUẬN.................................................................................................. 148
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌCCỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN
ĐẾN LUẬN ÁN ........................................................................................... 151
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 152
PHỤ LỤC..................................................................................................... 166

7. 1
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Truyện ngắn sau Việt Nam 1975 đƣợc đánh giá là một thể loại vƣợt trội
với sự phát triển mạnh mẽ cả về số lƣợng và chất lƣợng, nhiều tìm tòi trong
cách tiếp cận hiện thực và đổi mới về thi pháp thể loại. Trong đó, chiến tranh
là một đề tài lớn tiếp tục đƣợc quan tâm suốt hơn bốn mƣơi năm qua. Đây là
một đề tài khó để có những sáng tác xứng tầm với cuộc kháng chiến trƣờng
kỳ, vĩ đại của dân tộc Việt Nam thế kỷ XX. Vì vậy mà lớp nhà văn từng trải
qua cuộc chiến cảm thấy còn “mắc nợ” còn thế hệ trƣởng thành sau chiến
tranh coi là một thách thức.
Hiện nay, những công trình nghiên cứu truyện ngắn về chiến tranh chƣa
nhiều, nhất là nghiên cứu chuyên sâu và khái quát trên cả phƣơng diện nội
dung và nghệ thuật. Hầu hết các chuyên luận, luận văn, bài viết đều khảo sát
truyện ngắn về chiến tranh từ 1975 đến 2000 hoặc 2005, thời gian gần 10 năm
trở lại đây vẫn chƣa đƣợc đề cập. Trong khuôn khổ một bài viết ngắn hoặc
một mục nhỏ của công trình, các vấn đề đƣợc đặt ra rải rác và giải quyết một
cách ngắn gọn, súc tích, chƣa bàn đƣợc toàn diện đến sự thay đổi trong nội
dung cũng nhƣ hình thức thể loại, diện khảo sát thƣờng hẹp về số lƣợng tác
phẩm.
Chọn hƣớng nghiên cứu này, chúng tôi hi vọng góp phần nghiên cứu kỹ
hơn về một mảng đề tài qua việc khảo sát truyện ngắn từ sau 1975 viết về
chiến tranh. Từ đó, nhận diện đƣợc việc sử dụng tƣ liệu, vốn sống về chiến
tranh của các nhà văn có sự thay đổi nhƣ thế nào về quan niệm, nội dung,
hình thức nghệ thuật...
Có thể thấy, đề tài chiến tranh đã và đang tiếp tục nhận đƣợc sự quan tâm
của giới sáng tác phê bình.Điều đó đƣợc minh chứng qua việc thƣờng xuyên
có những cuộc thi, toạ đàm, hội thảo về văn học chủ đề chiến tranh cách mạng

8. 2
và nhiều tác phẩm mới ra đời.Sau 1975, văn học đề tài chiến tranh không chỉ
viết về kháng chiến chống Pháp và Mỹ mà còn viết về cuộc chiến tranh biên
giới, bảo vệ chủ quyền quốc gia.Trong văn học thế giới, chiến tranh là nguồn
cảm hứng lớn sản sinh ra những kiệt tác.Đề tài này đến nay vẫn mang tính
thời sự khi nhân loại đang ở TK XXI.
Nghiên cứu truyện ngắn về chiến tranh từ sau 1975 dƣới các góc độ:
hƣớng tiếp cận hiện thực mới mẻ, các kiểu loại nhân vật đa dạng, phƣơng
thức nghệ thuật kế thừa truyền thống và mang hơi thở văn chƣơng đƣơng đại,
chúng tôi hi vọng sẽ đem lại cái nhìn tƣơng đối toàn diện về mảng truyện
ngắn này với nhiều giá trị đặc sắc còn tiềm ẩn.
2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
2.1 Đối tượng:
Luận ánnghiên cứu đặc điểm, tiến trình của truyện ngắn Việt Nam sau
năm 1975 viết về chiến tranh. Nghiên cứu, khảo sát những phƣơng diện chính
của thể loại truyện ngắn về đề tài này: sự thay đổi quan niệm nghệ thuật về
hiện thực và con ngƣời, khuynh hƣớng sáng tác, thế giới nhân vật đa chiều,
những đặc sắc trong phƣơng thức biểu hiện của truyện ngắn về chiến tranh
đƣơng đại.
2.2 Phạm vi:Nếu nhƣ nói đến toàn bộ truyện ngắn Việt Nam sau 1975
viết về chiến tranh thì sẽ là một con số rất lớn và rải rác xuất hiện trong sáng
tác của nhiều nhà văn, các sách báo và tạp chí. Chính vì vậy, luận án giới hạn
đối tƣợng khảo sát chủ yếu là những tác phẩm đã đƣợc các văn uy tíntuyển
chọn trong các tuyển tập truyện ngắn hay về chiến tranh, truyện ngắn biên
giới Tây Nam, truyện ngắn hay và đoạt giải tạp chí Văn nghệ quân đội từ năm
1975 đến 2016. Bên cạnh đó, luận án cũng đề cập đếntruyện ngắn đƣợc viết
và công bố sau năm 1975 về chiến tranh của một số tác giả tiêu biểu đã thành
công với đề tài này đƣợc dƣ luận quan tâm luận bàn, trong phạm vi mà ngƣời

