SlideShare a Scribd company logo
1 of 7
Download to read offline
113
SEBARAN LOGAM BERAT DALAM SEDIMEN ESTUARI
WAKAK-PLUMBON, SEMARANG, JAWA TENGAH
(Distribution of Metal in Sediment at Wakak-Plumbon Estuary, Semarang, Central Java)
Haeruddin1
, Harpasis S. Sanusi2
, Dedi Soedharma2
,
Edy Supriyono3
dan Mennofatria Boer4
ABSTRAK
Penelitian ini dilakukan dengan tujuan mengamati penyebaran spasial dan temporal logam dalam se-
dimen estuari Wakak-Plumbon, Semarang, Jawa Tengah, serta kaitannya dengan berbagai faktor yang mem-
pengaruhi distribusinya dalam sedimen (konsentrasi karbon organik total, redoks potensial sedimen dan ukur-
an butiran sedimen). Untuk mengamati distribusi spasial logam dalam sedimen, sedimen dikumpulkan dari 9
titik pengamatan, 3 titik masing-masing diambil dari Sungai Plumbon, Wakak dan laut. Pengamatan distribu-
si temporal dilakukan pada 3 stasiun pengamatan di laut (A, B dan C) terhadap 5 logam dominan. Sedimen
dikumpulkan dengan Petersen grab, kemudian dianalisis kandungan logamnya dengan menggunakan Spektro-
fotometer Serapan Atom. Hasil penelitian menunjukkan bahwa logam Pb, Cd dan Ni konsentrasinya lebih
tinggi ke arah hulu sungai dan memiliki hubungan negatif dengan salinitas, sehingga sumber masukannya di-
duga berasal dari hulu. Logam Cu, Cr dan Hg lebih tinggi di laut dan memiliki hubungan positif dengan Sali-
nitas, sehingga sumber masukan diduga berasal dari laut. Logam seng konsentrsainya tinggi di laut dan didu-
ga terjadi secara alami. Selain salinitas, faktor lain yang dominan pengaruhnya terhadap penyebaran logam
dalam sedimen estuari Wakak-Plumbon adalah karbon organik total. Konsentrasi logam cenderung lebih ting-
gi dengan meningkatnya konsentrasi karbon organik total.
Kata kunci: penyebaran spasial dan temporal, logam, sedimen dan estuaria Wakak-Plumbon.
ABSTRACT
This research was conducted to observe the spatial and temporal distribution of metal in sediment at
Wakak-Plumbon estuary, Semarang, Central Java, as well as to identify factors affecting metal distribution in
sediment (i.e. concentration of total organic carbon, potential redox and particle size). Spatial distribution of
metals in sediments were derived from 9 stations, of which each sample was taken from 3 stations at Plumbon
and Wakak Rivers and coastal waters respectively. Observation on temporal distribution of metals was con-
ducted in the 3 stations in coastal waters (A, B and C) on 5 dominating metals. Sediments collected by Peter-
sen Grab, and in the following of sample preparation, the metal contents in the sediment was analyzed by
AAS. The results showed that Pb, Cd and Ni tend to increase in the upper region of rivers and these metals
have negative correlation with salinity suggesting the upper region as their original source. Cu, Cr and Hg
are highest in the coastal waters than in the river waters and they have positive correlation with salinity, and
accordingly, we estimated that their sources are derived from coastal waters. The high concentration of Zn in
the coastal water is suggested due to natural process. Besides salinity, total organic carbon is one of the
dominant factor affecting metal distribution in sediments at estuary Wakak-Plumbon. There was a tendency
that the higher the metals concentration the higher the total organic carbon.
Key words: spatial and temporal distribution, metal, sediment and Wakak-Plumbon estuary.
PENDAHULUAN
Logam merupakan salah satu jenis polu-
tan yang sering terdeteksi dalam sedimen, di-
samping polutan lainnya. Jenis logam yang se-
ring terdeteksi dalam sedimen antara lain: besi,
mangan, timbal, kadmium, seng dan merkuri (US-
EPA, 2004). Konsentrasi timbal dalam sedimen
di perairan pesisir Jakarta diperkirakan telah men-
dekati 120 mg/kg, Surabaya sekitar 60-70 mg/kg,
Pekanbaru sekitar 50-60 mg/kg dan Semarang
sekitar 30 mg/kg. Sementara konsentrasi logam
Kadmium (Cd) dalam sedimen tertinggi di Se-
marang (lebih dari 5 mg/kg), Jakarta (lebih dari
3 mg/kg), Surabaya (lebih dari 2.5 mg/kg) dan
Pekanbaru (lebih dari 0.1 mg/kg). Konsentrasi
alami logam Pb dan Cd dalam sedimen masing-
1
Jurusan Perikanan, Fakultas Perikanan dan Ilmu Kelautan, Uni-
versitas Diponegoro, Semarang.
2
Departemen Ilmu dan Teknologi Kelautan, Fakultas Perikanan
dan Ilmu Kelautan, Institut Pertanian Bogor, Bogor.
3
Departemen Budidaya Perairan, Fakultas Perikanan dan Ilmu
Kelautan, Institut Pertanian Bogor, Bogor.
4
Departemen Manajemen Sumberdaya Perairan, Fakultas Peri-
kanan dan Ilmu Kelautan, Institut Pertanian Bogor, Bogor.
114 Jurnal Ilmu-ilmu Perairan dan Perikanan Indonesia, Desember 2005, Jilid 12, Nomor 2: 113-119
masing adalah sebesar 20 mg/kg dan 0.15 mg/kg
(Arifin, 2001).
Konsentrasi logam dalam sedimen biasa-
nya mencapai 3-5 kali lebih tinggi dari konsen-
trasi logam dalam kolom air diatasnya (Bryan
and Langston, 1992). Oleh karena itu identifi-
kasi berbagai jenis logam yang berasal dari ber-
bagai sumber pada kawasan pesisir, dapat dii-
dentifikasi lebih cepat dengan menganalisis se-
dimen dibanding kuantifikasi konsentrasi logam
yang terdapat dalam air (Forster and Wittmann,
1981).
