LUẬN VĂN Thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Hồ Anh Thái

1. 67
Thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Hồ Anh Thái
Luận văn thạc sĩ văn học
Người viết: Nguyễn Thị Huế
Lớp cao học Văn học Việt Nam khóa I (2010-2012)
Người hướng dẫn: TS Hỏa Diệu Thúy
Đại học Hồng Đức, Thanh Hóa
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Thuộc thế hệ các nhà văn thời hậu chiến, khi Hồ Anh Thái tạo được ấn
tượng thì trên văn đàn Việt Nam đã xuất hiện những cái tên lừng lững: Nguyễn
Minh Châu, Nguyễn Khải, Lê Lựu, Ma Văn Kháng, và sau này là Nguyễn Huy
Thiệp, Phạm Thị Hoài v.v… Song, giống như trong một cuộc thi chạy việt dã,
người xuất phát trước chưa hẳn đã là người cán đích. Trong hành trình đổi mới văn
học Việt Nam sau 1975, cái đích vẫn còn ở phía trước, nhưng có cây bút dường
như đã tạm bằng lòng, thậm chí có người đã "giã từ vũ khí", hoặc "rời cuộc chơi".
Theo quan sát của chúng tôi, trong số không nhiều cây bút càng viết càng tỏ ra
trường sức và lôi cuốn, Hồ Anh Thái nổi lên như là một đại diện tiêu biểu. Truyện
của Hồ Anh Thái thu hút độc giả bởi vốn sống và vốn văn hóa lịch lãm của một
nhà ngoại giao, sự tinh nhạy và sắc bén trong tiếp cận và nắm bắt hiện thực của
một nhà báo, sự thâm trầm sâu sắc của một tiến sĩ Đông phương học và hơn cả là
một trái tim yêu thương cuộc sống, con người cùng với một tình yêu văn chương
đến đam mê.
1.2. Hồ Anh Thái thành công ở cả tiểu thuyết và truyện ngắn. Nhưng ở đề tài
này, chúng tôi chọn khảo sát truyện ngắn, thể loại đến sớm nhất và luôn đều đặn
xuất hiện trong hơn ba mươi năm cầm bút, thậm chí nhiều truyện ngắn đã trở thành
"vốn" cho những tiểu thuyết sau này của tác giả. Truyện ngắn của Hồ Anh Thái
được độc giả, dư luận quan tâm nhiều. Đã có nhiều bài viết và công trình nghiên
cứu, đánh giá về một số phương diện trong tác phẩm của Hồ Anh Thái nhưng chưa
có công trình nào đi sâu tìm hiểu thế giới nghệ thuật trong sáng tác nói chung cũng
như trong truyện ngắn của nhà văn.

2. 1.3. Tìm hiểu thế giới nghệ thuật trong sáng tác của nhà văn có tầm quan
trọng đặc biệt, là cơ sở để hiểu hình tượng nghệ thuật trong tác phẩm, quan niệm
và cách cắt nghĩa của nhà văn về thế giới. Nó cho phép người đọc thâm nhập một
cách đầy đủ vào bản chất cuộc sống trong tác phẩm cùng những hình thức thể hiện
cơ bản nhất. Việc lựa chọn một tác giả tiêu biểu, có đóng góp đáng kể cho văn xuôi
Việt Nam giai đoạn sau 1975 từ hướng tiếp cận thế giới nghệ thuật thiết nghĩ là
việc làm có ý nghĩa.
1.4. Nghiên cứu một cây bút đã tạo được dấu ấn, có công thúc đẩy quá trình
đổi mới nền văn học dân tộc, chúng tôi muốn góp phần vào việc định vị những tên
tuổi của nền văn xuôi Việt Nam đương đại. Hiện nay, việc lựa chọn nghiên cứu,
giảng dạy tác giả và tác phẩm văn học sau 1975 ở các cấp học từ phổ thông đến đại
học dường như vẫn đang trong giai đoạn tìm tòi, phát hiện và thẩm định (bằng
chứng là việc chỉnh lý, hoán đổi các tác phẩm vẫn diễn ra thường xuyên trong các
sách phổ thông và vẫn chưa có một giáo trình nghiên cứu hoàn chỉnh về giai đoạn
văn học này ở bậc đại học). Như vậy, tìm hiểu một tác giả đã và đang khẳng định
phong cách, cá tính nghệ thuật, hy vọng sẽ hữu ích cho sự lựa chọn, giới thiệu
những gương mặt xuất sắc trong hành trình đổi mới nền văn học Việt Nam sau
1975. Và bên cạnh mục đích làm sáng tỏ thế giới nghệ thuật truyện ngắn Hồ Anh
Thái, phần nào chỉ ra những đóng góp của nhà văn trong đổi mới nghệ thuật thể
loại, nghiên cứu đề tài cũng giúp ích cho việc dạy học truyện ngắn hiện đại của
chúng tôi.
Vì những lý do trên, chúng tôi chọn nghiên cứu Thế giới nghệ thuật trong
truyện ngắn Hồ Anh Thái với mong muốn góp phần nhỏ bé vào lĩnh vực nghiên
cứu văn xuôi đương đại, từ đó khẳng định vị trí của nhà văn Hồ Anh Thái trong
nền văn học hiện đại Việt Nam.
2. Lịch sử vấn đề
Với lối viết thông minh, trẻ trung của một nhà văn có tầm văn hóa, các tác
phẩm của Hồ Anh Thái ngay từ đầu đã có sức hấp dẫn đặc biệt, chứng tỏ khả năng
thu hút sự quan tâm, chú ý của đông đảo bạn đọc, của dư luận trong và ngoài nước.
Số lượng bài viết, công trình nghiên cứu về tác phẩm của Hồ Anh Thái khá nhiều.
Chỉ kể riêng các bài viết, lời giới thiệu của các nhà xuất bản, của giới nghiên cứu,
đồng nghiệp... theo thống kê chưa đầy đủ của chúng tôi đã lên tới khoảng trên 100
bài. Thêm nữa, trong vòng khoảng 7, 8 năm trở lại đây, các tác phẩm của Hồ Anh
Thái khi đã được công chúng thẩm định, thực sự đã trở thành nguồn đề tài, đối
tượng nghiên cứu của nhiều công trình khoa học. Đến nay, đã có trên 20 luận văn
thạc sĩ và khóa luận tốt nghiệp đại học nghiên cứu về sáng tác của nhà văn này.
Các bài viết, các công trình nghiên cứu đã tìm hiểu, thẩm định giá trị văn
chương Hồ Anh Thái trên hầu hết các phương diện từ nội dung, tư tưởng tới hình
thức nghệ thuật với những cách tiếp cận, kiến giải khác nhau, song nhìn chung đều
đồng tình ghi nhận năng lực tư duy và khả năng sáng tạo nghệ thuật của nhà văn,
thống nhất khẳng định Hồ Anh Thái là cây bút đa phong cách, "có cố gắng tìm tòi
một lối đi riêng trong phương pháp tiếp cận và phản ánh hiện thực" [98].
2

3. Hồ Anh Thái chủ yếu viết truyện ngắn và tiểu thuyết. Hai mảng thể loại chủ
lực này của tác giả cũng khó cân đo tầm vóc, giá trị, thành công. Mỗi thể loại với
Hồ Anh Thái có một thế mạnh riêng. Trần Thị Hải Vân cho rằng: "Tiểu thuyết là
phần quan trọng nhất trong sáng tác của Hồ Anh Thái, thể hiện sức bút mạnh mẽ
của anh" [91]. Trong khi đó, Điêu Thị Tú Uyên lại khẳng định: truyện ngắn của Hồ
Anh Thái mới là mảng thành công hơn cả. Nó tập trung thể hiện sâu đậm tư tưởng,
chủ đề, giọng điệu của nhà văn. Và "... người ta thấy ở đây những yếu tố mới lạ,
hấp dẫn từ nội dung, tư tưởng đến các thủ pháp nghệ thuật" [91].
Theo chúng tôi, bài viết và công trình nghiên cứu về truyện ngắn của Hồ
Anh Thái có thể tập hợp theo hai hướng cơ bản như sau:
* Hướng nghiên cứu tập trung vào một truyện hoặc một tuyển tập cụ thể
Ở hướng này, thường là các bài phê bình, cảm nhận về một truyện ngắn có
nét độc đáo, thú vị; là những bài phỏng vấn, điểm sách hoặc lời giới thiệu, lời bàn
của dư luận về một tuyển tập truyện ngắn của tác giả vừa ra mắt người đọc và hàng
loạt bài nghiên cứu được đăng rải rác trên các báo, các tạp chí như: tạp chí Nghiên
cứu văn học, tạp chí Nhà văn, báo Văn nghệ, báo Thể thao và văn hóa... Có thể kể
tên một số nhà nghiên cứu, người đọc gắn bó và tâm huyết với tác phẩm Hồ Anh
Thái ở trong và ngoài nước như: Nguyễn Đăng Điệp, Nguyễn Thị Minh Thái,
Phạm Xuân Nguyên, Hoài Nam, Ma Văn Kháng, Vũ Bão, Ngô Thị Kim Cúc, Đỗ
Hải Ninh, Lê Hồng Lâm, Võ Anh Minh, W. Karlin, K. Pankey, W. Ehrhart, P.
Gambon... Xin điểm qua một số đánh giá mà theo chúng tôi là đáng chú ý hơn cả
về các tập truyện ngắn tiêu biểu của Hồ Anh Thái:
Về tập truyện Tiếng thở dài qua rừng kim tước, đáng ghi nhận nhất là ý
kiến của tiến sĩ văn học người Ấn K. Pankey. Ông coi những truyện ngắn về Ấn
Độ của Hồ Anh Thái là "những mũi kim đã điểm trúng huyệt tính cách Ấn Độ"
khiến họ "nhìn thấy đúng cái bóng quẩn dưới chân mình" [70; tr 340].
Ngô Thị Kim Cúc thì khẳng định: mười một truyện ngắn về Ấn Độ chính là
"một hành trình đi vào những thân phận bất hạnh luôn đưa tới những tiếng thở dài
sâu tận bên trong, nhất là khi những hình ảnh được phản chiếu kia dường như
thấp thoáng gương mặt của chính mình, gương mặt Việt Nam" [70; tr 319]. Đỗ Hải
Ninh cũng có lý khi nhận định: "Mỗi truyện ngắn của Hồ Anh Thái đều mong
muốn mở ra một nhận thức nào đó về thân phận con người, bản chất sự tồn tại, ý
nghĩa cuộc sống với một thủ pháp thường xuyên được sử dụng là xây dựng huyền
thoại" [70; tr 321].
Cũng nói về chiều sâu trong cách phản ánh hiện thực của nhà văn, Vũ Bão
có nhận xét: "Hồ Anh Thái... không phải là người quan sát bên ngoài cuộc sống Ấn
Độ, anh đã đi sâu vào được bên trong những u uẩn tâm hồn, những ám ảnh tâm
linh của một dân tộc..." Qua những "mảnh đời trôi dạt khắp nẻo đường cát bụi trên
đất Ấn Độ để lần tìm nỗi niềm của những số phận..., suy nghĩ về lẽ đời để mà
chiêm nghiệm về thân phận con người ở khắp nơi trên thế gian này" [70; tr 318].
Trong khi phần lớn các tác giả đánh giá về nội dung, về chiều sâu văn hóa và
cách nhìn hiện thực của nhà văn trong tập truyện thì Nguyễn Đăng Điệp cho rằng:
3