9. 3
viết cập nhật đƣợc (sự lựa chọn này không tránh khỏi tính chủ quan của tác
giả luận án vì có thể với nhà nghiên cứu khác thì lại nhận thấy có những tác
giả, tác phẩm khác tiêu biểu hơn về đề tài này).
Văn học sau năm 1975 nói chung, truyện ngắn nói riêng viết về chiến
tranh là viết về kháng chiến chống Pháp, Mỹ, chiến tranh bảo vệ biên giới
phía Bắc, biên giới Tây Nam và làm nghĩa vụ quốc tế trên đất bạn. Trong
khuôn khổ luận án, số lƣợng truyện ngắn đề cập đến mỗi cuộc chiến tranh này
làcon số ngẫu nhiên của đối tƣợng khảo sát kể trên.Trong quá trình triển khai
luận án, chúng tôi gọi chung là truyện ngắn sau 1975 viết về chiến tranh hoặc
truyện ngắn về chiến tranh .
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1 Mục đích:
Trên cơ sở khảo sát nghiên cứu truyện ngắn sau 1975 viết về chiến tranh
trong sự so sánh đồng đại với truyện ngắn nói chung, với tiểu thuyết về chiến
tranh và sự so sánh lịch đại truyện ngắn về chiến tranh giai đoạn trƣớc 1975,
luận án muốn tìm ra những đặc điểm và sự cách tân của truyện ngắn về đề tài
chiến tranh khi nhìn từ thời bình. Đó là những xu hƣớng, tìm tòi, thể nghiệm
hƣớng đến khắc hoạ bối cảnh hiện thực và con ngƣời trong và sau chiến tranh.
Luận án muốn khẳng định truyện ngắn về chiến tranh từ sau giải phóng đến
nay có sự kế thừa, cách tân nhằm biểu đạt đề tài này một cách hiệu quả, mới
mẻ và đa diện, góp phần tích cực vào sự đổi mới, vận động của thể loại trong
đời sống văn học Việt Nam đƣơng đại.
3.2 Nhiệm vụ
Qua việc tổng hợp tƣ liệu, luận án sẽ làm sáng rõ những vấn đề lí luận cơ
bản về sự thay đổi quan niệm nghệ thuật, một số yếu tố thi pháp đặc trƣng thể
loại truyện ngắn và phân tích cụ thể trong sáng tác về chiến tranh.

10. 4
Đầu tiên, luận án phân tích, đánh giá các xu hƣớng nghiên cứu văn học về
chiến tranh, thể loại truyện ngắn và truyện ngắn Việt Nam sau năm 1975 viết
về chiến tranh. Tiếp theo, luận án phác thảo về sự thay đổi quan niệm nghệ
thuật, hƣớng tiếp cận đề tài chiến tranh trong truyện ngắn đƣơng đại đặt trong
bối cảnh chung của nền văn học từ sau 1975 đến nay.
Sau đó, luận án khảo sát, phân loại, phân tích một số kiểu loại nhân vật
chủ yếu, đƣợc thể hiện nổi bật trong truyện ngắn đƣơng đại về chiến tranh.
Đồng thời, luận án chỉ ra những thay đổi, cách tân từ quan niệm sáng tác đƣợc
cụ thể hoá qua nhân vật trong truyện ngắn về chiến tranh giai đoạn này có
những nét khác biệt so với thời gian trƣớc 1975.
Luận án tập trung khảo sát, thống kê, phân tích các yếu tố đặc sắc gắn với
đặc trƣng thể loại trong truyện ngắn về chiến tranh: những đổi mới nghệ thuật
trần thuật (ngôi kể và điểm nhìn), nghệ thuật tổ chức cốt truyện và tạo dựng
tình huống, ngôn ngữ.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
Trong quá trình thực hiện, luận án sử dụng một số phƣơng pháp nghiên
cứu cơ bản sau:
- Phƣơng pháp lịch sử - xã hội: nhằm tìm ra những tác động của hoàn
cảnh lịch sử, xã hội Việt Nam thời kì chiến tranh và khi bƣớc vào hoà bình
với sự đổi mới về mọi mặt đến sự vận động của truyện ngắn về chiến tranh.
Đặt truyện ngắn về chiến tranh trong các tiến trình lịch sử văn học dân tộc và
thể loại truyện ngắn để đánh giá khách quan, khoa học đặc điểm, cách tân của
truyện ngắn mảng đề tài này.
- Phƣơng pháp so sánh: chúng tôi sử dụng thƣờng xuyên khi đặt truyện
ngắn sau 1975 về chiến tranh trong tƣơng quan với giai đoạn trƣớc và với
truyện ngắn nói chung ở góc độ đồng đại và lịch đại để tìm ra nét tƣơng đồng