Perairan di sekitar estuaria Wakak-Plum-
bon merupakan salah satu perairan penerima be-
ban limbah dengan volume cukup besar. Ber-
bagai aktivitas ‘penyumbang’ limbah yang ter-
dapat di kawasan ini adalah kegiatan industri,
pertanian, pemukiman dan pertambakan. Pene-
litian tim AMDAL Pelabuhan Kendal (2000) me-
nunjukkan bahwa konsentrasi logam seng da-
lam kolom air pada kawasan ini telah berada di-
atas baku mutu air laut untuk keperluan budida-
ya maupun pariwisata laut (SK Men KLH No
02/1988).
Berbagai jenis logam yang masuk ke es-
tuaria melalui sungai terutama terbawa dalam
bentuk partikulat. Sebagai contoh kurang lebih
95% besi dan mangan yang terbawa oleh Su-
ngai Yukon dan Amazone berasosiasi dengan ba-
han berbentuk partikulat (Burton and Liss, 1976).
Kebanyakan bahan organik berbentuk partikulat
tersebut akan mengendap di permukaan sedi-
men (Kemp, 1989). Chester (1990) menyatakan
bahwa reaktivitas biogeokimia dalam perairan
alami diatur oleh sejumlah parameter fisiko-kimia
seperti: pH, redoks potensial, salinitas, konsen-
trasi complexing ligand, berbagai jenis nutrien,
komponen organik dan bahan-bahan partikulat.
Konsentrasi logam berat pada sedimen, tidak sa-
ja ditentukan oleh proses pelapukan batuan, te-
tapi juga dipengaruhi oleh konsentrasi bahan se-
dimen, komposisi mineral serta ukuran (parti-
kel) endapan sedimen tersebut (Togwell, 1979).
Faktor berpengaruh lainnya adalah status redoks,
konsentrasi karbon organik dan tingkat biotur-
basi (Meador et al., 1998).
Beragamnya sumber masukan logam ke
dalam estuari Wakak-Plumbon diduga dapat me-
nimbulkan variasi konsentrasi logam dalam se-
dimen menurut ruang dan waktu, sesuai dengan
intensitas dan volume masukan berbagai sum-
ber tersebut. Penelitian ini dilakukan untuk mem-
pelajari distribusi spasial dan temporal logam da-
lam sedimen estuari Wakak-Plumbon serta hu-
bungannya dengan beberapa faktor yang mem-
pengaruhi penyebaran logam tersebut, meliputi
ukuran butiran sedimen, konsentrasi karbon or-
ganik total dan redoks potensial sedimen. Hasil
penelitian ini akan memperkaya rona awal ling-
kungan (environmental base line) estuari Wa-
kak-Plumbon, yang sangat diperlukan guna penge-
lolaan kawasan estuari tersebut, disamping data
mutu air yang telah banyak dikaji selama ini.
BAHAN DAN METODE PENELITIAN
Penelitian dilakukan pada Bulan Mei-Sep-
tember 2004 di Estuari Wakak-Plumbon, Sema-
rang, Jawa Tengah. Penelitian untuk mempela-
jari distribusi 7 jenis logam, yaitu: raksa (Hg),
Kadmium (Cd), timbal (Pb), tembaga (Cu), kro-
mium (Cr), seng (Zn) dan nikel (Ni)) menurut
ruang (spasial) pada Estuari Wakak-Plumbon
yang dilakukan pada 9 stasiun pengambilan con-
toh sedimen. Pemilihan 7 jenis logam disesuai-
kan dengan dugaan jenis polutan yang masuk
ke dalam perairan estuari. Penelitian untuk mem-
pelajari distribusi menurut waktu (temporal) 5
jenis logam (Pb, Cd, Zn, Cu dan Ni) dilakukan
pada awal kemarau (Mei), puncak kemarau (Ju-
li) dan akhir kemarau (September) pada 3 stasi-
un pengambilan contoh sedimen. Pada setiap sta-
siun pengambilan contoh dilakukan penarikan
contoh sedimen sebanyak 2 kali ulangan. Posi-
si stasiun ditentukan dengan menggunakan GPS.
Sedimen dikoleksi menggunakan van Veen bot-
tom grab yang memiliki bukaan mulut di bagi-
an atas. Pengambilan contoh sedimen dilaku-
kan pada perairan yang senantiasa terendam, pa-
da kedalaman 1-1.5 m. Sedimen yang terkum-
pul dalam grab dipindahkan ke kantong plastik
Polyethilene 1 kg melalui bukaan mulut bagian
atas grab menggunakan sekop kecil. Contoh
sedimen yang diambil hanya hingga ketebalan
4-5 cm. Contoh sedimen dalam kantong plastik
kemudian disimpan dalam kotak pendingin vo-
lume 35 l yang telah diberi es batu. Sesampai di
laboratorium, sebelum analisis, sedimen dibe-
kukan dalam freezer. Semua peralatan yang di-
gunakan dalam penelitian terlebih dahulu diber-
sihkan dengan HNO3 10% dan dibilas dengan
air bersih kemudian dengan acetone lalu dibilas
kembali dengan air bersih (Puget Sound Water
Quality Authority, 1995).
Haeruddin, H. S. Sanusi, D. Soedharma, E. Supriyono, dan M. Boer, Sebaran Logam Berat dalam Sedimen … 115
Pengukuran peubah yang diamati dilaku-
kan in situ dan di laboratorium. Jenis-jenis peu-
bah yang diamati serta peralatan ukur yang di-
gunakan disajikan pada Tabel 1. Untuk mence-
gah gangguan analisa logam oleh bahan orga-
nik, sedimen terlebih dahulu didigesti dengan
metode Nitric Acid (NA)-Hydrochloric Acid (HCA)
digestion, kecuali untuk Pb (APHA, AWWA dan
WPCF Part 3030E, 1989). Pb didigesti dengan
metode NA digestion. Guna melihat hubungan
antara konsentrasi logam dalam sedimen dengan
berbagai peubah yang mempengaruhi distribu-
sinya, dilakukan analisis regresi-korelasi.
Tabel 1. Jenis Peubah yang Diamati serta Alat/
Metode yang Digunakan.
Peubah Metode Alat
Pengukuran in situ
Salinitas air je-
bakan sedimen
Refraktometrik
Atago Hand Re-
fractometer
Temperatur se-
dimen
Potensiometrik
Pemuaian
Termometer digital
pH air jebakan
sedimen
Potensiometrik pH meter digital
Kecerahan air Secchi disc
Pengukuran di laboratorium
Kandungan logam1
Spektrofotometrik
Spektrofotometer
serapan Atom