4. về mặt nghệ thuật, "sức hút của văn phong Hồ Anh Thái còn nằm ở chỗ anh biết
phủ lên thế giới nghệ thuật của mình những màu sắc tượng trưng, siêu thực và gắn
với nó là khả năng tổ chức những kiểu, những giọng điệu khác nhau" với cách
phản ánh "vượt qua lối miêu tả hiện thực giản đơn, tạo nhiều biểu tượng, ẩn dụ
nghệ thuật giàu sức gợi..." [70; tr 323].
Cũng cần nhắc đến đánh giá của nhà văn Mỹ W. Ehrhart trong lời giới thiệu
cho bản in tiếng Anh Tiếng thở dài qua rừng kim tước: "Các tác phẩm... hướng
những độc giả nghĩ cả vào chiều sâu văn hóa, văn học và cả xã hội Việt Nam. Đây
là cuốn sách giá trị và đáng thưởng thức của một nhà văn xuất sắc thuộc thế hệ
sau chiến tranh Việt Nam" [70; tr 342].
Tập truyện ngắn Tự sự 265 ngày lại là một góc nhìn khác của Hồ Anh Thái
về hiện thực. Dễ dàng nhìn thấy sự thay đổi giọng văn của tác giả khác hoàn toàn
với thời kỳ đầu: trào lộng, châm biếm, hóm hỉnh và sắc sảo. Theo Ngô Thị Kim
Cúc, 11 truyện ngắn "đều phác vẽ những chân dung trí thức, kẻ sĩ của thời đại
bằng giọng cười xót đau của một Hồ Anh Thái tinh quái đến suồng sã khi vẽ nên
một tập hợp chân dung kiểu như thế, khi bắt người đọc phải cười đau như thế!"
[71; tr 233]. Và với Hoàng Lan Anh: "Đó là những bức chân dung đáng được đọc
và suy nghĩ" [71; tr 236]. Còn Vũ Bão thì tâm đắc với "lối vẽ" của Hồ Anh Thái:
"không phải vẽ truyền thần mà dùng ngòi bút sắc sảo dựng lên những chân dung
công chức với đầy đủ mảng sáng tối", rằng: nhà văn đã "dùng mũi kim vừa "châm"
vừa "cứu" đúng huyệt tính cách giới công chức" [71; tr 243-244].
Các bài phỏng vấn của Lê Hồng Lâm (Báo Sinh viên 9/2001) và Nguyễn Thị
Minh Thái (Báo Thể thao và Văn hóa 3/2005) đều cho thấy quan điểm thống nhất
của Hồ Anh Thái về phong cách "phong cách không phải là cái vỏ ngoài bất biến
và ngoan cố", quan điểm này đã lý giải cho sự thay đổi phong cách của Hồ Anh
Thái ở hai tập truyện nói trên.
Ngoài hai tập truyện ngắn đã nói đánh dấu hai thời điểm sáng tác được coi là
rất thành công của Hồ Anh Thái, các tập truyện Mảnh vỡ của đàn ông, Bốn lối
vào nhà cười và gần đây là Sắp đặt và Diễn cũng thu hút được sự quan tâm của
độc giả.
Về tập Bốn lối vào nhà cười, Xuân Hạo cho rằng: Hồ Anh Thái đã tạo được
cách cấu trúc khá độc đáo nhuốm màu sắc Phật giáo theo lối Khổ đế, khởi bằng
Sinh và kết bằng Tử. Nhà văn lý giải cấu trúc này với quan niệm: "Cuộc đời đúng
là một nhà cười... Tôi cũng không muốn làm ai phải khóc. Chỉ vì đối với tôi cuộc
đời nhiều khi buồn quá, buồn quá thì phải cười. Vậy thôi" [93].
Sắp đặt và Diễn là tập truyện được sắp đặt theo ba giai đoạn sáng tác của
nhà văn cùng với sự thay đổi phong cách mà Nguyễn Thị Thu Huệ cho là "sự nỗ
lực dũng cảm trong việc dấn thân tìm tòi cách biểu hiện khác với chính mình" [96].
Theo Phạm Xuân Nguyên, ba giai đoạn đó gồm: giai đoạn "tiền Ấn Độ" là sự ngó
nghiêng nhìn vào cuộc đời với sự tin cậy và những ước mơ, khát vọng; giai đoạn
"Ấn Độ" là nhân sinh quan được chiếu rọi bởi những triết lý Phật giáo thông qua
những mảnh đời, những số phận... để nói về kiếp người với bao nỗi sâu cay; còn
4

5. giai đoạn ba thực sự thay đổi phong cách: hài hước, châm biếm... và ám ảnh bởi
những chi tiết [96].
Những bài viết trên đây được xem là những gợi ý quý báu và bổ ích cho việc
nghiên cứu truyện ngắn Hồ Anh Thái của chúng tôi. Tuy nhiên, các tác giả mới chỉ
dừng lại ở những nhận xét bước đầu hoặc nêu một số cảm nhận, đánh giá khái quát
chứ chưa đi sâu nghiên cứu, phân tích một cách cụ thể, hệ thống về truyện ngắn
của nhà văn này.
* Hướng nghiên cứu về một vấn đề có liên quan đến toàn bộ sáng tác
hoặc một mảng thể loại trong sáng tác của Hồ Anh Thái
Ở hướng này, có những bài viết chuyên sâu hoặc các luận văn, khóa luận
tốt nghiệp, báo cáo khoa học. Điều này chứng tỏ sáng tác của Hồ Anh Thái đã tạo
dựng được một chiều sâu trong tư tưởng và phong cách, không chỉ dày dặn về số
lượng mà còn hấp dẫn bởi chất lượng nghệ thuật. Hướng nghiên cứu này có hai
dạng:
Thứ nhất, nghiên cứu bao quát toàn bộ tác phẩm của Hồ Anh Thái
Trong số các bài viết chuyên sâu, nổi bật hơn cả là bài viết của Nguyễn Đăng
Điệp - Hồ Anh Thái, người mê chơi cấu trúc [77; tr 355-372] với những nhận định
khái quát và xác đáng. Tác giả đã khảo sát cách chơi cấu trúc của Hồ Anh Thái ở cả
truyện ngắn và tiểu thuyết. Ngoài ra, còn có thể kể đến các bài nghiên cứu của Hoài
Nam (Hồ Anh Thái - người lúc nào cũng viết), của Anh Chi (Hiện tượng văn
chương Hồ Anh Thái), bài viết của Lê Hồng Lâm, Hoàng Lan Anh [77; tr 245-
256]... trên các báo với những đánh giá, nhận xét chung về phong cách, về những
đóng góp cũng như hành trình sáng tạo của nhà văn này...
Thứ hai là dạng nghiên cứu một vấn đề trên phương diện thể loại
Ngoài những bài viết của giới nghiên cứu, tác phẩm của Hồ Anh Thái cũng
thu hút sự quan tâm tìm hiểu của sinh viên, học viên cao học khi thực hiện khóa
luận, luận văn thạc sĩ. Truyện của Hồ Anh Thái đã được nghiên cứu ở một số
phương diện như: quan niệm nghệ thuật về con người, thế giới nhân vật, tiếng
cười, người kể chuyện không đáng tin cậy, kết cấu, nghệ thuật trần thuật v.v... (xin
xem cụ thể ở mục Tài liệu tham khảo).
* Riêng về vấn đề Thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Hồ Anh Thái đã
có những ý kiến như sau:
Nguyễn Đăng Điệp đánh giá: "Chiều sâu trong cái nhìn hiện thực của Hồ
Anh Thái trước hết thể hiện ở chỗ anh biết vượt qua những lối mòn của tư duy coi
văn học như là tấm gương phản ánh hiện thực một cách đơn giản... Đó không phải
là thứ hiện thực "dẹt", "phẳng" mà góc cạnh, nhiều chiều". Theo Nguyễn Đăng
Điệp, Hồ Anh Thái bao giờ cũng tạo được cái nhìn riêng về thế giới và như đã nói
ở trên: độ sắc trong những trang viết của Hồ Anh Thái lộ ra ở chỗ anh "dám nhìn
thẳng vào những mảnh vỡ, những bi kịch nhân sinh, mổ xẻ nó bằng cái nhìn trung
thực, táo bạo". Quan trọng hơn, "phía sau những bi kịch nhân sinh, nhà văn không
mất đi niềm hy vọng vào con người" [77; tr 356-358].
5

6. Ma Văn Kháng thì cho rằng: Trên con đường sáng tạo đầy bản lĩnh của
mình, Hồ Anh Thái luôn làm nên cái bất ngờ: ... "điều thú vị ở từng con chữ có đời
sống là lạ, ở mỗi tình tiết giàu sức khám phá, ở các mối liên tưởng lạ lùng mà gần
gũi, ở tổng thể câu chuyện nó mở ra một góc nhìn nhân sinh, nó cho ta thấy tính
đa tầng, những thực tại nhìn thấy và không nhìn thấy, những ấn tượng đặc sắc
thông qua chủ đề của nó ở chính cuộc đời này, hôm nay..." [77; tr 298]. Đánh giá
về sáng tác của Hồ Anh Thái qua các thời kỳ, Tôn Phương Lan nhận định: Cũng
như những nhà văn khác, trong quá trình tiếp cận đời sống, nhà văn đã nhìn ra
được những nấm độc, cỏ dại đang mọc lên trên mảnh đất bao năm sống trong
nghèo đói, chiến tranh và tìm cho mình cách hành xử thích hợp... Biên độ của hiện
thực được nới rộng hơn bằng cảm quan chứa đầy những yếu tố kỳ ảo... Cho tới
những trang viết gần đây, đọc Hồ Anh Thái, ta cảm giác như đang tiếp xúc với các
mảnh vỡ khác nhau của hiện thực: đa dạng về kiểu dáng và phong phú về sắc màu.
Những trang viết của anh tươi nguyên hơi thở của đời sống gấp gáp đầy bon chen,
vất vả... với lối viết luôn mới trong giọng điệu và ngôn ngữ [70].
Còn Nguyễn Thanh Nga trong luận văn về Cái kỳ ảo trong văn chương Hồ
Anh Thái cũng đã đề cập thế giới nghệ thuật của nhà văn với vai trò của yếu tố kỳ
ảo. Theo tác giả này, "Hồ Anh Thái đã tạo nên một thế giới mà ở trong đó có sự
hòa quyện giữa cái thực và cái ảo. Sự hiện diện của cái ảo đã tạo nên chiều sâu
chiếm lĩnh hiện thực trong văn chương Hồ Anh Thái". "Trên cốt lõi hiện thực, Hồ
Anh Thái xen vào yếu tố kỳ ảo tạo nên một thế giới bí ẩn, lung linh hư thực; trình
bày quan niệm về một thế giới đa chiều, đầy biến ảo, chất chứa những điều phi lý,
bất ngờ, ngẫu nhiên; phá vỡ quan niệm về một hiện thực tuyệt đối biết trước"...
[47; tr 4].
Như vậy, nhìn một cách tổng quát, chúng tôi nhận thấy: truyện ngắn Hồ Anh
Thái nói chung, thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Hồ Anh Thái nói riêng đã,
đang và sẽ là những vấn đề rất được quan tâm. Tuy nhiên, trên thực tế, hầu hết các
ý kiến nhận xét, đánh giá về Thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Hồ Anh Thái
mới chỉ dừng lại dưới dạng một bài viết, hoặc là một vài ghi nhận còn sơ lược, lẻ tẻ
(nằm trong luận văn thạc sĩ, khóa luận tốt nghiệp đại học, báo cáo khoa học...),
chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách chuyên sâu và có tính hệ thống,
toàn diện về vấn đề này. Chúng tôi xem đó là mảnh đất còn để ngỏ hứa hẹn những
khám phá mới nhằm góp phần tìm hiểu về một cây bút có nhiều cống hiến vào việc
thúc đẩy sự phát triển của nền văn học Việt Nam đương đại.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
''Mọi sản phẩm nghệ thuật đều là một thế giới riêng, mà khi đi vào đó ta
buộc phải sống theo các quy luật của nó, hít thở không khí của nó'' [62; tr 29]. Và
theo Từ điển thuật ngữ văn học (Lê Bá Hán, Trần Đình Sử và Nguyễn Khắc Phi
chủ biên, NXB Giáo Dục, 2000): ''Thế giới nghệ thuật là một thế giới riêng được
sáng tạo theo các nguyên tắc tư tưởng, thẩm mỹ, có không gian riêng, thời gian
riêng, có quy luật tâm lý riêng, có quan hệ xã hội riêng, quan niệm đạo đức, thang
6

7. bậc giá trị riêng". Mỗi thế giới nghệ thuật ''ứng với một quan niệm về thế giới, một
cách cắt nghĩa về thế giới''. Thế giới nghệ thuật giúp ta ''hình dung tính độc đáo về
tư duy nghệ thuật của sáng tác nghệ thuật, có cội nguồn trong thế giới quan, văn
hóa chung, văn hóa nghệ thuật và cá tính sáng tạo của nghệ sĩ'' [19; tr 302-303].
Từ quan niệm trên, chúng tôi xác định đối tượng nghiên cứu của luận văn là
"thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Hồ Anh Thái".
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Để thực hiện đề tài này, chúng tôi tiến hành khảo sát tất cả truyện ngắn của
Hồ Anh Thái, chủ yếu tập trung trong các tập truyện tiêu biểu sau:
- Mảnh vỡ của đàn ông, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội, tái bản năm 2006.
- Tiếng thở dài qua rừng kim tước, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội, 2003.
- Tự sự 265 ngày, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội, 2005.
- Bốn lối vào nhà cười, Nxb Đà Nẵng, 2004.
- Sắp đặt và Diễn, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội, 2005.
và một số truyện ngắn khác được đăng rải rác trên các báo gần đây...
4. Mục đích nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu của luận văn là hướng tới nhận diện và chỉ ra những
nét đặc trưng của thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Hồ Anh Thái. Từ mục đích
nghiên cứu trên, chúng tôi xác định nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn là tập trung
làm rõ những phương diện cơ bản trong thế giới nghệ thuật truyện ngắn Hồ Anh
Thái:
- Bức tranh hiện thực trong truyện ngắn Hồ Anh Thái
- Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Hồ Anh Thái
- Phương thức phản ánh (một số phương thức tổ chức thế giới nghệ thuật
tiêu biểu) trong truyện ngắn Hồ Anh Thái...
5. Phương pháp nghiên cứu
Trên cơ sở quan điểm lịch sử, quan điểm khoa học liên ngành và hướng tiếp
cận thi pháp học, trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi sử dụng phối hợp
những phương pháp nghiên cứu sau:
- Phương pháp tiểu sử: Luận văn sử dụng các yếu tố tiểu sử để soi sáng thêm
thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn của Hồ Anh Thái. Trong đó, có sự lưu ý đến
dấu ấn nghề nghiệp, môi trường sống đã in đậm trên trang viết của nhà văn.
- Phương pháp loại hình: Đây là phương pháp nghiên cứu dựa trên những
nguyên tắc, đặc điểm chung về mặt thể loại, thẩm mỹ của truyện ngắn trong bối
cảnh văn học mà nó tồn tại. Từ đó, góp phần xác định quy luật vận động và phát
triển của truyện ngắn trong văn xuôi đương đại Việt Nam nói chung và trong sáng
tác của Hồ Anh Thái nói riêng.
- Phương pháp so sánh - đối chiếu: Nghiên cứu thế giới nghệ thuật trong
truyện ngắn Hồ Anh Thái cần đặt nó trong sự đối sánh giữa các thời kỳ sáng tác, so
7