11. 5
và khác biệt. Qua đó thấy đƣợc sự kế thừa đặc trƣng, phẩm chất thể loại
truyền thống và những cách tân, sáng tạo của tác giả đƣơng đại.
- Phƣơng pháp tiếp cận thi pháp học: để phân tích yếu tố thi pháp cơ bản
(quan niệm về nghệ thuật và con ngƣời, cốt truyện, tình huống, nghệ thuật
trần thuật, ngôn ngữ) trong truyện ngắn về chiến tranh đƣơng đại.
- Phƣơng pháp loại hình: để khu biệt đặc trƣng, phân chia nhân vật thành
các kiểu loại.
- Phƣơng pháp nghiên cứu liên ngành: luận án sử dụng phƣơng pháp
nghiên cứu văn học kết hợp với xã hội học, tâm lý học, phân tâm học... để tiếp
cận, phân tích, đánh giá đối tƣợng nghiên cứu.
Cùng với các phƣơng pháp trên, thao tác phân tích tổng hợp đƣợc sử dụng
xuyên suốt luận án nhằm đƣa đến những kiến giải khái quát trên cơ sở phân
tích các vấn đề lý luận trong tác phẩm cụ thể để có sự đánh giá về diện mạo,
sự vận động của truyện ngắn sau 1975về chiến tranh.
5. Đóng góp mới của luận án
- Qua việc tìm hiểu truyện ngắn Việt Nam sau 1975 về chiến tranh, luận
án bổ sung một cách nhìn truyện ngắn đƣơng đại.
- Nghiên cứu truyện ngắn về một đề tài, trên cơ sở lý luận và thực tiễn
khảo sát tác phẩm, luận án đánh giá tác động của sự thay đổi bối cảnh hiện
thực và tƣ tƣởng, quan niệm nghệ thuật đến truyện ngắn về chiến tranh. Điều
này dần đƣợc làm sáng tỏ qua những góc nhìn mới, sự mở rộng biên độ phản
ánh hiện thực và con ngƣời, nhân vật đƣợc phản ánh đa dạng, đa diện.
- Luận án chỉ ra những nét đặc trƣng, kế thừa và đổi mới trên một số
phƣơng diện nghệ thuật cơ bản của truyện ngắn sau 1975 viết về chiến tranh
Đó là những xu hƣớng cách tân nghệ thuật trần thuật, tổ chức cốt truyện và
tạo dựng tình huống, ngôn ngữ mang hơi thở của đời sống văn chƣơng đƣơng
đại, đem đến cho truyện ngắn về chiến tranh sức hấp dẫn và mới lạ.

12. 6
Luận án cho thấy một cái nhìn vừa bao quát vừa cụ thể về sự vận động,
thay đổi của truyện ngắn về chiến tranh trên nhiều phƣơng diện, khẳng định
sự tiếp nối có tính sáng tạo của truyện ngắn mảng đề tài này trong lịch sử văn
học dân tộc.
6. Cấu trúc của luận án
Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án đƣợc tổ chức thành bốn chƣơng
nhƣ sau:
Chƣơng 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Chƣơng 2. Những hƣớng tiếp cận mới về hiện thực chiến tranh
Chƣơng 3. Các loại hình nhân vật chủ yếu
Chƣơng 4. Những phƣơng thức nghệ thuật đặc sắc