Tekstur sedimen Penyaringan Saringan bertingkat
pH sedimen potensiometrik pH meter digital
Redoks potensial Potensiometrik Eh-meter digital
Karbon organik
total2 Spektrofotometrik
Spektrofotometer
serapan Atom
Sumber: 1
APHA, AWWA and WPCF (1989) Part 3000
2
APHA, AWWA and WPCF (1989) Part 5310.
HASIL DAN PEMBAHASAN
Dari 7 jenis logam yang diamati pada pe-
nelitian Bulan Mei, seng (Zn) merupakan logam
yang paling tinggi konsentrasinya di dalam se-
dimen dan tertinggi di stasiun A (4.060 ± 3.083
mg/kg berat kering), sedang Hg terendah dan ter-
tinggi di Stasiun D (0.585 ± 0.064 µg/kg berat
kering). Konsentrasi seng yang tinggi di Stasi-
un A diduga berkaitan erat dengan sifat logam
seng dan konsentrasi alami logam seng dalam
sedimen di sekitar Estuari Wakak-Plumbon yang
memang lebih tinggi dibanding jenis logam la-
innya. Mance dan Yates (1984) menyatakan bah-
wa seng merupakan salah satu jenis logam berat
yang banyak ditemukan dimana-mana. Hasil stu-
di PPLH UNDIP (1999) menunjukkan bahwa
dalam sedimen Sungai Blorong (sebelah barat
estuari) berkisar 36-40 mg/kg berat kering, se-
dang di dalam sedimen Sungai Beringin (sebe-
lah timur estuari) mencapai 32 mg/kg berat ke-
ring (Tabel 2 dan Tabel 3).
Di dalam perairan alami seng dibawa da-
lam bentuk terlarut atau berasosiasi dengan par-
tikel tersuspensi. Dalam air sungai, seng teruta-
ma dalam bentuk terlarut, namun di estuari di-
mana konsentrasi partikel-partikel tersuspensi
tinggi, sebagian besar seng diadsorpsi oleh par-
tikel tersuspensi (CCREM, 1987). Pada saat
turbiditas maksimun, seng berasosiasi dengan
partikel tersuspensi dan mengendap bersama de-
ngan partikel-partikel yang menggumpal (floc-
culated partikel) terutama pada sedimen anae-
robik. Pengendapan sedimen lebih banyak ter-
jadi di stasiun A, yang terletak di muara Sungai
Kerikan dan mengalami hambatan transpor se-
dimen ke arah timur, oleh bangunan dan tanah
milik PT KLI yang menjorok ke laut.
Uji regresi-korelasi yang dilakukan me-
nunjukkan bahwa distribusi seng dalam sedi-
men hanya sedikit dipengaruhi oleh redoks po-
tensial dan konsentrasi karbon organik total. Hal
mana menandaskan bahwa seng dalam konsen-
trasi tinggi dalam sedimen memang bersifat ala-
mi, sebagaimana terjadi pada sungai-sungai yang
terdapat di sekitar estuari Wakak-Plumbon.
Konsentrasi logam lainnya yang juga
tinggi di stasiun A adalah tembaga (Cu), kromi-
um (Cr) dan raksa (Hg). Analisis regresi yang
dilakukan menunjukkan hubungan searah antara
jenis-jenis logam ini dengan salinitas air jebak-
an sedimen, yang berarti semakin tinggi salini-
tas konsentrasi logam Cu, Cr dan Hg dalam se-
dimen semakin tinggi. Keadaan ini juga me-
nunjukkan bahwa sumber masukan ketiga jenis
logam tersebut ke dalam estuari Wakak-Plum-
bon berasal dari laut bukan dari hulu sungai,
yang kemudian banyak mengendap di sekitar sta-
siun A, oleh karena terhalang angkutannya ke
arah timur oleh bangunan PT KLI yang menjo-
rok ke laut.
Logam Pb, Cd dan Ni mencapai konsen-
trasi tertinggi di hulu Sungai Plumbon. Kon-
sentrasi logam yang tinggi di hulu menunjuk-
kan bahwa sumber masukan jenis-jenis logam
tersebut pada kawasan estuaria ini diduga bera-
sal dari hulu sungai. Hal mana didukung oleh
hasil analisis regresi-korelasi yang menunjuk-
116 Jurnal Ilmu-ilmu Perairan dan Perikanan Indonesia, Desember 2005, Jilid 12, Nomor 2: 113-119
kan hubungan berlawanan arah antara konsen-
trasi berbagai jenis logam tersebut dengan Sali-
nitas. Semakin tinggi salinitas, konsentrasi lo-
gam semakin rendah. Beberapa sumber yang
mungkin memberikan kontribusi terhadap pe-
ningkatan konsentrasi logam dalam sedimen da-
ri hulu sungai adalah aktivitas industri dan erosi
lahan di hulu, yang menyebabkan terlepasnya
berbagai jenis logam yang terikat dalam tanah
ke dalam air sungai.
Tabel 2. Konsentrasi Logam dalam Sedimen di Estuari Wakak-Plumbon pada Bulan Mei 2004.
Lokasi Pb (ppm) Zn (ppm) Cd (ppm) Ni (ppm) Cu (ppm) Cr(ppm) Hg (ppb)
PH 2.700 ± 1.782 1.800 ± 0.509 1.760 ± 1.131 1.440 ± 0.113 0.100 ± 0.028 0.525 ± 0.021 0.400 ± 0.184
PT 0.660 ± 0.877 2.280 ± 0.905 0.720 ± 0.509 1.240 ± 0.396 0.120 ± 0.057 0.580 ± 0.042 0.270 ± 0.014
PM 0.080 ± 0.057 0.960 ± 0.396 0.340 ± 0.311 1.080 ± 0.396 0.040 ± 0.000 0.760 ± 0.071 0.425 ± 0.049
WH 1.300 ± 0.933 1.760 ± 0.962 0.500 ± 0.255 1.120 ± 0.283 0.06 ± 0.028 0.480 ± 0.000 0.260 ± 0.028
WT 0.990 ± 0.156 1.500 ± 0.283 0.765 ± 0.049 0.790 ± 0.014 0.060 ± 0.028 0.550 ± 0.028 0.290 ± 0.000
A 0.540 ± 0.481 4.060 ± 3.083 0.520 ± 0.000 1.080 ± 0.113 0.140 ± 0.085 1.550 ± 0.184 0.575 ± 0.035
B 0.260 ± 0.311 1.280 ± 0.339 0.340 ± 0.198 1.240 ± 0.170 0.140 ± 0.085 1.190 ± 0.014 0.510 ± 0.042
C 0.230 ± 0.099 0.890 ± 0.014 0.280 ± 0.170 0.890 ± 0.297 0.060 ± 0.028 1.090 ± 0.156 0.435 ± 0.064
D 0.280 ± 0.141 0.890 ± 0.297 0.400 ± 0.028 0.890 ± 0.014 0.110 ± 0.014 1.175 ± 0.049 0.585 ± 0.064
Keterangan: P = Plumbon, W = Wakak, L = Laut, H = Hulu, T = Tengah, M = Muara.
Tabel 3. Nilai Berbagai Peubah Berpengaruh Terhadap Penyebaran Logam dalam Sedimen di Estuari
Wakak-Plumbon pada Bulan Mei 2004.
Lokasi pH
Eh
(mV)
Fine Sediment
(%)
TOC
(mg/kg bk)
Salinitas
(ppt)
Suhu
(°C)