8. sánh với tiểu thuyết (của Hồ Anh Thái) để thấy được sự vận động của hành trình
sáng tạo cũng như những biến đổi trong phong cách của nhà văn. Ngoài ra, cũng
cần so sánh truyện ngắn của tác giả này với truyện ngắn trước 1975 để thấy sự kế
thừa và phát triển; so sánh với một số cây bút truyện ngắn đương đại tiêu biểu
nhằm chỉ ra những sáng tạo, nét độc đáo của thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn
Hồ Anh Thái.
- Phương pháp hệ thống - cấu trúc: Nghiên cứu toàn bộ truyện ngắn của Hồ
Anh Thái với quan niệm thế giới nghệ thuật là sự tổng hòa của nhiều yếu tố, nhiều
phương diện và mỗi phương diện lại là một tiểu hệ thống bao gồm những biểu hiện
cụ thể. Ý nghĩa của phương pháp này là giúp người viết đưa ra được cái nhìn, cách
đánh giá toàn diện cho vấn đề nghiên cứu.
- Phối hợp các phương pháp: Trong quá trình thực hiện luận văn, người viết
còn sử dụng phối hợp các phương pháp (cũng được xem là thao tác) quen thuộc
như: khảo sát, thống kê, phân tích - tổng hợp, đánh giá - khái quát, thống kê, phân
loại... cho việc xây dựng các luận điểm, luận cứ nhằm đi sâu tìm hiểu các phương
diện khác nhau của thế giới nghệ thuật truyện ngắn Hồ Anh Thái, đồng thời có sự
tổng hợp, khái quát hóa để đi đến những nhận xét tổng thể.
6. Đóng góp của luận văn
Đây là công trình nghiên cứu một cách hệ thống những phương diện cơ bản
của thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Hồ Anh Thái. Từ đó, chúng tôi mong
muốn góp phần khẳng định những đóng góp của nhà văn trong lĩnh vực truyện
ngắn của văn xuôi Việt Nam đương đại.
7. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung
của luận văn được triển khai thành ba chương:
- Chương 1. Bức tranh hiện thực trong truyện ngắn Hồ Anh Thái
- Chương 2. Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Hồ Anh Thái
- Chương 3. Một số phương thức tổ chức thế giới nghệ thuật
8

9. Chương 1
BỨC TRANH HIỆN THỰC
TRONG TRUYỆN NGẮN HỒ ANH THÁI
Từ 1975, cuộc sống hòa bình của đất nước được bắt đầu cũng là lúc nảy sinh
những vấn đề mới mẻ và không kém phần bức xúc thời hậu chiến. Đề tài sử thi, đời
sống chính trị của đất nước không còn là đối tượng phản ánh duy nhất của văn học.
Sự mở rộng đề tài phản ánh xuất phát từ cảm hứng và quan niệm mới của nhà văn
về hiện thực. Theo Trần Đình Sử: "hiện thực là thực tại trong mối quan tâm của
con người... Tất cả những gì mà con người tìm thấy có ý nghĩa đối với cuộc sống
và từ đó khám phá những con đường để đi tới một cuộc sống có ý nghĩa tốt đẹp
hơn, thú vị hơn trong nghệ thuật đều là hiện thực" [66].
Trên tinh thần đó, từ một hiện thực được giới hạn trong đời sống chính trị -
xã hội, lịch sử của dân tộc, truyện ngắn sau 1975 đã tìm đến một hiện thực "lớn"
hơn của đời sống nhân sinh - thế sự, "là hiện thực của đời sống hàng ngày với các
mối quan hệ vốn dĩ đa đoan, đa sự, phức tạp, chằng chịt đan dệt nên những mạch
nổi và mạch ngầm của đời sống" [36; tr 132-133].
Thuộc lớp nhà văn trưởng thành sau 1975, Hồ Anh Thái cũng hòa vào xu thế
chung của nền văn học dân tộc: tiếp cận đời sống ở cảm hứng thế sự, đời tư, đạo
đức... cùng những vấn đề đặt ra trong cuộc sống hòa bình và muôn mặt đời thường
của nó. Cảm hứng này bắt nguồn từ sự thức nhận của nhà văn về hiện thực. Bằng
sự mẫn cảm tích cực, Hồ Anh Thái đã thâm nhập ngày càng sâu hơn vào đời sống
xã hội, đời sống nhân sinh, thể hiện nỗi ưu tư, trăn trở của mình trước nhân tâm,
thế sự... qua từng trang viết. Nhà văn bắt đầu sự nghiệp sáng tác của mình bằng
những trang viết với cái nhìn trong trẻo, vô tư, đầy tin cậy vào cuộc đời, và càng về
sau càng có những chắt lắng suy tư, những nỗi niềm xa xót trước cái bộn bề, phức
tạp của đời sống. Với phương châm nhìn thẳng nói thật, cũng như nhiều cây bút
xông xáo khác, nhà văn truy tìm những căn nguyên làm nảy sinh tiêu cực và dũng
cảm đưa vào trang viết những hiện thực nhức nhối của xã hội, thể hiện tính dự báo
của văn học trong thời kỳ đổi mới.
Hiện thực trong trang viết của Hồ Anh Thái - đó chính là sự hình dung về
thế giới của nhà văn đã được hình tượng hóa mang đậm dấu ấn của thời gian trong
từng chặng đường cụ thể. Đó là cuộc sống của lớp thanh niên, học sinh, sinh viên
thời hậu chiến trước ngưỡng cửa cuộc đời; là những mảng khuất tối trong đời sống
công chức, thị dân thời "mở cửa" và cả những chuyện bi hài của môi trường văn
hóa, nghệ thuật; là những vấn đề phổ quát của đời sống nói chung... Hiện thực đó
9

10. được soi chiếu từ những góc nhìn và cảm quan khác nhau vừa hiện thực vừa ít
nhiều lãng mạn, trữ tình, triết lý và sau này là hí lộng.
1.1. Góc nhìn riêng về cuộc sống của lớp người trẻ tuổi thời hậu chiến
1.1.1. Từ môi trường sống của lớp trẻ thời hậu chiến...
Hồ Anh Thái từng nói: "Có lẽ chính là hoàn cảnh đã chọn đề tài cho tôi,
sống đâu quen đấy. Không thể gọi là đã hiểu, nhưng có thể nói tôi thuộc môi
trường sống của mình" [94]. Vì lẽ đó mà dấu ấn cuộc đời in đậm trên từng trang
viết của nhà văn. Lần tìm trong sáng tác của Hồ Anh Thái, người đọc dễ nhận ra
những bối cảnh, môi trường sống mà bản thân nhà văn đã trải: từ cuộc sống sinh
viên đến đời sống công chức và công việc của một nhà ngoại giao sau này. Khởi
nghiệp văn chương từ khi còn rất trẻ, mười bảy tuổi, cây bút này đã có truyện ngắn
đầu tay. Sáng tác của Hồ Anh Thái ở thời kỳ đầu hé mở ít nhiều về cuộc sống tuổi
trẻ thời hậu chiến trong học đường, xí nghiệp, nhà máy, công trường, quân đội...
Trong đó, nổi lên hai môi trường chủ yếu mà nhà văn thông thuộc: học đường và
quân đội. Hồ Anh Thái từng là sinh viên đại học Ngoại giao, từng đi lính. Nhà văn
trải nghiệm ở những môi trường sống này nhiều mối quan hệ của con người với
bạn bè, người thân, với công việc, nghề nghiệp, tình yêu và cả những điều thường
nhật nhất... Trong Lời giới thiệu tập truyện ngắn Mảnh vỡ của đàn ông, Ma Văn
Kháng cho rằng: "những trang viết của tác giả đã thổi vào nền văn học lúc này
một luồng gió tươi mới. Đó là những câu chuyện viết về lớp thanh niên đầy chất
lãng mạn, hồn nhiên, cả lớp người mới lớn ngang ngổ bụi đời" [69; tr 2].
Cùng thời điểm, cùng viết về lớp trẻ song những tiểu thuyết của Hồ Anh
Thái thời kỳ này lại nghiêng về khám phá và thẩm định lại quá khứ bằng cái nhìn
của lớp hậu sinh. Cái nhìn ấy khác với cái nhìn của lớp đàn anh đã trưởng thành
trong cuộc chiến. Đó là những cảm nhận về chiến tranh với những hậu quả mà nó
để lại và sự va đập, đối thoại giữa những quan niệm sống (Người và xe chạy dưới
ánh trăng, Người đàn bà trên đảo, Trong sương hồng hiện ra...). Trong đó có sự
so sánh giữa lớp thanh niên hôm nay với lớp cha anh thế hệ trước mà tình yêu
trong sáng và sự dũng cảm, yêu đời của họ luôn làm ta cảm phục và trân trọng.
Điểm qua các truyện ngắn: Nói bằng lời của mình, Cánh võng không người,...
người đọc biết thêm về những gì diễn ra trong cuộc sống của thanh niên, sinh viên ở
môi trường học đường. Có những màn chào hỏi, gặp gỡ, làm quen dưới giảng
đường, những trò nghịch ngợm của các cô cậu học trò lém lỉnh... Có con đường
thênh thênh rộng bước không vướng bận áo cơm và cả những vất vả mưu sinh để
đến với trang sách, với tri thức và thực hiện ước mơ của cuộc đời... Ở những tháng
năm trong sáng ấy, họ có với nhau những cuộc liên hoan, những lần sinh hoạt văn
hóa, văn nghệ, lao động tập thể. Cũng trong một lần như thế đã làm nảy sinh những
tình cảm tốt đẹp, những kỉ niệm khó quên trong đời người. Chính (Cánh võng không
người) đã có một đêm trăng kỷ niệm với người con gái mà mình trân trọng và mến
thương cùng ám ảnh về sự chao đảo đáng sợ của vầng trăng lắc lư như cánh võng
không người.
10

11. Môi trường quân ngũ cũng là nơi gắn liền với tuổi trẻ trong những ngày tháng
rèn luyện của đời lính. Lớp thanh niên hậu chiến vừa rời ghế nhà trường, thoát ly gia
đình có thể tìm thấy ở cuộc sống quân ngũ một môi trường thử thách và tôi luyện
cho mình trưởng thành. Chiến tranh qua rồi song vẫn còn đó nỗi đau của những gia
đình có người thân đã mất tích khi làm nhiệm vụ (Mảnh vỡ của đàn ông) hoặc còn
có người hy sinh khi tháo gỡ bom mìn sót lại (Nói bằng lời của mình). Với mấy năm
đi bộ đội, Hồ Anh Thái có đủ cho mình những trải nghiệm về đời lính để có cái nhìn
của người trong cuộc. Có thể thấy rõ những điều này qua các truyện ngắn: Mảnh vỡ
của đàn ông, Có cặp mắt nhìn theo, Nằm ngủ trên ghế băng...
Trong thời gian chờ việc ở nhà máy dệt, Bảo (Mảnh vỡ của đàn ông) đầu
quân cho một đơn vị bộ đội. Tại đây, những điều mới lạ về cuộc sống nhà binh lần
đầu ta được biết. Đó là câu chuyện về nỗi khiếp đảm của người dân khi gặp cánh
lính thời bình: đám công binh quần áo lao động rách rưới ào một cái đến các quán
hàng đóng gần phố núi. Họ bóc bánh ăn, tự tiện mở thẩu lấy kẹo lạc ăn, uống nước
chè... Khi người dân đòi trả tiền thì trợn mắt: quân với dân như cá với thớt thế à?
Sở dĩ có việc làm đáng xấu hổ trên là bởi cả hai chiều phân phối chỉ đủ cho đám
lính ăn đói mặc rét nên họ mới làm bậy. Với họ, có làm vậy thì khi bị phạt cùng
lắm cũng chỉ là đi cải tạo ít hôm. Khi đó, họ trở thành "phạm" trong quân đội.
Chính vì vậy mà người dân lại sợ lính hơn cả đám thường phạm.
Trường hợp của Hoạt trong Có cặp mắt nhìn theo lại khác. Anh đi lính là để
thay đổi và hoàn thiện mình hơn trong mắt Châu - người con gái mà anh yêu. Việc
quản lý một đơn vị nuôi quân toàn là nữ thật chẳng dễ dàng gì, lại thêm cảm giác
luôn có cặp mắt dõi theo của Châu làm nhiều lúc anh thấy khó xử và trở nên khó
gần với đám lính nữ mỗi người một tính. Sau một thời gian, Châu cũng nhận ra
Hoạt đã thay đổi nhưng nét nghịch ngợm, láu lỉnh mà cô thích ở anh cũng không
còn. Đó là những điểm cho thấy anh cần phải chính là anh chứ không phải là một
người khác.
Cũng trong môi trường quân đội, Hiếu - một thanh niên ngang ngổ, ưa dùng
bạo lực làm sức mạnh - dần nên người. Những bài học, những tâm sự của chú Kiên
về tình bạn, về sự hy sinh của lớp cha anh đã làm Hiếu thay đổi. Quan hệ thân tình
giữa hai chú cháu không làm mất đi tính kỷ luật của quân đội mà còn giúp Hiếu có
tác phong thực sự của một người lính để những ngày sống trong doanh trại trở nên
có ý nghĩa tốt đẹp hơn đối với anh (Nằm ngủ trên ghế băng).
Dù chỉ tập trung phản ánh đời sống của lớp trẻ trong một vài môi trường
thông thuộc như đã kể trên song Hồ Anh Thái đã phần nào mở ra một hướng khám
phá hiện thực mới mẻ cho truyện ngắn thời hậu chiến. Những trang viết tươi tắn,
hồn nhiên của một cây bút trẻ cả về tuổi đời lẫn tuổi nghề đã mang lại cho người
đọc nhiều cảm nhận thú vị. Nó như một luồng gió mát lành khác lạ thổi vào đời
sống văn học lúc này. Và điều chúng tôi muốn nhấn mạnh ở đây là: Hồ Anh Thái
có góc nhìn riêng của người trong cuộc với những trải nghiệm thực sự của đời học
sinh, đời lính để có thể thấu hiểu tường tận đối tượng phản ánh cũng như hiện thực
11