13. 7
CHƢƠNG 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
1.1. Đặc trƣng thể loại truyện ngắn
1.1.1 Khái niệm
Đã có nhiều khái niệm đƣợc đƣa ra bởi những nhà nghiên cứu và sáng tác
văn học nhƣng dƣờng nhƣ vẫn chƣa thể quy đồng về một mẫu số chung khả
dĩ. Nhiều ý kiến cho thấy tính đa dạng, phức tạp, khó định danh đầy đủ cho
thể loại này. L. Louvel và C. Verley đã bày tỏ quan niệm: “chúng tôi thấy nên
trung thực và thận trọng tuyên bố ngay từ đầu là chúng tôi sẽ không đƣa ra
đây một định nghĩa cho truyện ngắn mà có thể mọi ngƣời đang chờ đợi,
truyện ngắn là một thể loại mà nét đặc trƣng cơ bản chính là ở chỗ nó luôn
tuột khỏi mọi ý đồ định nghĩa nó” [158, tr. 31].
Ở phƣơng Tây, từ thế kỉ XIX, lý thuyết về truyện ngắn đã đƣợc nghiên
cứu. Trong Từ điển văn học Pháp ngữ định nghĩa: “Với nhiều ngƣời, truyện
ngắn so với tiểu thuyết nhƣ phim ngắn so với phim dài. Truyện ngắn là bài tập
của các nhà văn duy mĩ”[158, tr. 27]. Trong cuốn sách Đọc truyện ngắn của
Daniel Grojnowski (Phùng Ngọc Kiên, Trần Hinh dịch) nghiên cứu về các
vấn đề xoay quay thể loại truyện ngắn. Theo tác giả dẫn, Từ điển Robert (tập
IV, 1980) giới thiệu truyện ngắn là : “Thể loại mà ngƣời ta có thể định nghĩa
nhƣ một truyện kể, thông thƣờng là ngắn, có cấu trúc kịch (thống nhất hành
động), nhân vật không nhiều, tâm lý nhân vật chỉ đƣợc chú ý trong mức độ
mà ở đó chúng tác động lại sự kiện là trung tâm của truyện kể”[26, tr. 6]. Qua
một số phân tích văn bản khác, nhà nghiên cứu này đi đến nhận định “Truyện
ngắn cũng có thể rất gắn bó với một sự kiện không thật quan trọng mà tóm tắt
gợi ra trong một vài trang cả một sự tồn tại toàn diện, thậm chí cả diễn biến
của một số phận. Trong trƣờng hợp thứ nhất là một ngày hoặc một số thời
khắc, trong trƣờng hợp thứ hai là tỉ lệ độ dài. Tuy nhiên, cho dù nội dung của

14. 8
truyện kể có thế nào, ngƣời kể chuyện vẫn cứ quyết định lồng vào một khuôn
khổ áp đặt cho một thời gian đọc có hạn. Truyện ngắn là dành cho sự súc tích,
nó thuật lại các sự kiện nổi bật, chí ít là cũng chuyên tâm vào việc tuân thủ
một khoảnh khắc” [26, tr. 7]. Quan niệm này rất gần với cách hiểu truyện
ngắn hiện đại ngày nay.
Các nhà văn Nga cũng có nhiều quan niệm khác nhau về truyện
ngắn.Pautopxkinhận định “Truyện ngắn là một truyện viết ngắn gọn trong đó
cái không bình thƣờng hiện ra nhƣ một cái gì bình thƣờng và cái gì bình
thƣờng hiện ra nhƣ một cái gì không bình thƣờng”. A. Tolstoy cho rằng :
“truyê ̣n ngắn là một hình thƣ́ c nghê ̣thuâ ̣t khó khăn bâ ̣c nhất” . Với Truman
Capote: “Đó là tác phẩm nghê ̣thuâ ̣t có bề sâu nhƣng la ̣i không đƣợc dài” . (Sổ
tay truyện ngắn- Vƣơng Trí Nhàn).
Ở Mỹ thế kỉ XX, dù thể loại nàyphát triển, mang lại thành công cho nhiều
nhà văn nhƣng cùng chung tinh thần với các tác giả châu Âu ở chỗcoi truyện
ngắn là “định nghĩa không thể tìm đƣợc”.Trong văn học nói chung, truyện
ngắn tồn tại “trong tính linh hoạt vô hạn” nên không có định nghĩa nào bao
quát đƣợc tất cả các hình thức truyện ngắn trên thế giới thời kỳ hiện đại.
Tuy nhiên, xác định truyện ngắn với vị trí độc lập, Lê Huy Bắc cho rằng:
“truyện ngắn không thể lệ thuộc vào tiểu thuyết về mặt kĩ thuật, phản ánh...
Nên những định nghĩa về truyện ngắn cần phải xuất phát từ chính đặc trƣng
của thể loại” [9, tr. 89]. Dù thế nào, chúng ta vẫn phải chọn một khái niệm
phù hợp với thể loại.
Theo cách định nghĩa củaTừ điển thuật ngữ văn học: truyện ngắn “là tác
phẩm tự sự cỡ nhỏ”, khác với tiểu thuyết là thể loại chiếm lĩnh đời sống trong
toàn bộ sự đầy đặn và toàn vẹn của nó, truyện ngắn thƣờng hƣớng tới khắc
họa một hiện tƣợng, phát hiện một nét bản chất trong quan hệ nhân sinh hay
đời sống tâm hồn của con ngƣời” [115, tr. 304].