Kecerahan
(cm)
PH1 7.88 -77.09 69.69 0.99 0 27 18
PH2 7.60 -59.68 88.59 1.37 0 27 18
PT1 8.58 -120.63 5.22 0.11 10 30 21
PT2 7.90 -78.34 34.82 0.91 10 30 21
PM1 8.54 -118.14 7.59 0.19 20 32 33
PM2 8.59 -121.25 5.22 0.11 20 32 33
WH1 7.88 -77.09 76.61 1.05 0 22 60
WH2 8.36 -106.94 14.25 0.23 0 22 60
WT1 7.94 -80.83 11.06 0.30 13 29.5 58
WT2 7.96 -82.07 14.25 0.30 13 29.5 58
A1 8.01 -85.18 16.41 0.27 30 30 46
A2 8.36 -106.94 11.06 0.23 30 30 46
B1 8.58 -120.63 5.22 0.11 35 30 55
B2 8.41 -110.05 8.19 0.23 35 30 55
C1 8.43 -111.30 10.09 0.23 32 30 35
C2 8.02 -85.80 15.76 0.27 32 30 35
D1 8.56 -119.38 6.61 0.19 31 32 30
D2 8.43 -111.38 8.19 0.23 31 32 30
Keterangan: P = Plumbon, W = Wakak, L = Laut, H = Hulu, T = Tengah, M = Muara
Berbagai konsentrasi logam yang diamati
masih dalam batas-batas konsentrasi normal/a-
lami (Zarba, 1989; Laws, 1993; Arifin, 2001),
Konsentrasi alami untuk logam dalam sedimen
menurut US-EPA (Zarba, 1989) sebagai beri-
kut: Pb (132 ppm), Zn (760 ppm), Ni (20 ppm),
Cd (31 ppm) dan Cu (136 ppm). Namun menu-
rut kriteria EVS (1996), konsentrasi kadmium
yang terdeteksi di hulu sungai Plumbon tergo-
long tercemar sedang (konsentrasi berkisar 1.5-
9.6 mg/kg). EVS (1996) mengklassifikasi ba-
han kerukan yang dapat dibuang di laut atas: (1)
kelas 1: tidak terkontaminasi, dengan kon-
sentrasi logam < ISQV rendah; Kelas 2: ter-
kontaminasi sedang, dengan konsentrasi lo-
gam antara ISQV rendah sampai ISQV tinggi;
dan kelas 3: sangat terkontaminasi, dengan kon-
sentrasi logam > ISQV tinggi. Nilai ISQV se-
lengkapnya untuk berbagai jenis logam disaji-
kan pada Tabel 4.
Haeruddin, H. S. Sanusi, D. Soedharma, E. Supriyono, dan M. Boer, Sebaran Logam Berat dalam Sedimen … 117
Tabel 4. Nilai ISQV Berbagai Jenis Logam Me-
nurut Usulan EVS (1996).
Jenis logam
ISQV rendah
(mg/kg
berat kering)
ISQV tinggi
(mg/kg
berat kering)
Kadmium (Cd) 1.5 9.6
Kromium (Cr) 80 370
Tembaga (Cu) 65 270
Raksa (Hg) 0.28 1
Nikel (Ni) 40 Tidak diatur
Timbal (Pb) 75 218
Perak (Ag) 1.0 3.7
Seng (Zn) 200 410
Sumber: EVS environment consultans (1996)
Konsentrasi logam umumnya lebih tinggi
pada Puncak Kemarau (Juli) dibanding Awal
Kemarau (Mei) dan Akhir Kemarau (Septem-
ber), kecuali untuk Pb stasiun B yang cende-
rung meningkat (Gambar 1). Hal ini diduga aki-
bat menurunnya debit sungai yang dapat menu-
runkan kemampuan flushing estuary, sehingga
konsentrasi logam cenderung lebih pekat. Di-
samping itu melambatnya aliran sungai pada
puncak kemarau diduga menyebabkan pengen-
dapan bahan-bahan berbentuk partikel dekat
pantai menjadi lebih cepat, termasuk bahan-ba-
han partikel yang mengikat logam, sehingga kon-
sentrasi logam dalam sedimen meningkat.
Keterangan :
Stasiun A :
Stasiun B :
Stasiun C :
Gambar 1. Distribusi Temporal Logam dalam Sedimen pada Kawasan Estuari Wakak-Plumbon.
Analisis regresi-korelasi yang dilakukan
untuk melihat pola dan keeratan hubungan anta-
ra konsentrasi berbagai jenis logam berat dalam
sedimen dengan berbagai faktor yang mempe-
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
KonsentrasiZn(mg/kgberatkering)
Distribusi Zn pada Mei – September 2004
Mei Juli September
Bulan
Distribusi Pb pada Mei – September 2004
0
0.5
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
Mei Juli September
Konsentrasi(mg/kgberatkering)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Distribusi Ni pada Mei – September 2004
konsentrasiNi(mg/kgberatkering)
Mei Juli September
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
1.2
KonsentrasiCd(mg/kgberatkering)
Mei Juli September
Bulan
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
Distribusi Cu pada Mei – September 2004
Mei Juli September
Bulan
Bulan
Distribusi Cd pada Mei – September 2004
KonsentrasiCu(mg/kgberat
Bulan
118 Jurnal Ilmu-ilmu Perairan dan Perikanan Indonesia, Desember 2005, Jilid 12, Nomor 2: 113-119
ngaruhi sebarannya dalam sedimen, menemu-
kan beberapa masalah, berupa terjadinya tanda
berlawanan arah antara koefisien persamaan re-
gresi dengan koefisien korelasi pada berbagai
peubah yang diamati. Oleh karena itu peubah
dengan tanda koefisien berbeda antara persama-
an regresi dan korelasi diabaikan, sehingga per-
samaan regresi untuk berbagai jenis logam yang
diamati menjadi: Pb (ppm) = 6.90 - 0.816 X1-
0.0029X2+0.0079X4+1.14X5 (R2
= 0.85); Cd (ppm)
=2.51-0.261X1-0.00349X2+0.793X5 (R2
= 0.55);
Hg (ppb) = 0.395+0.00823X2+0.00137X3 (R2
=
0.55); dan Cr = 0.65-0.042X1+0.0275X2+0.125
X5 (R2
= 0.77). Sedangkan untuk logam lainnya
R2
yang diperoleh dibawah 50%. Keterangan
untuk simbol berbagai peubah yang digunakan
adalah X1 untuk pH sedimen, X2 untuk salinitas
air jebakan sedimen (ppt), X3 untuk redoks po-
tensial sedimen (mV), X4 untuk prosentase fine
sedimen (%) dan X5 untuk konsentrasi karbon
organik total sedimen (mg/kg berat kering).
Berbagai persamaan regresi diatas menun-
jukkan bahwa keberadaan logam dalam sedimen
lebih banyak ditentukan oleh konsentrasi kar-
bon organik total (X5) dibanding peubah lain-
nya. Semakin tinggi konsentrasi karbon sedi-
men total dalam sedimen, konsentrasi logam dan
elemen lainnya semakin tinggi. Hanya logam
Hg yang keberadaannya tidak berkaitan dengan