12. cuộc sống của một thế hệ. Từ đó, dự báo về khả năng vươn xa của nhà văn trong
hành trình sáng tạo sau này.
1.1.2. ... đến những băn khoăn, khát vọng và niềm tin của tuổi trẻ trước
cuộc đời
Cảm quan lãng mạn của tuổi trẻ chưa cho phép truyện ngắn Hồ Anh Thái
thật sự đi sâu phản ánh trực tiếp những vấn đề nổi cộm của hiện thực lúc này. Cái
nhìn hiện thực của nhà văn "trưởng thành" hơn trong các tiểu thuyết. Dù vậy, ta
vẫn thấy ở đây sự đằm lắng bởi những băn khoăn của tuổi trẻ trước ngưỡng cửa
của cuộc đời. Đó là sự kiếm tìm, xác lập những thang bảng giá trị mới của tuổi trẻ
nói riêng và của con người trong cuộc sống thời hậu chiến nói chung. Điều này
được thể hiện một cách sâu lắng đẹp đẽ trong cuốn tiểu thuyết giàu chất thơ, chất
lý tưởng Người và xe chạy dưới ánh trăng và sau đó là Trong sương hồng hiện ra,
Người đàn bà trên đảo. Trước những thời điểm có tính chất bước ngoặt của cuộc
đời, người ta thường suy tư để lựa chọn hướng đi đúng hay khao khát hoàn thiện
bản thân. Cấu tứ ấy đã trở nên quen thuộc, xuyên suốt các truyện ngắn trong tập
Mảnh vỡ của đàn ông, Những cuộc kiếm tìm, Chàng trai ở bến đợi xe, Đi về phía
mưa...
Những băn khoăn đó là gì? Là câu hỏi về sự lựa chọn giữa hai cách sống:
ngại khó nên chờ ăn sẵn như Khải; hay xông xáo, quyết tâm, không sợ gian khổ
như Hoàn? (Chàng trai ở bến đợi xe). Là sự kiếm tìm tình yêu theo kiểu gặp chăng
hay chớ hay phải xem nó là vấn đề nghiêm túc? (Những cuộc kiếm tìm). Khi nào
con người mới trưởng thành, mới thực sự có ý thức về trách nhiệm với cuộc sống
của bản thân? (Nằm ngủ trên ghế băng). Phải làm sao tránh những lầm lạc hay
thức tỉnh sau lầm lạc khi mà chỉ một chút nhận thức sai lệch, thiếu niềm tin vào
cuộc đời, anh sẽ mất tất cả và việc lấy lại niềm tin ấy không phải là điều dễ dàng?
(Cuộc săn đuổi).
Nét tươi mới, trẻ trung ở những truyện ngắn đầu tay của Hồ Anh Thái trước
hết đến từ những câu chuyện về tình yêu không còn nhuốm mùi thuốc súng. Đó
cũng là điều mới mẻ của nội dung truyện ngắn Hồ Anh Thái trong khi sáng tác của
lớp đàn anh vẫn chưa đi hết quán tính của văn học cách mạng. Họ còn bận bịu với
vấn đề nhận thức lại chiến tranh cùng những góc khuất lấp, bi hài; những sự tréo
ngoe, trái ngang nay mới được hé mở... Mối quan tâm của nhà văn trẻ cũng không
ngoại lệ nhưng đó là chuyện anh kể trong tiểu thuyết như chúng tôi đã từng đề cập
ở trên. Trong truyện ngắn, tác giả thể hiện những nhận thức và khát vọng về tình
yêu, về cuộc sống của tuổi trẻ - lớp người cũng trẻ như mình.
Đó không phải là những câu chuyện tình lý tưởng, những bản tình ca của
một thời nhằm đề cao, tôn vinh, khẳng định sức mạnh bất khả chiến bại của con
người. Cũng không phải là cái ngoái nhìn đầy tiếc nuối của những người từng trải
về quá khứ. Đó là tình yêu trẻ trung, hồn nhiên, trong trẻo và lãng mạn gắn liền với
sự kiếm tìm, theo đuổi và khát vọng: người yêu đến như phát hiện của Acsimet về
lực đẩy của nước, như chân lý vô cùng giản dị cứ tìm rồi sẽ gặp, người đó có khi ở
ngay bên ta, rất gần ta vậy (Những cuộc kiếm tìm). Mặc cảm vì cách hành xử
12

13. không đẹp của mình với bố của người yêu khiến Hiển khó mở lời. Nhưng Tuấn đã
cho anh cơ hội khi hỏi rằng: Sao anh không đến? Hay chỉ qua lần đầu gặp gỡ (Gặp
nhau có một lần), tình yêu đến bất ngờ khiến Hùng phải suy nghĩ nghiêm túc
chuyện tình cảm của mình. Cô gái cùng anh làm người hùng trong cuộc giải thoát
cho ông bố - cô gái là một con người đầy bản lĩnh và mạnh mẽ - sao không khỏi
khiến trái tim chàng trai xao xuyến? Và sự động viên của người bạn gái hẳn sẽ
giúp Tứ - người vốn nặng lòng với quá khứ - xóa đi mọi đau buồn, tiếc nuối để đón
chào những điều tốt đẹp đến với mình (Đi về phía mưa).
Kỷ niệm về tình yêu đẹp trong chiến tranh còn được nhắc lại trong truyện
ngắn Mảnh vỡ của đàn ông. Châu và Tĩnh yêu nhau chỉ sau vài bận cùng đi làm
nhiệm vụ. Khi họ ở giữa khoảng lặng của hai trận bom: "Phút giây thần tiên bất
ngờ đến - không còn ai nghe tiếng bom rơi đạn nổ nữa, chỉ còn một dòng suối thao
thiết chảy, có hoa thơm cỏ lạ và ngào ngạt hương rừng" [69; tr 75]. Nhưng chiến
tranh đã làm ly tán họ. Bảo - đứa con trai, kết quả của tình yêu ấy giờ đã trưởng
thành đủ để nhận thức được trách nhiệm của mình trước tổ ấm gia đình, biết hàn
gắn cho những buồn đau của mẹ, của người thân. Anh cảm thấy mình có lý khi đến
với Duyên bằng trách nhiệm, bằng tình thương, muốn bù đắp cho cô khỏi những
thiệt thòi. Bảo đã không dám chắc chắn cho lòng chung thủy của mình dù không
bao giờ dám nghĩ đến chuyện chia ly.
Cánh võng không người là câu chuyện tình yêu đượm buồn. Chính đã cảm
mến Hảo, người con gái hơn mình tới năm, sáu tuổi. Có lẽ vì lây cái ước mơ của
Hảo mà anh cũng theo học ngoại ngữ và họ đã gặp nhau, học cùng nhau dưới một
giảng đường. Chính đã dành cho Hảo một tình cảm vô cùng trong sáng và thánh
thiện. Người con gái ấy mang vẻ đẹp đôn hậu, dịu dàng nhưng lại đến trong cuộc
đời anh như một ảo ảnh. Sự ra đi lặng lẽ của Hảo là một mất mát không gì lấy lại
được. Những bài thơ anh viết sau đó như nhỏ ra từ mấy đầu ngón tay bị đâm cho
chảy máu - và anh biết mình đã thực sự có được cái gì.
Có tình yêu đẹp đẽ, sáng trong là có một tình cảm đầy ý nghĩa, mang tinh
thần đắp vun, xây dựng và cả sức mạnh của một niềm tin vững vàng. Mang theo
tình yêu ấy đi vào đời, con người sẽ làm nên, sẽ tạo ra những điều tốt đẹp, kỳ diệu
và sẽ vươn xa hơn trong hành trình của cuộc sống sau này.
Bên cạnh những giá trị, ý nghĩa gắn với khát vọng về tình yêu, khát vọng
sống, truyện ngắn Hồ Anh Thái chặng đường đầu cũng thể hiện niềm tin, lòng lạc
quan hướng vào cuộc sống mới. Tinh thần lạc quan đầy ắp những trang viết của nhà
văn trẻ tuổi viết về tuổi trẻ. Không phải là không có những thất vọng trước những
kiểu người thực dụng, tầm thường, sống buông thả hay khoe mẽ, kiểu cách và giả
tạo (kiểu như Thước, Ê Li trong Những cuộc kiếm tìm, Nhi trong Cánh võng không
người hay gã Mèo Đực trong Gặp nhau có một lần...) nhưng những câu chuyện nói
trên luôn khiến ta tin tưởng vào những con người đáng yêu đầy bản lĩnh, có tâm hồn
sáng trong, lành mạnh, biết ước mơ, biết hướng tới lý tưởng cao đẹp của cuộc đời.
Niềm tin ấy gắn với hàng loạt nhân vật xưng "tôi" mang hình bóng tâm tư của tác
giả, với những người con gái như Hạnh, Dung, Tuấn sớm biết lo toan, sống có trách
13