15. 9
Từ điển văn học bổ sung quan niệm: “Truyện ngắn khác với truyện vừa ở
dung lƣợng nhỏ hơn, tập trung mô tả một mảnh của cuộc sống: một biến cố
hay một vài biến cố xảy ra trong một giai đoạn nào đó của đời sống nhân vật,
biểu hiện một mặt nào đó của tính cách nhân vật, thể hiện một khía cạnh nào
đó của vấn đề xã hội” [104, tr. 457].
Trong từ điển 150 thuật ngữ văn học, truyện ngắn đƣợc định danh là “thể
tài tác phẩm tự sự cỡ nhỏ, thƣờng đƣợc viết bằng văn xuôi, đề cập hầu hết các
phƣơng diện của đời sống con ngƣời và xã hội. Nét nổi bật của truyện ngắn là
sự giới hạn về dung lƣợng; tác phẩm truyện ngắn thích hợp với việc ngƣời
tiếp nhận (độc giả) đọc nó liền một mạch không nghỉ”.
Chúng tôi thấy có sự bổ sung cho nhau để làm rõ điểm đặc trƣng của
truyện ngắn nhƣ sau:
- Là tác phẩm văn xuôi tự sự hƣ cấu cỡ nhỏ, phù hợp với việc đọc nó liền
một mạch không nghỉ.
- Thƣờng nhằm khắc họa một hiện tƣợng, phát hiện một đặc tính trong
quan hệ con ngƣời hay trong đời sống tâm hồn con ngƣời.
- Truyện ngắn hiện đại là một kiểu tƣ duy mới, một cách nhìn cuộc đời,
một cách nắm bắt cuộc sống rất riêng mang tính chất thể loại.
- Truyện ngắn khác với tiểu thuyết và truyện vừa bởi dung lƣợng phản ánh
và phƣơng thức chiếm lĩnh hiện thực của nó. Thể loại này cũng có những ƣu
thế riêng bởi sự nhỏ gọn, dồn nén.
Bên cạnh đó, trong quá trình phát triển thể loại truyện ngắn cũng bổ sung
thêm những đặc điểm mới do quá trình pha trộn, tiếp xúc thể loại và thời đại
tác động. Nội dung định nghĩa đƣợc làm rõ hơn qua những yếu tố thi pháp cơ
bản của thể loại.
Truyện ngắn là một thể loại đƣợc nghiên cứu và bàn luận khá sôi nổi trong
đời sống văn chƣơng hiện đại. Trong các công trình văn học sử hay các bài viết