karbon organik total. Hal ini diduga berkaitan
dengan konsentrasi Hg yang sangat rendah di
dalam kolom air, sehingga yang terikat oleh se-
dimen melalui mekanisme kompleksasi dengan
karbon organik sangat kecil.
Togwell (1979) menyatakan bahwa kon-
sentrasi logam berat pada sedimen, tidak saja
ditentukan oleh proses pelapukan batuan, tetapi
juga dipengaruhi oleh konsentrasi bahan sedi-
men, komposisi mineral serta ukuran (partikel)
endapan sedimen tersebut. Sementara Meador
et al. (1998) menyatakan bahwa distribusi dan
konsentrasi elemen dalam sedimen dipengaruhi
oleh beberapa faktor, diantaranya: tekstur sedi-
men, konsentrasi karbon organik dalam sedi-
men, redoks potensial sedimen dan bioturbasi.
Bahan organik di sedimen, terutama dalam ben-
tuk karbon organik, akan lebih memungkinkan
terbentuknya ikatan-ikatan antara karbon orga-
nik dengan logam. Karbon mampu melakukan
ikatan dengan sedimen dalam bentuk ikatan kom-
plek (complexation), sehingga semakin tinggi
konsentrasi karbon organik dalam sedimen, ke-
mungkinan akan semakin tinggi konsentrasi po-
lutan yang terdapat dalam sedimen.
KESIMPULAN
Hasil penelitian yang dilakukan menun-
jukkan bahwa logam Pb, Cd dan Ni konsentra-
sinya lebih tinggi ke arah hulu sungai dan me-
miliki hubungan negatif dengan salinitas, se-
hingga sumber masukannya diduga berasal dari
hulu. Logam Cu, Cr dan Hg lebih tinggi di laut
dan memiliki hubungan positif dengan salinitas,
sehingga sumber masukan diduga berasal dari
laut. Logam Zn lebih tinggi di laut dan diduga
terjadi sebagai akibat proses alami. Selain Sali-
nitas faktor lain yang dominan pengaruhnya ter-
hadap penyebaran logam dalam sedimen estuari
Wakak-Plumbon adalah karbon organik total.
Konsentrasi logam cenderung lebih tinggi de-
ngan meningkatnya konsentrasi karbon organik
total.
UCAPAN TERIMA KASIH
Terima kasih disampaikan kepada sege-
nap pihak yang telah membantu penerbitan tu-
lisan ini, terutama kepada Kepala Laboratorium
Tanah, Fakultas Pertanian – IPB beserta staf,
yang telah menyediakan fasilitas untuk analisis
logam, segenap mahasiswa MSP-FPIK UNDIP
angkatan 2000 yang telah membantu pengam-
bilan contoh di lapangan serta segenap tim pe-
nyunting Jurnal Ilmu-ilmu Perairan dan Peri-
kanan, Departemen Manajemen Sumberdaya Per-
airan Fakultas Perikanan dan Ilmu Kelautan, IPB
atas saran dan perbaikan makalah ini.
PUSTAKA
Arifin, Z. 2001. Heavy metal pollution in sediments of
coastal waters of Indonesia. in Proceeding 5th IOC/
WESTPAC International Scientific Symposium: 27-
31 August 2001, Seoul, South Korea.
APHA, AWWA and WPCF. 1989. Standard methods for
the examination of water and waste water. Ameri-
can Public Health Association, Washington DC.
Bryan, G. W. and W. J. Langston. 1992. Bioavailability,
accumulation and effects of heavy metals insedi-
ments with special reference to United Kingdom
estuaries : a review. Environ. Pollut.. (76): 89-131.
Burton, J. D. and P. S. Liss. 1976. Estuarine chemistry.
Academic Press Inc. Ltd. London, England.
CCREM (Canadian Council of Resource and Environ-
mental Ministers). 1987. Canadian Water Quality
Guidelines. Inland Waters Directorate, Environmental
Canada, Ottawa.
Haeruddin, H. S. Sanusi, D. Soedharma, E. Supriyono, dan M. Boer, Sebaran Logam Berat dalam Sedimen … 119
Chester, R. 1990. Marine geochemistry. Unwin Hyman,
London, England
EVS. 1996. Classification of dredged material fo ma-
rine disposal. EVS environment Consultants, British
Columbia, Canada
Forstner, U. and G. T. W. Wittmann. 1981. Metal pollu-
tion in the aquatic environment. 2nd edition. Springer,
Berlin, Germany.
Kemp, W. M. 1989. Estuarine Chemistry. In Day, J. W.,
C. A. S. Hall, W. M. Kemp and A. Yanez-Arancibia
(eds): estuarine ecology, section II: physycal consi-
derations. John Wiley and Sons, New York, USA
Laws, E. A. 1993. Aquatic pollution. 2nd edition. John
Wiley and Sons Inc., New York
Mance, G. and J. Yates. 1984. Proposed Environmental
Quality Standards for list II substances in water –
Zinc. Technical Report TR 209, WRc, Medmenham.
Meador, J. P., P. A. Robisch, R. C. Clark and D. W. Er-
nest. 1998. Element in fish and sediment from the
Pacific Coast of the United States: result from the
national benthic surveillance project. Marine Poll.
Bull. Vol. 37 (1-2): 56-66.
Puget Sound Water Quality Authority. 1995. Recomended
guidelines for conducting laboratory bioassay on
Puget Sound sediments.
PPLH UNDIP (Pusat Penelitian Lingkungan Hidup Uni-
versitas Diponegoro). 1999. Laporan Akhir ANDAL
Pengendalian Banjir Semarang. Proyek Pengenda-
lian Banjir Semarang.
Togwell, A. J. 1979. Source of heavy metals contamina-
tion in a river-lake system. Environ.Poll. England
(18) : 131 – 138
USEPA. 2004. Major contaminants of sediments. http:
www.epa.gov/watersciences/ cs dikunjungi pada Tang-
gal 16 Mei 2004 pukul 06.15 WIB.
Zarba C. 1989. National perspective on sediment qual-
ity in Commitee on contaminated marine sediment
(eds). Contaminated marine sediments, assesment and
remediation. Marine board commision on engineering
and technical system, National Research Council,
National Academy Press, Washington DC.