14. nhiệm và giàu tình thương yêu với gia đình, bè bạn. Đó là những đồng đội tốt bụng,
vô tư như bác Đằng, bác Đắc, chú Kiên... luôn có sự định hướng kịp thời, quan tâm,
lo lắng, bảo ban cho lớp trẻ với mong muốn giúp họ nên người. Và đặc biệt, những
suy tư của nhân vật "tôi" trong Những cuộc kiếm tìm, Chàng trai ở bến đợi xe,
Mảnh vỡ của đàn ông... cũng làm ta chứa chan hy vọng.
Như vậy, tuổi trẻ với sức mạnh, lòng nhiệt huyết, biết sống với tình yêu đẹp
và biết chọn hướng đi đúng đắn trong cuộc đời sẽ tự mở ra cho mình một tương lai
đầy hứa hẹn... Tất cả những điều nói trên tạo cho trang viết của Hồ Anh Thái ánh
sáng của niềm tin dù rằng những khốn khó, những bi kịch cuộc đời và những bộn
bề của thực tế vẫn còn làm cho người ta phải vướng bận, băn khoăn. Bức ảnh Hoàn
chụp để lại cho Khải (trong Chàng trai ở bến đợi xe) đã nói lên điều đó. Cuộc sống
lao động đầy bụi bặm, đầy nắng gió mới thực sự là nơi tôi luyện con người. Giữa
đống gạch đá, sắt thép ngổn ngang ấy, trông Hoàn thật rắn rỏi, chững chạc, vững
vàng. Đó là tư thế đẹp nhất của tuổi trẻ.
1.2. Đời sống công chức, thị dân trong guồng quay của cuộc sống đương đại
Từ sau đổi mới, chúng ta lại phải đối mặt với một cuộc chiến khác. Đó là
cuộc chiến gian khổ và hết sức phức tạp giữa cái mới và cái cũ, cái tiến bộ và lạc
hậu, giữa cái nhân văn và phản nhân văn, tốt và xấu, cao thượng và thấp hèn...
Hiện thực này là mảnh đất giàu tiềm năng cho những tìm tòi, sáng tạo của những
nghệ sĩ được khuyến khích vừa bám sát thực tiễn đất nước, gắn bó với cuộc sống
của nhân dân, bảo vệ và phát huy những truyền thống tốt đẹp của dân tộc vừa tiếp
thu tinh hoa văn hóa, tinh thần của nhân loại, sáng tạo nên những tác phẩm có giá
trị tư tưởng, nghệ thuật cao, có tác dụng to lớn trong việc xây dựng con người, cải
tạo xã hội, đồng thời lên án, phê phán không khoan nhượng những tiêu cực, xấu xa
đang cản trở sự phát triển của đất nước và con người. Đi cùng cuộc sống, nhà văn
phải là người có cái nhìn hiện thực sâu sắc, phát hiện ra những vấn đề nổi cộm, căn
bản, cốt lõi; mổ xẻ và hình dung nó bằng nghệ thuật; đồng thời dự báo về con
đường phía trước của hiện thực đó và đưa ra những lời cảnh tỉnh.
Trong khi phần nhiều tác giả lớp trước tập trung phản ánh những mặt lạc
hậu, lỗi thời của cơ chế cũ đã đem đến không ít bi hài kịch thì Hồ Anh Thái ở mảng
truyện ngắn những năm gần đây lại đi vào mổ xẻ những cái lố lăng, kệch cỡm của
con người trong cơ chế mới từ góc nhìn thế sự, đạo đức về xã hội hiện thời... Xu
hướng phản ánh mặt tiêu cực của đời sống như một nhu cầu chung được đặt ra
mạnh mẽ trong sáng tác của nhiều cây bút xông xáo, trong đó Nguyễn Huy Thiệp
là một đại diện tiêu biểu. Với Hồ Anh Thái, những hiện thực mặt trái được nhà văn
đề cập là mảnh đất riêng chưa được chú ý khai thác nhiều hoặc chưa để lại ấn
tượng. Là người nhập cuộc, có tư tưởng cấp tiến, Hồ Anh Thái tỏ ra thông thuộc
những vỉa tầng, những mảng nổi, mạch chìm của đời sống công chức, thị dân hiện
đại. Không hướng về những truyện ngắn giả lịch sử, tìm về những bài học nông
thôn hay huyền thoại phố phường kiểu Nguyễn Huy Thiệp hoặc đặt ra một cách
riết róng những vấn đề về một thế giới vô nghĩa và cả vô hồn kiểu Phạm Thị Hoài,
14

15. Hồ Anh Thái tái hiện một cách sinh động và chân thực những mảng tối, những góc
khuất của đời sống thị dân, công chức cùng những thảm trạng trong đời sống văn
hóa, nghệ thuật thời "mở cửa". Đây hẳn là mảng hiện thực làm nên thế mạnh của
ngòi bút Hồ Anh Thái, mang lại ấn tượng sâu đậm khó quên với độc giả. Tất cả
được tập hợp trong ba tập truyện ngắn tiêu biểu gần đây: Tự sự 265 ngày, Bốn lối
vào nhà cười, Sắp đặt và Diễn...
1.2.1. Những góc khuất tối của đời sống công chức, thị dân thời "mở
cửa"
Thước đo cuối cùng của văn học chính là sự đóng góp của nhà văn cho đời
sống hôm nay, là sự chung tay cải tạo cuộc sống và con người. Từ quan niệm ấy,
mối quan tâm của nhà văn đích thực là phải làm sao cho ngòi bút sắc bén của mình
chạm vào được những tầng sâu, đáy cùng của sự thật, đối mặt với tất cả những gì xù
xì, thô nháp; những khuất tối, âm u, gai góc của cuộc đời...
Hơn lúc nào hết, mong muốn của người cầm bút là phải phát huy đầy đủ
chức năng xã hội của văn học nghệ thuật để khắc phục tình trạng văn nghệ chỉ thực
hiện chức năng phản ánh đã bị hiểu một cách cứng nhắc, thô thiển và thói quen chỉ
nói một chiều. Hồ Anh Thái cũng như nhiều nhà văn có trách nhiệm khác đã mạnh
dạn tìm kiếm những thể nghiệm mới và tạo dựng bản sắc riêng cho mình dựa trên
vốn sống, những trải nghiệm cá nhân về môi trường mình sống, về công việc mình
biết, mình làm; về những sự thực mình chứng kiến, quan sát với cái nhìn sắc nhạy,
ngày càng tỏ ra tự tin và táo bạo hơn trong sáng tạo nhằm đặt ra những vấn đề có ý
nghĩa xã hội mang tính thời sự, cấp bách cùng những dự cảm của một tấm lòng,
một tâm hồn không ít trở trăn, vật vã. Hơn ai hết, nhà văn là người nhận ra rõ nhất
đằng sau cái bề mặt tĩnh lặng, yên ả của hòa bình lại ngổn ngang nhiều thách thức
phức tạp. Hiện thực cuộc sống trong truyện ngắn Hồ Anh Thái những năm gần đây
được cảm nhận với tất cả sự nham nhở, nhố nhăng, phồn tạp, xô bồ.
Như đã trình bày, trong những tập truyện ngắn mới xuất hiện gần đây, Hồ
Anh Thái tập trung khai thác đề tài đời sống công chức, thị dân thời "mở cửa". Đó
là những trang viết khá ấn tượng về lớp người làm công ăn lương ở công sở, văn
phòng, những viên chức thuộc thành phần "trí thức" của xã hội hiện đại, các nhà
nghiên cứu, quan chức, giới ngoại giao... và thành phần thị dân theo đúng nghĩa
đen là những người sống ở thành thị, làm nghề tự do như buôn bán, những người
nghỉ hưu, người giúp việc ...
Các truyện ngắn trong tập Tự sự 265 ngày của Hồ Anh Thái gợi lên trong
người đọc những hình dung về đời sống công chức ít nhiều mang dấu ấn nghề
nghiệp và môi trường sống của tác giả. Nhà văn cho rằng 11 truyện ngắn dựa trên
một "cấu trúc liền mạch về đời sống công chức..., ngay cả trong những chuyến đi
nghỉ mát ra các bãi tắm thì đời sống công chức, sở thích công chức, những ước ao
cũng rất công chức vẫn đeo bám, không buông người ta ra" [71; tr 224]. Những
câu chuyện trong tập truyện mở ra một không gian nghệ thuật vừa quen thuộc, gần
gũi lại vừa mới mẻ, xa lạ: một phòng khách - nơi người ta học được nhiều mánh
15

16. lới, trải qua nhiều kỳ sát hạch để tiến những bước xa hơn trên con đường danh lợi;
một sứ quán với những trò đời trớ trêu không hiếm gặp; một viện nghiên cứu, một
công sở với những gương mặt nhàm chán, vô vị trở đi trở lại nhiều trong các
truyện ngắn. Đó không phải chỉ là những biểu tượng cho một cuộc sống nhiều tù
đọng, quẩn quanh kiểu "sống mòn" mà còn gợi một vẻ ngoài hào nhoáng, lịch sự
để hé mở những sự thật thấp kém bên trong của giới trí thức công sở. Đó là những
kẻ đang cố tìm cách chen chúc, cố lọt được vào phòng khách của một vị quyền thế
mong có cơ hội gặp giới ngoại giao để tạo đà cho một chuyến đi nước ngoài hoặc
tìm một cơ hội thăng tiến (Phòng khách). Việc đi nước ngoài, đặc biệt là đến nước
Mỹ đồng nghĩa đến với sự giàu sang, phú quý. Tư tưởng vọng ngoại nảy sinh từ
tâm lý hy vọng đổi đời ở một miền đất khác tổ quốc mình (Tờ khai visa, Vẫn tin
vào chuyện thần tiên...) Vì tham vọng đó mà không ít kẻ "chiến thắng" cố kiên
nhẫn khai đủ ba mươi lăm điều trong tờ khai visa, kể cả việc dẹp đi cái máu Đại Cồ
Việt để đến một nước "chiến bại". Cuộc sống nhàn nhã, tẻ nhạt văn phòng khiến
những công sở vốn thiếu công trình nghiên cứu lại thừa những chuyện tiếu lâm
hiện đại (Chim anh chim em, Bóng ma trên hành lang...).
Theo Nguyễn Chí Hoan: "Mỗi truyện ngắn (của Hồ Anh Thái) đều bày ra
một bối cảnh, phông màn khác nhau nhưng tấn bi kịch của cuộc đời gần như chỉ
một. Đây là mặt trái của một lớp thị dân hiện đại" [71; tr 250]. Nhà văn quả là
người có con mắt tinh tường trong việc nắm bắt những vấn đề nhạy cảm của đời
sống công sở và cũng thật thâm sâu khi dựng lên những chân dung trí thức. Đó là
những vị giáo sư văn chuyên phân tích xác ướp và những vị giáo sư sử học luôn
dạy học theo lối chay tịnh. Trí thức như vậy tất yếu sẽ sinh ra những giảng đường
vùng trắng bên cạnh nền giáo dục gia đình bỏ hoang (Phòng khách). "Nền giáo
dục thì ngủ gật như khóa họp thường niên, xêmina, hội thảo quốc tế và khu vực"
(Chợ). Qua cái miệng "tán vặt" khơi khơi thú vị của một anh chàng xe ôm, một
người từng lái xe cho giám đốc sở giáo dục, chứng kiến quá nhiều chuyện cán bộ,
chuyên viên sở đem những kế hoạch, dự án rút tiền để bàn bạc trong xe đến mức
nổi hứng nghĩ ra cả một đề tài nghiên cứu cấp bộ: "Thử tìm hiểu tính cách người
Việt thông qua những biểu hiện và cách thức xử lý khi tham gia giao thông" trong
khi các giáo sư cả đời nghiên cứu có vật vã, vắt óc cũng không nghĩ ra một cái đề
tài nên hồn (Anh xe ôm một chặng đường núi). Giữa cái thời buổi nhập nhèm thật
giả, từ đồ ăn, đồ mặc, đồ du lịch cho đến vật liệu xây dựng, cho đến bằng cấp danh
hiệu lâu lâu lại thấy phanh phui ra là của rởm hết thì chuyện học thuật, phong hàm
cũng nhiều phách. Khi được tin dùng thì bằng cấp, kiến thức chỉ là thủ tục (Chợ).
Trí thức gì mà từ viện trưởng nhặt nhạnh tất cả những bài tiểu luận, những
văn bản đề nghị xin phép, những báo cáo hội nghị kiểu vơ bèo vạt tép thành tuyển
tập cá nhân đánh dấu một đời đi theo khoa học bằng xe công rồi xin tài trợ của
các hãng xe hơi để xuất bản thành tuyển tập cho tới ông tổ chức chạy chọt lo mua
hàng lô đất cho người nhà, đồng nghiệp để kiềm tiền đấm mồm, đấm miệng, tiền
chênh lệch... (Chạy quanh công viên mất một tháng). Và không thiếu những kẻ
"lưu manh giả danh trí thức" mà con đường tiến thân vô cùng hạ lưu, bỉ ổi. Cơ chế
xin cho, sự láu cá, cơ hội và cả sự hèn hạ, giả trá đã giúp không ít kẻ leo lên được
16