16. 10
đánh giá, tổng kết một giai đoạn văn học, truyện ngắn đƣợc đặt ở vị trí quan
trọng trong dòng chảy văn chƣơng nói chung.
Về mặt lí luận, thể loại truyện ngắn cũng đƣợc bàn đến trong một số công
trình, tuy nhiên chƣa có sự thống nhất về cơ sở lí luận cho thể loại này. Trong Sổ
tay truyện ngắn của Vƣơng Trí Nhàn tập hợp những ý kiến, kinh nghiệm của
nhiều nhà văn Việt Nam và thế giới đã chỉ ra sự phức tạp trong việc định nghĩa
và xác định đặc trƣng thể loại của truyện ngắn. Tác giả cũng đặt phần lí thuyết
truyện ngắn chung với tiểu thuyết. Ông cho rằng: “Trên nguyên tắc không có lí
luận riêng về truyện ngắn. Ở đây chỉ có vấn đề mà ngƣời ta quen gọi là dung
lƣợng: truyện dài hay ngắn. Còn nhƣ phản ánh về con ngƣời nhƣ thế nào, trên cơ
sở một quan niệm triết học ra sao, mối quan hệ giữa con ngƣời với hoàn cảnh là
thuận hay nghịch... bấy nhiêu thứ thuộc phần lí luận về tiểu thuyết. Truyện ngắn
chỉ là một dạng tiểu thuyết đặc biệt” [102, tr. 140]. Tác giả Bùi Việt Thắng trong
chuyên luận Truyện ngắn, những vấn đề lí thuyết và thực tiễn thể loại cũng
khẳng định: “Truyện ngắn đƣợc quan niệm là một bộ phận của tiểu thuyết, vì
thế trên nguyên tắc không có lí thuyết riêng cho truyện ngắn, lí thuyết của nó
dựa vào lí thuyết của tiểu thuyết” [155, tr. 61].
Những cuộc tranh luận chƣa tìm đƣợc tiếng nói chung tƣơng đối thống
nhất về nhận diện thể loại này không chỉ là vấn đề trong nền lí luận văn học ở
Việt Nam mà cả trong văn học phƣơng Tây. Giới nghiên cứu và sáng tác đã
không ngừng nỗ lực để định danh thể loại này một cách thoả đáng bởi bất cứ
thể loại văn học nào cũng cần có nguyên tắc khoa học, lí luận làm công cụ
thẩm định. Cho đến nay, đã có nhiều quan điểm về sự ra đời và khái niệm
truyện ngắn. Chúng tôi chọn nội hàm “truyện ngắn hiện đại” để xác lập các
vấn đề lí thuyết xung quanh thể hiện đặc trƣng thể loại này. Giới nghiên cứu
phƣơng Tây có ý kiến cho rằng, truyện ngắn hiện đại với “hình hài và phẩm
chất” nhƣ hiện nay khởi nguồn từ Anh với The Two Drovers của Walter Scott

17. 11
đăng trên một tờ báo của Canongate (Edinburgh, Scotland) năm 1827. Một số
ý kiến khác cho rằng bắt đầu từ Mỹ đầu thế kỷ XIX với Twice - Told
Tales xuất bản năm 1837 của Nathaniel Hawthorne [145] rồi sau đó trở nên
phổ biến ở châu Âu và Nga. Ở Việt Nam, theo Thanh Lãng thì khái niệm
truyện ngắn hiện đại Việt Nam chỉ có từ đầu thế kỷ XX trở đi. Bùi Việt Thắng
thì cho rằng truyện ngắn có mầm mống rất sớm từ văn xuôi trung đại chữ Hán
thế kỷ XI với Việt điện u linh. Từ thế kỷ XV trở đi, truyện viết mang tính
nghệ thuật có yếu tố cá nhân và yếu tố thần kỳ trong văn học. Thế kỷ XVII về
sau, nó biến đổi dần thành tiểu thuyết chƣơng hồi và truyện Nôm. Đến cuối
thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX chữ quốc ngữ phổ biến rộng rãi, những năm 1920,
xuất hiện truyện ngắn hiện đại (lúc bấy giờ gọi là tiểu thuyết). Từ đó đến nay,
truyện ngắn đã có sự vận động hoàn thiện thể loại đạt đến đỉnh cao trong văn
học Việt Nam và dần có những biến đổi trong cấu trúc thể loại, dung nạp
thêm nhiều kiểu loại mới.
Truyện ngắn nƣớc ta nhƣ nói trên đã có mầm mống và hình thành từ văn
học dân gian và trung đại. Sử dụng khái niệm “truyện ngắn hiện đại”, chúng
tôi muốn có sự khu biệt với khái niệm “truyện ngắn trung đại” mà đặc trƣng
là ảnh hƣởng của lối kể chuyện dân gian cùng lối văn chép sử và chú trọng cốt
truyện ly kỳ hấp dẫn, giàu tính ƣớc lệ tƣợng trƣng. Truyện ngắn hiện đại vừa
có sự kế thừa truyền thống vừa chịu sự ảnh hƣởng của truyện ngắn phƣơng
Tây. Khái niệm này đƣợc dùng để chỉ một thể loại văn xuôi bên cạnh những
thể loại khác nhƣ tiểu thuyết, truyện vừa, kịch, thơ, ký... có những “quy chuẩn
lí thuyết” nhất định.
Cùng với đó, khái niệm này cũng phân biệt với “truyện ngắn cổ điển” vốn
coi trọng đặc trƣng thể loại là cốt truyện tiêu biểu, tập trung khắc hoạ tính
cách nhân vật và lối kể chuyện khách quan, chủ yếu kể theo trình tự thời gian,