More Related Content

What's hot

Praktikum ekosistem perairan mengalir di sungai pasauran banten
Praktikum ekosistem perairan mengalir di sungai pasauran bantenPraktikum ekosistem perairan mengalir di sungai pasauran banten
Praktikum ekosistem perairan mengalir di sungai pasauran bantenPT. SASA
 
Ekosistem sungai 1
Ekosistem sungai 1Ekosistem sungai 1
Ekosistem sungai 1PT. SASA
 
KAJIAN KAPASITAS ASIMILASI BEBAN PENCEMARAN ORGANIK DAN ANORGANIK DI PERAIRAN...
KAJIAN KAPASITAS ASIMILASI BEBAN PENCEMARAN ORGANIK DAN ANORGANIK DI PERAIRAN...KAJIAN KAPASITAS ASIMILASI BEBAN PENCEMARAN ORGANIK DAN ANORGANIK DI PERAIRAN...
KAJIAN KAPASITAS ASIMILASI BEBAN PENCEMARAN ORGANIK DAN ANORGANIK DI PERAIRAN...Repository Ipb
 
Ekosistem sungai
Ekosistem sungaiEkosistem sungai
Ekosistem sungaiPT. SASA
 
Laporan estimasi populasi gastropoda dan makrobentos
Laporan estimasi populasi gastropoda dan makrobentosLaporan estimasi populasi gastropoda dan makrobentos
Laporan estimasi populasi gastropoda dan makrobentosPT. SASA
 
Ikan tercemar logam barito1
Ikan tercemar logam barito1Ikan tercemar logam barito1
Ikan tercemar logam barito1Didik Prasetya
 
keanekaragaman makrozoobentos di muara sungai belawan
keanekaragaman makrozoobentos di muara sungai belawankeanekaragaman makrozoobentos di muara sungai belawan
keanekaragaman makrozoobentos di muara sungai belawanPT. SASA
 
Jurnal meikel, foraminifera
Jurnal meikel, foraminiferaJurnal meikel, foraminifera
Jurnal meikel, foraminiferaMeikel Sihombing
 
estimasi populasi gastropoda di tambakbayan yogyakarta
estimasi populasi gastropoda di tambakbayan yogyakartaestimasi populasi gastropoda di tambakbayan yogyakarta
estimasi populasi gastropoda di tambakbayan yogyakartaPT. SASA
 
Estimasi populasi gastropoda 1
Estimasi populasi gastropoda 1Estimasi populasi gastropoda 1
Estimasi populasi gastropoda 1PT. SASA
 
Analisis logam berat pada ikan air tawar
Analisis logam berat pada ikan air tawarAnalisis logam berat pada ikan air tawar
Analisis logam berat pada ikan air tawarElly Sufriadi
 
Pada umumnya air lingkungan yang telah tercemar kandungan oksigennya sangat r...
Pada umumnya air lingkungan yang telah tercemar kandungan oksigennya sangat r...Pada umumnya air lingkungan yang telah tercemar kandungan oksigennya sangat r...
Pada umumnya air lingkungan yang telah tercemar kandungan oksigennya sangat r...diqki
 