17. nhiều nấc thang danh vọng, tiền tài. Điều này gợi nhiều suy nghĩ về những câu
chuyện có thực của giới trí thức đang diễn ra trong cuộc sống hôm nay. Đó không
còn là những hình tượng trí thức tiểu tư sản đã đi vào sáng tác của Nam Cao trước
cách mạng mang thân phận nô lệ, bị gánh nặng áo cơm ghì sát đất, khó có thể
khẳng định và bảo toàn nhân cách. Hồ Anh Thái đã tiếp tục khám phá đối tượng
còn mới mẻ và khá phức tạp này với thái độ nhìn thẳng vào sự thật và sự thông
hiểu của người trong cuộc. Cùng với những tác giả khác như: Ma Văn Kháng,
Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Quang Thân... dù chưa đủ tạo nên một vệt đậm cho đề
tài nói trên, song Hồ Anh Thái cũng đã thể hiện một cách nghiêm túc tinh thần tự
nhận thức về giới mình với một mối hoài nghi lành mạnh về vai trò dẫn dắt xã hội
của trí thức trong một điều kiện xã hội có nhiều ưu việt hơn. Không đi vào bi kịch
sống mòn, lạc thời, quẫn bách của trí thức, điều nhà văn quan tâm hơn chính là
những mặt trái của đời sống công chức cùng những thói tật không đáng có ở những
kẻ này. Từ đó, rung lên những hồi chuông cảnh tỉnh đối với con người, trong đó có
cả bản thân mình (xem thêm mục 2.3.1 chương 2).
Bên cạnh đó, diện mạo văn phòng, công sở trong Tự sự 265 ngày cũng đầy
sự lem nhem, nhếch nhác. Đám công chức buổi sáng đi như cướp đường đến công
sở chỉ để dềnh dàng buôn dưa lê. Đám viện sĩ mỗi tháng đến viện có khi chỉ được
bốn ngày. Đề tài năm nay chưa có thì sang năm, không có cũng chẳng chết ai, thiếu
đề tài một năm chẳng lo bằng thiếu gạo ăn vài ngày. Văn phòng thì tổ chức đủ các
loại văn hóa ăn trưa, văn hóa khao, văn hóa chiêu đãi mà nếu ai không góp mặt thì
bị coi như một tính cách "phản xã hội" (Chạy quanh công viên mất một tháng).
Vậy mà chả ai ưa ai, chả ai phục ai. Có mặt vợ khen chồng, có mặt chồng khen vợ,
vắng mặt họ thì nói xấu cả hai, chỉ chê bai, bôi bác sau lưng, trước mặt thì cười
nói bắt tay ca mừng...
Trong khi phác vẽ những nét thô lậu của giới công chức, Hồ Anh Thái còn
cho người đọc thấy điều đáng sợ hơn cả là sự tha hóa, vô độ, những biểu hiện lệch
chuẩn của trí thức, trong đó có quan chức (Lũ con hoang, Chim anh chim em, Cả
một dây theo nhau đi...). Không hiếm gặp những chuyện về sự tham nhũng, sa đọa
ở những kẻ có quyền và có tiền. (Điều này sẽ được nói kỹ hơn ở chương 2, mục
2.3). Cánh giàu xổi thì nổi lên nhờ những dự án xóa đói giảm nghèo của Phao, của
Xép, của Dipi, ôm một cục tiền về mua đất, xây nhà ở Hà Nội. Xếp trên, xếp dưới
bỗng chốc trở thành người Hà Nội, bảo nhau đi xây nhà mới. Cũng có kiểu phất
nhanh như vậy nhưng lại bằng những cách thức, con đường khác: buôn ma túy và
buôn đất (Cả một dây theo nhau đi).
Dù chỉ được đề cập ở một số tác phẩm, nhưng đời sống của giới trẻ thành thị
cũng gợi nhiều trăn trở về tâm lý sống gấp, thực dụng và buông thả... Những người
trẻ tuổi ấy có quan niệm yêu đương hết sức hiện đại: "Yêu thì cứ để thế mãi cho
đẹp, sao lại mưu toan hủy diệt nó bằng hôn nhân. Hôn nhân rồi nằm bên A lại so
sánh với B, rách việc" (Chợ)... Một cô gái bố Kinh, mẹ Hà Nội bước vào cuộc sống
thị thành như "đẩy tung cánh cửa không khóa". Cô ta (Tân) chuyển nghề đến
chóng mặt, sẵn sàng phá tan ngôi nhà cổ kỷ niệm mà chẳng có chút vướng bận gì
17

18. để xây phòng karaoke máy lạnh (Bên đường tàu có ngôi nhà cổ). Thêm cả chuyện
ăn miếng trả miếng đến lạnh lùng, tàn bạo với kiểu yêu đương "mây mưa mau
tạnh" không khỏi làm ta lo ngại (Mây mưa mau tạnh). Rồi những thú vui quái đản,
kỳ quặc của đám trẻ theo kiểu sức lực thừa không biết để đâu, không làm việc trí
óc thì phải bằng cái quần quật thể xác: học võ, theo đòi phim trinh thám, rút mật
gấu, đua xe tìm cảm giác mạnh - những cuộc đua mà kẻ đua không chết chỉ gây
họa cho người khác. Có những thanh niên ôm mộng đi nước ngoài làm ăn thì mỉa
mai: "luận điệu tuyên truyền của những ông bô bà khốt không muốn thả con cái ra
với thiên hạ, cứ khư khư giữ chúng sống lay lắt bằng tình thương nghèo khó của
mình, cứ lai nhai sao không lo làm ăn chí thú ở ngay cái nơi gần gũi quen thuộc mà
để cho ảo vọng miền đất hứa xa xôi dụ dỗ đánh lừa" [71; tr 209] còn bản thân mình
thì lại nhốt mẹ ở một cái lô giống cái chuồng chim suốt ngày làm bạn với đủ mọi
kênh tiếng Việt trên truyền hình (Chạy quanh công viên mất một tháng). Rồi những
kiểu con gái mạnh bạo, dữ dội như cô Sâm Banh - thản nhiên kể với chàng trai Việt
kiều như thế này: Dạo em mười lăm, thằng bồ em mười sáu cùng đua xe, "thằng bồ
đâm vào gốc cây chết tươi, em văng ra xa, đứng dậy như không, lột chiếc dây
chuyền của nó làm kỷ niệm... Bây giờ em chỉ thích lấy Tây như anh, Tây mà hiền
lành tử tế thì sẽ giúp em tu nhân tích đức" (Vẫn tin vào chuyện thần tiên).
Cánh trẻ đã vậy, còn cánh già thì sao? Già rồi vẫn có những lầm lạc trong
tình yêu, những hoang tưởng về bản thân không đáng có ở những người đã lên tuổi
ông, tuổi bà. Một bà mẹ tuổi sắp nghỉ hưu mà vẫn yêu đương đủ vành đủ vẻ, ong
bướm dập dìu đi về. Đối tượng tán tỉnh bà là những ai? Một ông hưu trí về già, ra
khỏi cơ quan mới trở thành chiến sĩ đấu tranh cho công lý, lại còn thích làm thơ,
chuyên tra tấn người khác bằng việc xuất bản miệng cả tập thơ dài. Có ông thầy đã
sáu mươi chín tuổi mà khi hướng dẫn sinh viên làm khóa luận tay vẫn sờ mó, bốc
bải tưng bừng. Có ông lại lừa tình rằng mình giàu có. Lúc lấy nhau rồi mới làm
người ta ngã ngửa người ra vì thất vọng nhưng khi đó thì mọi sự đã rồi! (Cây
hoàng lan hóa thành cây si)...
Đi vào những mảng tối, góc khuất của đời sống thị dân sẽ gặp thêm nhiều
vấn đề nhức nhối (tương tự mảng hiện thực đầy tính thời sự được tác giả đề cập
trong Cõi người rung chuông tận thế: tệ nạn mua bán dâm, hối lộ, quyền lực xã hội
đen hoành hành, chuyện giải tỏa mặt bằng, chuyện kinh doanh nhà nghỉ, khách
sạn...). Một góc nhỏ Sài Gòn luôn sẵn những hộ nuôi gấu lấy mật: "Những con gấu
dáng vóc hùng dũng cao tới gần hai mét nhưng là thứ gấu mất mật bạc nhược bệnh
hoạn, những hảo hán rừng xanh sa cơ giờ bị nhốt trong chuồng sắt, cũng ăn cám
tồng tộc như lợn trong nhà". Nhân chuyện, tác giả hạ lời bình: "Độc ác là con
người, nghĩ ra các khái niệm nhân văn nhân đạo vị tha cũng là con người" (Chạy
quanh công viên mất một tháng). Chuyện nuôi gấu thì thậm thụt che giấu như tiệm
karaoke, tiệm cắt tóc thanh nữ giấu gái! Nhan nhản những dịch vụ nhà nghỉ, khách
sạn mở ra từ trung tâm thành phố đầy đủ tiện nghi cho đến những nhà nghỉ vùng
ven mà sự phục vụ luôn sẵn sàng, chí ít cũng đáp ứng được những nhu cầu cùng
tận, thỏa thuê của con người (điều này cũng được nói rất kỹ trong tiểu thuyết Mười
lẻ một đêm). Nếu có một phép màu xảy ra như chuyện chập điện chẳng hạn thì bao
18

19. nhiêu khách sạn, tường vách sẽ biến mất trơn chỉ còn những khách trọ và nhân
viên không áo quần, không tư trang, trần trụi, nồng nỗng co cụm lại như trong một
giáo phái mới khuyên con người từ bỏ mọi hình thức sở hữu, kể cả áo quần (Chạy
quanh công viên mất một tháng)... Có cả những chuyến du lịch của người thành
phố về nông thôn với con mắt "thẩm mỹ nhà quê chê miệt vườn": "Cái làng có hồ
núi Cốc mà làm dịch vụ thì bỗng nhiên đổi đời, bỗng nhiên coi thiên hạ bằng ngóe.
Đám công chức thuê tàu đi trên hồ nghe bài hát hú hít liêu trai vọng về từ cõi âm,
rồi lên bờ chui đầu vào hai cái hang nhân tạo, xem thì ít mà bình đểu cười đểu thì
nhiều" [72; tr 237]. Thật là một chiều thứ bảy, chủ nhật kiệt sức thỏa mãn dục vọng
hiếu kỳ, một thứ gia vị cho đời sống công chức tẻ nhạt (Cả một dây theo nhau đi).
Rồi cả chuyện mua đất, làm nhà hàng loạt, dựng lên những phố toàn nhà quan của
mấy ông dự án miền núi đầy của chìm. Những miếng đất trước đó là bãi vàng đen
giờ chuyển thành vàng ròng mọc lên nhà cửa tưng bừng phô trương (Cả một dây
theo nhau đi) với những kiểu thiết kế chửi mỹ thuật, cho sum họp thập cẩm nhiều
nền kiến trúc lại, không theo một quy chuẩn nào (Vẫn tin vào chuyện thần tiên).
Câu chuyện xóa đói giảm nghèo cho vùng núi qua miệng anh xe ôm vui tính đâu
còn là cái gì bâng quơ, vô thưởng vô phạt: "còn vạt rừng nào thì đốt rẫy làm cái
nương con con bằng bàn tay đốt luôn cả vạt rừng. Mấy bắp ngô, mấy bao gạo
nương đổi lấy cả một sườn núi lớn cháy rụi" (Anh xe ôm một chặng đường núi).
Nói đến đất lại nghĩ đến chuyện chia chác đất đai cho con cái, chắc những người
làm tòa án cũng không lạ gì những vụ anh em nhà nọ "mua cả bó dao về cắm mốc
ranh giới, mỗi tấc đất một nhát dao chém vỡ đầu thằng nào ăn dày lấn đất" (Cả một
dây theo nhau đi). Ở bệnh viện thì không hiếm những ca cấp cứu mà nguyên nhân
là những lý do quái đản con người gây ra cho nhau hoặc tự gây cho mình (Chợ).
Đời sống sinh hoạt của thị dân hiện lên qua những trang viết về ô sin - kiểu
người giúp việc thời mở cửa - cũng đầy rẫy những chuyện tức cười: họ có những
thói xấu như ăn vụng, ăn cắp vặt, nói xấu chủ nhà, lại có cả chuyện ô sin mặc quần
áo bà chủ rồi nằm dài trên giường chờ ông chủ vì nghĩ rằng mình rồi cũng thành bà
chủ như ai... Đến cưới xin thì cũng bát nháo, hổ lốn và phô trương như kiểu đám
ma bố cụ cố Hồng trong Số đỏ của Vũ Trọng Phụng (chương XV): mời cả miền
ngược cả miền xuôi, sâm banh được rót chảy xè xè xuống tầng tháp pha lê. Lại có
cả hai nhân viên khách sạn lao vào mấy chùm bóng bay đấm túi bụi như hai thằng
du côn say đòn... Còn ở đám ma, người ta cúng tiễn bao nhiêu thứ mà chỉ đời nay
mới có, chỉ đời nay mới thấy: xe hơi, nhà lầu, thuốc lắc... lại thêm cả mấy mỹ nhân
làm hình nhân thế mạng để người chết về cõi âm có năm thê bảy thiếp, bõ khi còn
sống phải ăn nhịn để dành (Cả một dây theo nhau đi).
Trở lại với chuyện đi nước ngoài: người thì mang tượng nữ thần Tự do của
Mỹ về cho bạn bè bõ chuyến công cán, kẻ xuất ngoại về ôm một cục tiền sau bao
năm tích cóp để gia đình được phen đổi đời... Cũng không ngoại trừ những chuyến
vượt biên trái phép tiền mất tật mang, mất cả chì lẫn chài, thiên đường đâu chả
thấy chỉ thấy địa ngục (Chạy quanh công viên mất một tháng). Lại có khối kẻ đi rồi
thì bằn bặt không về (Chim anh chim em, Bên đường tàu có ngôi nhà cổ).
19