18. 12
có đầu có đuôi. “Truyện ngắn hiện đại” có sự tƣơng tác thể loại, bút pháp trần
thuật đa dạng, nhân vật có thể bị mờ hoá, hình thức kết cấu đa dạng...
1.1.2 Một số đặc trưng của truyện ngắn hiện đại
Phƣơng thức chiếm lĩnh hiện thực của truyện ngắn không phải là hƣớng
đến toàn bộ sự đầy đặn toàn vẹn nhƣ tiểu thuyết mà chỉ tập trung đặc tả một
hiện tƣợng, một nét bản chất của con ngƣời, một khoảnh khắc ngắn ngủi của
đời sống.
Nói nhƣ Nguyễn Minh Châu: “Truyện ngắn là cái riêng tƣ nhất, một công
trình toàn vẹn và xong xuôi nhất… Truyện ngắn là thể văn của một tâm trạng,
tâm sự… Nó nhƣ một câu hát đƣợc thốt lên… Truyện ngắn có thể đƣợc ví
nhƣ là một cành cây. Còn truyện dài là cả một thân cây rƣờm rà” [20, tr. 175].
Và: “Tôi thƣờng hình dung thể loại truyện ngắn nhƣ mặt cắt giữa một thân
cây cổ thụ: chỉ liếc qua những đƣờng vân trên cái khoanh gỗ tròn tròn kia, dù
sau trăm năm vẫn thấy cả cuộc đời của thảo mộc… Nói đến truyện ngắn là nói
đến nghệ thuật của bố cục và sự hàm súc” [20, tr. 332].
Là một loại hình “tự sự cỡ nhỏ” nên truyện ngắn không miêu tả cuộc sống
trong quá trình phát triển với một cấu trúc phức tạp, nhiều số phận nhƣ tiểu
thuyết. Chính bởi vậy mà “khối lƣợng” câu chữ dùng trong truyện ngắn không
nhiều. Độ dài ngắn là tiêu chuẩn để phân biệt trong phạm vi truyện (truyện
ngắn, truyện vừa). Truyện vừa không phải là truyện ngắn kéo dài.“Truyện vừa
là thể loại văn xuôi tự sự cỡ trung bình”[85, tr. 396] . Theo phân tích của nhà
văn ngƣời Anh Ian McEwan, truyện vừa (novella), nhỏ hơn tiểu thuyết
(novel) “là thể thức hƣ cấu bằng văn xuôi hoàn hảo nhất ”[68]. Trong ngôn
ngữ phƣơng tây, truyện vừa đƣợc hiểu là một kiểu tiểu thuyết ngắn. Ông cũng
đƣa ra ý kiến cho rằng, lấy kích cỡ khoảng hai mƣơi đến bốn mƣơi ngàn từ (
khoảng 50 đến 100 trang với khoảng 350 chữ/ trang) để tạm quy ƣớc về độ
dài truyện vừa.Trong tài liệu Lí luận văn học do Phƣơng Lựu chủ biên thì

19. 13
nhận định: ở bình diện trần thuật, truyện vừa cô đọng, hàm súc, bám sát sự
phát triển của cốt truyện và đặc điểm nhân vật. “Đối tƣợng tái hiện của truyện
vừalà các sự kiện, các cuộc đời thƣờng là đặc sắc, khác thƣờng, hoặc các hiện
tƣợng đời sống nổi bật. Truyện vừa ít miêu tả quá trình vận động của tính
cách, quan hệ hơn tiểu thuyết”[85, tr.397]. Nhƣ vậy, truyện vừa có vị trí nhất
định trong tái hiện đời sống khi mà ý tƣởng nghệ thuật của nhà văn không
muốn hoặc không thể dồn vào trong một truyện ngắn và cũng không muốn
gửi vào thể loại nhiều lớp lang, quy mô là tiểu thuyết.Truyện vừa khá phổ
biến trong văn học Việt Nam trƣớc kia nhƣng gần đây ít xuất hiện. Ranh giới
giữa tiểu thuyết/ truyện vừa/ truyện ngắn đôi khi cũng chỉ là tƣơng đối. Có khi
một tác phẩm truyện vừa đƣợc xếp vào tiểu thuyết hoặc truyện ngắn.
Nếu tiểu thuyết có thể từ hàng trăm trang đến hàng vài nghìn trang thì
truyện ngắn có thể chỉ là vài nghìn chữ. Sự khác nhau giữa truyện ngắn và
tiểu thuyết không đơn thuần ở số lƣợng từ mà ở “diện phản ánh”, “dung
lƣợng” và “quy mô” tác phẩm.
Theo sự diễn biến của thể loại trong đời sống hiện đại còn xuất hiện
truyện ngắn rất ngắn. Cùng thuộc loại hình tự sự nhƣng truyện ngắn và tiểu
thuyết có những đặc trƣng thẩm mĩ riêng. Có ý kiến cho rằng: “ Ngƣời ta sẽ
so sánh tiểu thuyết với một chuyến đi dài qua nhiều địa điểm khác nhau, nó
giả thiết một chuyến quay về yên bình; còn truyện ngắn với một chuyến leo
lên một quả đồi có mục đích là mang lại cho chúng ta một cái nhìn từ trên
cao.” [26, tr. 24]. “Vì lí do loại hình học của mình, truyện ngắn không thể
dành cho việc tái hiện đời sống tập thể trong sự đa dạng và phức tạp của
chúng. Nó tận dụng sự không đủ khả năng này bằng việc xác định một đề
tài”[26, tr. 28]. Có thể thấy, truyện ngắn xác định nội dung, vị thế của mình
bởi “quy chế đặc thù”,“riêng biệt”. Tiểu thuyết thành công trong việc triển
khai còn truyện ngắn thành công trong việc tập trung. “ Trong khi mà trong