Model aliran air tanah untuk memprediksi penyebaran
Model aliran air tanah untuk memprediksi penyebaran Model aliran air tanah untuk memprediksi penyebaran
Model aliran air tanah untuk memprediksi penyebaran Azmi Zouma
 
Lapoan Analisa Air
Lapoan Analisa AirLapoan Analisa Air
Lapoan Analisa Airaji indras
 
ANALISIS BEBERAPA KARAKTERISTIK LINGKUNGAN PERAIRAN YANG MEMPENGARUHI AKUMULA...
ANALISIS BEBERAPA KARAKTERISTIK LINGKUNGAN PERAIRAN YANG MEMPENGARUHI AKUMULA...ANALISIS BEBERAPA KARAKTERISTIK LINGKUNGAN PERAIRAN YANG MEMPENGARUHI AKUMULA...
ANALISIS BEBERAPA KARAKTERISTIK LINGKUNGAN PERAIRAN YANG MEMPENGARUHI AKUMULA...Repository Ipb
 
Data Terkait Survei Hidrografi untuk Wilayah Pesisir
Data Terkait Survei Hidrografi untuk Wilayah PesisirData Terkait Survei Hidrografi untuk Wilayah Pesisir
Data Terkait Survei Hidrografi untuk Wilayah PesisirLuhur Moekti Prayogo
 

What's hot (20)

Praktikum ekosistem perairan mengalir di sungai pasauran banten
Praktikum ekosistem perairan mengalir di sungai pasauran bantenPraktikum ekosistem perairan mengalir di sungai pasauran banten
Praktikum ekosistem perairan mengalir di sungai pasauran banten
 
Ekosistem sungai 1
Ekosistem sungai 1Ekosistem sungai 1
Ekosistem sungai 1
 
Modul 21
Modul 21Modul 21
Modul 21
 
KAJIAN KAPASITAS ASIMILASI BEBAN PENCEMARAN ORGANIK DAN ANORGANIK DI PERAIRAN...
KAJIAN KAPASITAS ASIMILASI BEBAN PENCEMARAN ORGANIK DAN ANORGANIK DI PERAIRAN...KAJIAN KAPASITAS ASIMILASI BEBAN PENCEMARAN ORGANIK DAN ANORGANIK DI PERAIRAN...
KAJIAN KAPASITAS ASIMILASI BEBAN PENCEMARAN ORGANIK DAN ANORGANIK DI PERAIRAN...
 
Ekosistem sungai
Ekosistem sungaiEkosistem sungai
Ekosistem sungai
 
Laporan estimasi populasi gastropoda dan makrobentos
Laporan estimasi populasi gastropoda dan makrobentosLaporan estimasi populasi gastropoda dan makrobentos
Laporan estimasi populasi gastropoda dan makrobentos
 
Ikan tercemar logam barito1
Ikan tercemar logam barito1Ikan tercemar logam barito1
Ikan tercemar logam barito1
 
keanekaragaman makrozoobentos di muara sungai belawan
keanekaragaman makrozoobentos di muara sungai belawankeanekaragaman makrozoobentos di muara sungai belawan
keanekaragaman makrozoobentos di muara sungai belawan
 
Jurnal meikel, foraminifera
Jurnal meikel, foraminiferaJurnal meikel, foraminifera
Jurnal meikel, foraminifera
 
Tambak udang
Tambak udangTambak udang
Tambak udang
 
Tekling kuliah 3
Tekling kuliah 3Tekling kuliah 3
Tekling kuliah 3
 
estimasi populasi gastropoda di tambakbayan yogyakarta
estimasi populasi gastropoda di tambakbayan yogyakartaestimasi populasi gastropoda di tambakbayan yogyakarta
estimasi populasi gastropoda di tambakbayan yogyakarta
 
Prin besok
Prin besokPrin besok
Prin besok
 
Estimasi populasi gastropoda 1
Estimasi populasi gastropoda 1Estimasi populasi gastropoda 1
Estimasi populasi gastropoda 1
 
Analisis logam berat pada ikan air tawar
Analisis logam berat pada ikan air tawarAnalisis logam berat pada ikan air tawar
Analisis logam berat pada ikan air tawar
 
Pada umumnya air lingkungan yang telah tercemar kandungan oksigennya sangat r...
Pada umumnya air lingkungan yang telah tercemar kandungan oksigennya sangat r...Pada umumnya air lingkungan yang telah tercemar kandungan oksigennya sangat r...
Pada umumnya air lingkungan yang telah tercemar kandungan oksigennya sangat r...
 
Model aliran air tanah untuk memprediksi penyebaran
Model aliran air tanah untuk memprediksi penyebaran Model aliran air tanah untuk memprediksi penyebaran
Model aliran air tanah untuk memprediksi penyebaran
 
Lapoan Analisa Air
Lapoan Analisa AirLapoan Analisa Air
Lapoan Analisa Air
 
ANALISIS BEBERAPA KARAKTERISTIK LINGKUNGAN PERAIRAN YANG MEMPENGARUHI AKUMULA...
ANALISIS BEBERAPA KARAKTERISTIK LINGKUNGAN PERAIRAN YANG MEMPENGARUHI AKUMULA...ANALISIS BEBERAPA KARAKTERISTIK LINGKUNGAN PERAIRAN YANG MEMPENGARUHI AKUMULA...
ANALISIS BEBERAPA KARAKTERISTIK LINGKUNGAN PERAIRAN YANG MEMPENGARUHI AKUMULA...
 