20. 1.2.2. Những thảm trạng của đời sống văn hóa, nghệ thuật
Một vấn đề khác cũng trở thành mối quan tâm, chú ý của Hồ Anh Thái - đó
là những thảm trạng, sự xuống cấp ở một số lĩnh vực của đời sống xã hội trong đó
có văn hóa, nghệ thuật trước tác động của mặt trái cơ chế thị trường. Đây là góc
nhìn sâu vào một mảng hiện thực đang gây chú ý, bức xúc nhiều trong công luận.
Nội dung này được tập trung thể hiện trong tuyển tập Sắp đặt và Diễn đúng như
tên gọi của nó - một sự "sắp đặt" và "diễn" với những lố lăng, biến thái nhiều màu
vẻ.
Trước hết nói về báo chí. Một tờ báo có khi ra đời trong phút ngẫu hứng của
đám dân chơi. Báo chí như một trò chơi. Nó được hoài thai bên nồi nước ốc như
một gợi ý cho tôn chỉ nghệ thuật: mang bất cứ tính chất gì cũng được, viết bất kỳ
nội dung nào cũng xong, miễn là không được nhạt. Ê kíp làm báo là một bộ sậu
nhà giàu mới nổi không cần biết gì về báo vẫn ra báo như thường. Phóng viên,
cộng tác viên chưa bao giờ viết báo giờ viết tất sẽ đem đến nhiều cái mới (Chơi).
Tiếng Việt trên mạng chát chít thì không có dấu chỉ như cái xác không hồn, bị sát
thương trầm trọng lại tỏ ra hợp với thời buổi mà cái gì cũng ăn nhanh, ăn liền, làm
tắt. Đọc thứ tiếng ấy phải ra sức mà đoán mò nội dung, kể cả những nội dung bậy
bạ (Nham). Nghề văn thì được quan niệm đã đến lúc phải tầm thường. Ai không
làm được nghề gì thì có thể chuyển sang viết văn, làm thơ, viết phê bình văn học
(Tin thật lòng). Thơ thẩn trở thành thứ ám quẻ người ta. Thi nhân rặt một lũ đồng
thơ làm cho ai nấy cũng phải mệt mỏi, bơ phờ, lê lết theo. Xét kết nạp hội viên thì
theo kiểu lọt sàng xuống nia. Có chuyện đi cửa sau của những kẻ hám danh khá
nực cười. Đến cả cô tạp vụ vệ sinh cũng mon men xin kết nạp cho mình chỉ vì đã
có công giúp một nhà thơ có tiếng đi cấp cứu. Điều này đủ cho thấy cái giá của hội
viên như thế nào. Dịch thuật thì cho ra những câu thơ lãng mạn mà đọc lên nghe cứ
như nói chuyện đau bụng đi đồng ban đêm (Giấc mộng kê vàng sùng sục đồng
quê). Ngày hội thơ, cái cờ thơ được treo ngược, con cò bay lộn đầu xuống sân Văn
Miếu, lại thêm biểu ngữ thì viết sai chính tả đến mức không biết đây là liên hoan gỉ
gì, thế mà không một ai thắc mắc (Lọt sàng xuống nia). Tất cả không khác gì một
sự phản mỹ thuật, chửi văn hóa.
Còn như hội họa, điện ảnh, âm nhạc lại càng nhố nhăng. Nghệ thuật sắp đặt
thực ra là trò đánh đố (theo quan niệm càng rối rắm, lung tung càng kích thích sự
tò mò của công chúng). Tụ điểm triển lãm "tụ" rất nhanh mà "tan" cũng nhanh. Chỉ
cần một chiêu quảng cáo rằng có cái độc hơn là tất cả đột nhiên ùa hết ra cửa.
Trang phục của diễn viên thì lố lăng chẳng ăn nhập với nhau, càng không có chút
gì thể hiện bản sắc vùng miền. Có thứ hoa văn giao duyên các dân tộc, chẳng rõ
dân tộc nào ra dân tộc nào. Thời trang đã đi đến chỗ tận thiện tận mỹ là khỏa thân
rồi bôi màu che đậy mới chứng tỏ mình hết lòng, trần trụi vì nghệ thuật... Nghệ
thuật nhìn chung trở thành cái chợ, cái sòng bạc mà không ít kẻ tham gia chơi
những cuộc đỏ đen hoặc biến nó thành sân khấu hài kịch (Trại cá sấu, Tin thật
lòng...).
20

21. Bộ mặt văn hóa được phơi bày sắc nét dưới ngòi bút biếm họa của Hồ Anh
Thái. Cũng qua đó, nhà văn phác vẽ chân dung những kẻ mang danh nghệ sĩ nhưng
bất tài, vô dụng chỉ chạy theo đồng tiền và những thú vui xác thịt, vô trách nhiệm
với nghệ thuật, chà đạp lên những giá trị nghệ thuật chân chính, từ đó mang lại cho
độc giả không ít màn bi hài thảm hại về đời sống văn hóa tinh thần. Họa sĩ là người
có biệt tài biến những ai lên giường với mình trở thành họa sĩ cho dù trước đó họ là
cô bán phở, cô kế toán, cô y tá, ô sin... Đạo diễn thì làm nên những cuộc cách
mạng nghệ thuật ngược đời. Nhân vật đẹp thì thủ vai phải là diễn viên cá sấu. Thiết
kế mỹ thuật thay thuyền thúng bằng xuồng máy, sau chuyển sang dùng bè tránh đội
giá chi phí sản xuất lên mấy triệu. Sự hết mình cho nghệ thuật được trình bày bằng
những màn khỏa thân, bôi vẽ nhằm lên tiếng bảo vệ môi trường. Độc giả hãy tưởng
tượng xem: bên những vết cây bôi màu đỏ loang lổ, nghệ sĩ trần truồng ngoi ngóp
dưới bùn như cá mắc cạn. Cảnh này được chú thích: đấy là thiên nhiên đang đổ
máu, đang kêu cứu vậy!
Chưa hết, sự phổ biến của nghệ thuật mới thật là tai hại. Nghệ thuật len lỏi
đến mọi người, mọi nhà; người người làm nghệ thuật, nhà nhà làm nghệ thuật. Một
công ty phần mềm và buôn bán vật liệu cũng mở cuộc thi quan văn với màn biểu
diễn chào mừng cây nhà lá vườn ăn đứt tiểu phẩm hài của các diễn viên đã nhờn
mặt trên đài truyền hình. Chương trình biểu diễn của công ty được dựng theo tiêu
chí nghệ thuật phải trở nên tầm thường, suồng sã, bình dân; nghệ thuật phải bị
nhiễu, bị lẫn lộn, nhem nhuốc trong cái nồi lẩu hầm bà lằng, hổ lốn, tạp pí lù hay là
đi đến chỗ không ai hiểu nổi. Họ dựng vở ca kịch Kiều tôn vinh truyền thống văn
chương dân tộc. Kiều đi giữa một bầy mọi rợ cởi trần đóng khố mũ lông chim xăm
trổ vằn vện như thổ dân rừng rậm Amazôn hát điệu One way ticket. Rồi Kiều bị
đưa vào một thanh lâu, lúc này mới hiện nguyên hình là một cave ăn quà như mỏ
khoét. Thói tham lam bị bóc trần khi Kiều lấy Từ Hải (gã chồng Tây). Thế mới lý
giải nổi thói đào mỏ như đào hầm từ lúc tóc còn xanh... Màn ca kịch Kiều kết thúc
trong tiếng vỗ tay, hú hét tán thưởng. Tính tếu táo bày trò mô phỏng xuyên tạc bài
hát được định nghĩa, được ca ngợi là thiên tài (Tin thật lòng). Và còn nhiều nữa
những mớ bòng bong, hỗn độn của đời sống văn hóa nghệ thuật được tái hiện dưới
ngòi bút sinh động của Hồ Anh Thái với trách nhiệm của một trí thức muốn văn
hóa phải thật sự là văn hóa.
Bức tranh cuộc sống trong truyện ngắn của Hồ Anh Thái hiện ra với tất cả sự
hỗn loạn, xô bồ, phồn tạp. Bao nhiêu lật mở thời hội nhập của đời sống công chức,
thị dân với những màn bi hài thảm hại, những nhếch nhác, nhốn nháo cùng những
biến thái thô lậu, hổ lốn của thảm trạng nghệ thuật đương đại được phơi bày trên
trang viết của nhà văn. Tất cả gợi cho người đọc cảm giác: phong trào Âu hóa
trong tiểu thuyết Số đỏ của Vũ Trọng Phụng gần một thế kỷ trước như đang phục
sinh và có thêm những nét mới của thời hiện tại. Nó mang đến cho ta ấn tượng về
một sự đảo điên của đời sống gây nên nhiều bức xúc. Những hiện trạng nói trên
của đời sống cũng được khai thác, làm sáng tỏ thêm trong các tiểu thuyết Cõi
người rung chuông tận thế, Mười lẻ một đêm, SBC là săn bắt chuột nhưng với một
sắc diện, một khả năng khám phá và khái quát mới của tiểu thuyết.
21

22. 1.3. Những vấn đề phổ quát của tồn tại
1.3.1. Từ những bi kịch nhân sinh...
Từ sau 1986, giữa lúc đời sống văn học trong nước nóng lên cùng nhiều hiện
tượng văn học nổi bật và dòng chảy thời sự văn học đang bộn bề, ngổn ngang với
bao vấn đề của thời kỳ đổi mới và hội nhập, Hồ Anh Thái lặng lẽ, âm thầm viết rồi
sau đó trình làng các sáng tác văn chương mở rộng những đường biên giới văn hóa.
Một hướng đi mới của sự hội nhập chăng? Anh không nói lại những điều mà đồng
nghiệp của mình đã nói như: những ràng níu của căn tính, cơ chế cũ; sự băng hoại
của những giá trị truyền thống; sự lên ngôi của lối sống thực dụng và những chống
đỡ chật vật của lương tri con người; sự thiết lập và định hình những tiêu chuẩn, giá
trị mới... nhưng những vấn đề nhức nhối của đời sống nhân sinh vẫn cứ hiển hiện
sau mỗi dòng chữ, trên từng trang viết.
Tìm về cuộc sống và con người Ấn Độ - mảnh đất còn xa lạ với người đọc
trong thời điểm này không phải là sự "lạ hóa" văn chương, một kiểu làm khác
người của kẻ thích đi chệch "đường ray" của lịch sử văn học dân tộc. Lợi thế của
người làm công việc ngoại giao (Hồ Anh Thái có sáu năm làm việc tại Ấn Độ),
niềm đam mê kiếm tìm bản sắc văn hóa, con người và cuộc sống Ấn Độ không
phải là điều cốt lõi làm nên giá trị căn bản cho sáng tác của Hồ Anh Thái. Dù anh
viết về môi trường, về hiện thực nào đi nữa thì đích đến của văn chương vẫn là giá
trị tự thân của tác phẩm, là chiều sâu nhân bản, sự thực hiện sứ mạng nghệ thuật
cao cả của văn chương trong việc góp phần cải tạo và phát triển con người, xã hội.
Đây được xem như một mẫu số chung của nghệ thuật đích thực. Thêm nữa, việc
viết về nước ngoài không phải là điều hiếm gặp. Có thể kể ra những trường hợp
như M. Gorki và những truyện ngắn về nước Mỹ, văn sĩ Mĩ đoạt giải Nobel, Pearl
Buck cùng những cuốn tiểu thuyết tuyệt vời về Trung Quốc hay như những trang
viết về Tây Ban Nha của E. Hemingway không phải là xa lạ với người đọc. Cũng
đừng nghĩ Hồ Anh Thái làm công việc của người đi sứ. Nhà văn không bước trên
con đường mòn của lối viết mang tính xã giao, trả nghĩa, lối viết tụng ca về tình
hữu nghị giữa các quốc gia, dân tộc. Trong văn chương, anh cũng làm nhiệm vụ
của người đi sứ nhưng mang sứ mệnh truyền đi thông điệp về con người với những
vấn đề đang đặt ra cho số phận của nó trên bất kỳ mảnh đất nào trên hành tinh
này. Anh cũng đã bước qua được ngưỡng cửa của sự khác biệt và xa lạ để đi vào
ngôi đền cổ văn hóa trong công cuộc hội nhập. Trong hành trình đó, những kiếp
nhân sinh, những mảnh đời trôi dạt mà anh gặp trên khắp nẻo đường Ấn Độ đã
đem đến niềm cảm hứng sâu sắc, từ đó thêm động lực giúp nhà văn lần tìm nỗi
niềm của những số phận khác nhau, hướng tới những câu hỏi và tìm lời giải đáp
cho bài toán cuộc đời.
Từ mối duyên lành với Ấn Độ, nỗi đam mê và sự am tường về văn hóa, về
con người của xứ sở này cộng với khả năng sáng tạo thiên bẩm đã làm nên những
điều kỳ diệu cho tập truyện Tiếng thở dài qua rừng kim tước. Người đọc dễ nhận ra
hành trình đi vào những thân phận bất hạnh luôn đưa tới những tiếng thở dài sâu
tận bên trong, nhất là khi những hình ảnh được phản chiếu kia dường như thấp
22