20. 14
tiểu thuyết, các tình huống kế tiếp và đan nhằng vào nhau theo lối bất định,
khi mà tính đa dạng của điểm nhìn, chƣơng đoạn có xu hƣớng làm cho ý
nghĩa tổng thể trở nên phức tạp; thì thƣờng ngƣợc lại, sự cô lập của một sự
kiện, của một hay nhiều nhân vật, việc đặt ra kiểu loại hay kiểu mẫu vốn là
đặc trƣng của truyện kể ngắn lại đƣa ngƣời đọc tới sự ngoại suy: nó đi từ
trƣờng hợp loài tới sự tổng hợp hóa, từ nghĩa đen tới nghĩa biểu tƣợng.” [26,
tr. 40]. Truyện ngắn có những ƣu việt, sự sắc bén, khả năng tổng hợp cao
trong “hình hài” khiêm tốn của mình.Khi đó, hai thể loại này khác nhau ở
cách thức ngƣời nghệ sĩ chọn để chuyển tải thông điệp về cuộc sống. Còn xét
về khả năng phản ánh nghệ thuật thì truyện ngắnbình đẳng với tiểu thuyết - có
thể phản ánh những vấn đề của đời sống một cách khái quát, sâu sắc.
Gắn với tên gọi thể loại, yếu tố dung lƣợng là đặc trƣng đầu tiên để phân
biệt truyện ngắn và các thể loại khác. Với hình thức tự sự cỡ nhỏ, số trang ít,
ít sự kiện, ít nhân vật, phạm vi phản ánh hẹp, truyện ngắn “cô đọng đến mức
cao nhất”, tập trung vào một chủ đề nhƣng thể loại này vẫn đạt đến hiệu quả
mong muốn, tác động mạnh mẽ và giá trị thẩm mỹ lớn lao.
Cốt truyện thƣờng đƣợc tổ chức trên một “hành động cỡ nhỏ”, trong một
không gian, thời gian giới hạn… nên không cho phép lan man, dàn trải những
quan sát, suy ngẫm của tác giả trong miêu tả tình huống , khắc hoa ̣ tính cách
phải có giá trị lớn về cảm xúc và tƣ tƣởng nhằm hƣớng đến một “hiệu quả duy
nhất” ở phần kết thúc.
Giới sáng tác, nghiên cứu, phê bình đƣơng đại Việt Nam cũng đánh giá
cao “sức chứa” của truyện ngắn - khả năng phản ánh hiện thực của nó. Nhà
văn Nguyên Ngọc nhận định: “ Các truyện ngắn bây giờ rất nặng. Dung lƣợng
của nó là dung lƣợng của cả cuốn tiểu thuyết” [9, tr. 77]. Một số nhà nghiên
cứu khác cũng ghi nhận xu thế “mở rộng sức chứa” của truyện ngắn hiện đại,
đƣa thể loại này đến gần hơn với tiểu thuyết. Điều đó đi ngƣợc lại xu hƣớng

21. DOWNLOAD ĐỂ XEM ĐẦY ĐỦ NỘI DUNG
MÃ TÀI LIỆU: 50245
DOWNLOAD: + Link tải: Xem bình luận
Hoặc : + ZALO: 0932091562