23. thoáng gương mặt của chính mình, gương mặt Việt Nam. Cũng là một đất nước
nông nghiệp đang tìm cách thoát khỏi đói nghèo, lạc hậu, Ấn Độ còn phải chịu
đựng cả một lịch sử phân biệt đẳng cấp kéo dài hàng nghìn năm để lại bao nhiêu di
chứng. Dưới ngòi bút của Hồ Anh Thái, "những chân dung Ấn Độ hiện lên sắc nét
và gần gũi khiến ta ngạc nhiên" [70; tr 319]. Đó là một Ấn Độ đan xen giữa cuộc
sống hiện đại với những tăm tối của một đất nước đang sống cuộc sống ngàn năm.
Đằng sau vẻ đẹp hấp dẫn về một thế giới phương Đông huyền bí, tuyển tập gồm
mười một truyện ngắn về Ấn Độ hé mở những bi kịch nhân sinh. Nhận thức về bản
sắc, tính cách, tinh thần Ấn Độ không phải là cái bề ngoài mà là những thẳm sâu
bên trong ngôi đền cổ đầy sức hút nhưng không phải kẻ dị giáo nào cũng vào được
(Người Ấn). Đó không phải sự chuộng lạ, ghi chép những chi tiết hiếu kỳ vặt vãnh.
Lẩy ra từ hiện thực đó những bi kịch của nhân sinh, trang viết của Hồ Anh
Thái đã níu giữ và ám ảnh người đọc bằng nhiều chiêm nghiệm, chắt lắng về cõi
người. Người đọc nhận thấy ở đây những vấn đề mang tính toàn cầu, mang tính
nhân loại phổ quát làm tăng giá trị, tầm vóc văn chương của tác giả này. Tất cả
xuất phát từ sự đối mặt trực tiếp của nhà văn với cái mơ hồ của bản thể và vũ trụ,
từ thiện chí và sự lao tâm muốn góp phần giải thoát con người khỏi sự bất công và
bế tắc, từ những mối ưu tư tạo nên mong muốn kỳ diệu khỏa lấp những thiếu hụt,
những cái không hoàn hảo của thế giới nhằm đánh động suy nghĩ và thay đổi cách
nhìn nhận của con người, từ đó thay đổi cách sống của mình.
Một điểm nổi bật của nhiều truyện ngắn trong tuyển tập Tiếng thở dài qua
rừng kim tước là sự đề cập số phận người phụ nữ. Trên lãnh giới phương Đông cổ
truyền, phụ nữ cho đến nay vẫn là người gánh chịu nhiều thiệt thòi, nhiều nỗi bất
hạnh nhất. Có nhiều nguyên do dẫn đến bi kịch của người phụ nữ. Trước hết, họ là
nạn nhân của những hủ tục khắc nghiệt và sự phân biệt bất bình đẳng về giới. Về
điều này, ám ảnh người đọc nhất là truyện ngắn Tiếng thở dài qua rừng kim tước -
câu chuyện về Nilam. Sinh ra làm kiếp đàn bà, Nilam cũng như bao người con gái
bất hạnh khác bị trói buộc bởi những hủ tục vô nhân của đạo Bàlamôn. Món hồi
môn sáu mươi ngàn rupi như một sợi dây oan nghiệt buộc thít lấy họ. Xinh đẹp,
tràn đầy sức sống, tình yêu, đóa kim tước vàng rực sắc hương mang tên Nilam là
niềm mơ ước của bao trai làng. Lẽ ra nàng phải được hưởng một cuộc sống hạnh
phúc. Vậy mà... Nilam bỏ học giữa chừng vì phải theo cha mẹ về nhà lấy chồng.
Việc lấy chồng được quyết định ngay vì thời cơ có một đám hỏi với giá phải chăng
đã đến đúng lúc gia đình cô chuẩn bị gần đủ số hồi môn. Bố mẹ cô cho con gái đi
lấy chồng như muốn giải quyết xong một món nợ. Nilam lấy chồng mang theo kỷ
niệm về mối tình đầu mà ngay cả lời chia tay với người yêu cô cũng chưa nói
được... Đám cưới diễn ra như một sự kiện bi hài. Chú rể Raja vì quá sung sướng
mà có những hành động bất thường, khinh suất bị coi là khiếm nhã với nhà gái.
Vậy là Nilam "được" lấy một trong ba cậu em họ của Raja với món hồi môn giảm
xuống còn năm mươi ngàn rupi (!) Nhưng bi kịch của Nilam thực sự bắt đầu từ khi
cô sinh con gái. Những đứa trẻ gái vốn không được chào đón trên cuộc đời đầy oan
nghiệt này. Nhà chồng vì thế đã mắng mỏ, nhục mạ Nilam. Nhẫn tâm hơn, bà mẹ
chồng độc ác tưới xăng vào người con dâu và đốt... Tất cả chỉ vì cô "không biết
23

24. đẻ". Nilam thoát chết nhưng khuôn mặt bị biến dạng vô cùng xấu xí và những vết
thương trong tâm hồn cô vĩnh viễn không bao giờ lành được. Sinh đứa thứ hai
cũng là gái, nỗi thất vọng trong lòng người mẹ bất hạnh lại càng chồng chất:
"Mười mấy năm sau sẽ phải lo cho nó như lo cho con chị, lại mất năm mươi nghìn
rupi hồi môn, chưa tính trượt giá. Nó lại sẽ bị cò kè giá cả, bị tưới xăng lên người
đốt, gọn gàng nhanh chóng, đỡ phải đem ra bãi hỏa táng với bao nhiêu thủ tục
phiền hà" [70; tr 34] đã đẩy Nilam đến quyết định giết nó ngay lập tức vì cho rằng
đó là cách giải thoát duy nhất cần cho đứa con khỏi kiếp đàn bà đầy tủi nhục, đớn
đau. Phút chôn con cũng là phút Nilam xinh đẹp tội nghiệp đã chết. Người đàn bà
tự đào cho mình một cái huyệt để sẵn. Từ đó, Nilam trở thành kẻ làm phúc chuyên
đi giải thoát cho các bé gái sơ sinh... (Cô làm thay công việc mà nếu ở bệnh viện
phụ sản thì các hộ lý đã giải quyết sớm trước khi các bé gái kịp nhìn thấy ánh sáng
của cuộc sống bên ngoài). Ở mỗi ngôi mộ, Nilam đánh dấu bằng một hạt kim tước.
Rừng kim tước phủ đầy trên các ngôi mộ kia "hắt ánh vàng rực xuống làng", "rũ
hết lá xanh chỉ còn giữ lại vòm hoa vàng buông xõa thướt tha như mái tóc vàng của
đám con gái tuổi mười bảy" [70; tr 39] là như biểu tượng của một nỗi bi hận mang
sức tố cáo mạnh mẽ và vô cùng thống thiết. Sự tái sinh của những bé gái trong màu
vàng bừng chói của rừng kim tước làm sao có thể thay thế được sự sống, cuộc đời
của những nàng thiếu nữ mà sắc đẹp và tình yêu không thể tồn tại dưới sức nặng
của bao nhiêu hủ tục lạc hậu và vô tình?
Bên cạnh những hủ tục lạc hậu, sự áp chế của thần quyền cũng cản trở bước
tiến của xã hội, của con người về mặt nhận thức. Không ít bi kịch, cảnh ngộ éo le
của con người sinh ra từ đó. Có thể thấy rõ điều này trong câu chuyện về việc được
phong thần và bị phế truất của Nữ Thần Đồng Trinh Sabana. Thân phận Sabana
trong truyện Đi khỏi thung lũng mới đến nhà cũng giống như các vũ nữ đồng trinh
bị bán khoán rồi mang ra đấu giá (Cuộc đổi chác). Khi có kinh nguyệt, Sabana lập
tức bị phế truất sau mười năm trị vì trong cung Thần Nữ. Cựu nữ thần bị coi là đã
uế tạp, đã mất thiêng lập tức bị đưa ra khỏi cung điện, trở lại với tên tục Sabana, bị
bỏ mặc phải tự tìm đường về quê. Vị nữ thần bị thất sủng bơ vơ, thiếu chút nữa là
bị bán vào nhà chứa; bị cuốn đi trong làn sóng người biểu tình làm cách mạng náo
loạn; bị xô đẩy, đánh đập... May mắn thay, cô gặp một chàng trai tốt bụng và được
anh đưa về nhà. Nhưng gia đình người anh trai, nay giàu có vốn chỉ nhớ đến em
gái mỗi khi cần viện trợ, chu cấp từ bổng lộc của cô, đã từ chối đón nhận Sabana.
Vì từng là nữ thần nên cô không thể sống như người bình thường, sẽ không một
chàng trai nào dám lấy cô làm vợ. "Người ta tin rằng chồng của nữ thần sẽ chết vì
tai nạn, chết bất đắc kỳ tử"... Vậy là, phong tục, tôn giáo có thể đưa con người lên
tột đỉnh vinh quang với địa vị danh giá của một nữ thần nhưng nó cũng sẵn sàng
vứt bỏ không tiếc con người ấy như một vật đã hết hạn sử dụng. Nó cũng vô trách
nhiệm, chẳng quan tâm đến những mất mát mà người ta phải gánh chịu sau này.
Thương thay cho những đứa trẻ xinh xắn, đáng yêu! Chúng nào biết rằng khi được
lựa chọn làm nữ thần cũng đồng nghĩa với việc định ra cho mình một tương lai sau
khi bị thất sủng: sẽ chết già nơi thôn cùng xóm vắng hay dạt vào một ổ chứa mua
vui thân xác cho những kẻ mới trước đó còn quỳ mọp trước mình. Sabana thật
24

25. ngây thơ khi cô lên giọng giống như những lần thét lên trong cung Thần Nữ: Ta là
Nữ Thần Đồng Trinh Sabana đây! Đám đông không vì thế mà lắng xuống bởi
trước họ nữ thần chỉ còn là cục đất thó mất thiêng. Mọi việc diễn ra như trò đùa mà
hết sức nghiệt ngã. Cái thung lũng nơi họ sống giống như một cái lòng chảo. "Cả
thủ đô nằm gọn trong một thung lũng. Một bức thành núi non quây tròn xung
quanh. Có đến hơn chín mươi phần trăm dân số suốt đời quẩn quanh trong thung
lũng, sinh con đẻ cái trong thung lũng, rồi cũng chết luôn trong cái thung lũng như
một cái chảo rang. Chưa một lần họ vượt núi để ra khỏi thung lũng, ra với thế giới
bên ngoài. Thì thần thánh cũng tự tìm lấy trong thung lũng mà phong lên" [70; tr
100]. Cái thung lũng này mang ý nghĩa biểu tượng. Đó là sự bủa vây cuộc sống
con người bởi những tăm tối của lạc hậu, của thần quyền. Sự mù quáng ngăn
không cho con người thấy ánh sáng, thấy đường chân trời. Chàng trai tốt bụng
Govinda xuất hiện trong đời Sabana như hiện thân cho niềm tin vào sự thay đổi.
Nhờ sự giúp đỡ của chàng trai, Sabana đã may mắn thoát ra khỏi cái thung lũng
"núi non vây tròn xung quanh, con người ở đấy chẳng biết đường chân trời là cái
gì", cũng là bước ra khỏi bất hạnh đến với chân trời mới của cuộc đời. Nơi ấy
không có thần quyền, không có định kiến, chỉ có tình thương giữa người với người,
sự trân trọng những giá trị đích thực của cuộc sống.
Nỗi bất hạnh của loài người còn đến từ những nguyên nhân khác. Đó là sự
đói nghèo. Điều này cũng có trong Tiếng thở dài qua rừng kim tước nhưng nó được
nhấn mạnh hơn trong Đàn kiến. Cô bé tội nghiệp Kamla là nạn nhân của đói
nghèo. Vì quá cùng quẫn, cha mẹ Kamla đã bán cô bé cho một người đàn ông đáng
tuổi cụ - một gã người Ả Rập sáu mươi hai tuổi trong khi cô bé mới mười ba.
Nguyên do là: "... lão già này đưa cho bố mẹ nó tám nghìn rupi mua một chiếc xích
lô mới, thay cho cái xích lô đã cũ nát bố nó vẫn dùng để hành nghề lâu nay. Lão
tặng bố Kamla một chai rượu. Tặng mẹ một tấm sari rẻ tiền. Tặng năm đứa em lít
nhít như chuột nhắt mỗi đứa một cái áo hoặc một cái quần. Đứa được áo thì không
được quần. Bán được một đứa con gái như vậy là hời. Gia đình bớt được một
miệng ăn. Nay mai không phải lo kiếm bốn chục nghìn rupi để cưới chồng cho nó"
[70; tr 61]. Vì vậy, cô bé bị cưỡng bức, bị xâm hại tình dục, bị đưa lên máy bay để
đến một xứ sở khác cùng một người đàn ông xa lạ, bẩn thỉu và táng tận lương tâm.
Đó chẳng phải là nỗi kinh hoàng, là địa ngục với một bé gái còn rất non nớt tuổi
đời? Có ai quan tâm đến những chấn động tinh thần mà cô bé đã phải trải qua?
Đến đây, có lẽ người đọc sẽ nghĩ đến những lời V. Hugo viết ở Lời nói đầu
cuốn Những người khốn khổ: "Khi ba vấn đề lớn của thời đại: sự sa đọa của đàn
ông vì phải bán sức lao động, sự trụy lạc của người đàn bà vì đói khát, sự cằn cỗi
của trẻ nhỏ vì những tăm tối chưa được giải quyết... Khi trên trái đất còn ngu dốt
và tối tăm, thì những quyển sách như loại này còn có ích" [27; tr 2]. Cũng có thể
nói hộ Hồ Anh Thái như vậy!
Đói nghèo luôn là bạn đồng hành của lạc hậu. Không chỉ có đói nghèo, nạn
buôn người, lạm dụng tình dục trẻ em là câu chuyện không khỏi làm ta nhức nhối
dù những chi tiết này chỉ thấp thoáng qua một số truyện ngắn. Đó là: khu vực đèn
25