Data Terkait Survei Hidrografi untuk Wilayah Pesisir
Data Terkait Survei Hidrografi untuk Wilayah PesisirData Terkait Survei Hidrografi untuk Wilayah Pesisir
Data Terkait Survei Hidrografi untuk Wilayah Pesisir
 

Viewers also liked

PROFIL KELARUTAN LIMBAH MINYAK BERAT AKIBAT PENAMBAHAN BAHAN PENCAMPUR
PROFIL KELARUTAN LIMBAH MINYAK BERAT AKIBAT PENAMBAHAN BAHAN PENCAMPURPROFIL KELARUTAN LIMBAH MINYAK BERAT AKIBAT PENAMBAHAN BAHAN PENCAMPUR
PROFIL KELARUTAN LIMBAH MINYAK BERAT AKIBAT PENAMBAHAN BAHAN PENCAMPURRepository Ipb
 
Sinbiotik untuk pencegahan infeksi imnv gitari yan
Sinbiotik untuk pencegahan infeksi imnv gitari yanSinbiotik untuk pencegahan infeksi imnv gitari yan
Sinbiotik untuk pencegahan infeksi imnv gitari yanRepository Ipb
 
SEBARAN DUA TIITIK ATAU LEBIH
SEBARAN DUA TIITIK ATAU LEBIHSEBARAN DUA TIITIK ATAU LEBIH
SEBARAN DUA TIITIK ATAU LEBIHRepository Ipb
 
KARAKTERISASI MORFOLOGI DAN BIOKIMIA AKSESI PAMELO {Citrus maxima (Burm.) Mer...
KARAKTERISASI MORFOLOGI DAN BIOKIMIA AKSESI PAMELO {Citrus maxima (Burm.) Mer...KARAKTERISASI MORFOLOGI DAN BIOKIMIA AKSESI PAMELO {Citrus maxima (Burm.) Mer...
KARAKTERISASI MORFOLOGI DAN BIOKIMIA AKSESI PAMELO {Citrus maxima (Burm.) Mer...Repository Ipb
 
A SHORT REVIEW ON THE RECENT PROBLEM OF RED TIDE IN JAKARTA BAY: EFFECT OF RE...
A SHORT REVIEW ON THE RECENT PROBLEM OF RED TIDE IN JAKARTA BAY: EFFECT OF RE...A SHORT REVIEW ON THE RECENT PROBLEM OF RED TIDE IN JAKARTA BAY: EFFECT OF RE...
A SHORT REVIEW ON THE RECENT PROBLEM OF RED TIDE IN JAKARTA BAY: EFFECT OF RE...Repository Ipb
 
AOOPSI 1 NOVAS 1 PENGENOAUAN HAMA TERPADU OLEH PETANI: KASUS 01 KABUPATEN KAR...
AOOPSI 1 NOVAS 1 PENGENOAUAN HAMA TERPADU OLEH PETANI: KASUS 01 KABUPATEN KAR...AOOPSI 1 NOVAS 1 PENGENOAUAN HAMA TERPADU OLEH PETANI: KASUS 01 KABUPATEN KAR...
AOOPSI 1 NOVAS 1 PENGENOAUAN HAMA TERPADU OLEH PETANI: KASUS 01 KABUPATEN KAR...Repository Ipb
 
PERBANDINGAN DETEKSI POLA SEBARAN TITIK SPASIAL SECARA ACAK DENGAN METODE KUA...
PERBANDINGAN DETEKSI POLA SEBARAN TITIK SPASIAL SECARA ACAK DENGAN METODE KUA...PERBANDINGAN DETEKSI POLA SEBARAN TITIK SPASIAL SECARA ACAK DENGAN METODE KUA...
PERBANDINGAN DETEKSI POLA SEBARAN TITIK SPASIAL SECARA ACAK DENGAN METODE KUA...Repository Ipb
 
PENGEMBANGAN PERANGKAT LUNAK ACOUSTIC DESCRIPTOR ANALYZER (ADA-VERSI 2004) UN...
PENGEMBANGAN PERANGKAT LUNAK ACOUSTIC DESCRIPTOR ANALYZER (ADA-VERSI 2004) UN...PENGEMBANGAN PERANGKAT LUNAK ACOUSTIC DESCRIPTOR ANALYZER (ADA-VERSI 2004) UN...
PENGEMBANGAN PERANGKAT LUNAK ACOUSTIC DESCRIPTOR ANALYZER (ADA-VERSI 2004) UN...Repository Ipb
 
RESISTENSI TERHADAP STRES DAN RESPONS IMUNITAS IKAN GURAMI (Osphronemus goura...
RESISTENSI TERHADAP STRES DAN RESPONS IMUNITAS IKAN GURAMI (Osphronemus goura...RESISTENSI TERHADAP STRES DAN RESPONS IMUNITAS IKAN GURAMI (Osphronemus goura...
RESISTENSI TERHADAP STRES DAN RESPONS IMUNITAS IKAN GURAMI (Osphronemus goura...Repository Ipb
 
KONDISI TELUR PADA BERBAGAI BAGIAN CABANG KARANG Acropora nobilis
KONDISI TELUR PADA BERBAGAI BAGIAN CABANG KARANG Acropora nobilisKONDISI TELUR PADA BERBAGAI BAGIAN CABANG KARANG Acropora nobilis
KONDISI TELUR PADA BERBAGAI BAGIAN CABANG KARANG Acropora nobilisRepository Ipb
 
STUDI KONDISI DAN POTENSI EKOSISTEM PADANG LAMUN SEBAGAI DAERAH ASUHAN BIOTA ...
STUDI KONDISI DAN POTENSI EKOSISTEM PADANG LAMUN SEBAGAI DAERAH ASUHAN BIOTA ...STUDI KONDISI DAN POTENSI EKOSISTEM PADANG LAMUN SEBAGAI DAERAH ASUHAN BIOTA ...
STUDI KONDISI DAN POTENSI EKOSISTEM PADANG LAMUN SEBAGAI DAERAH ASUHAN BIOTA ...Repository Ipb
 
PERANAN KEONG BAKAU, Telescopium telescopium L., SEBAGAI BIOFILTER DALAM PENG...
PERANAN KEONG BAKAU, Telescopium telescopium L., SEBAGAI BIOFILTER DALAM PENG...PERANAN KEONG BAKAU, Telescopium telescopium L., SEBAGAI BIOFILTER DALAM PENG...
PERANAN KEONG BAKAU, Telescopium telescopium L., SEBAGAI BIOFILTER DALAM PENG...Repository Ipb
 
FOSFATISASI K,,"LSIUM KARBONAT CANGKANG TELUR AYAM DAN KAJIANNYA PADA PROSES ...
FOSFATISASI K,,"LSIUM KARBONAT CANGKANG TELUR AYAM DAN KAJIANNYA PADA PROSES ...FOSFATISASI K,,"LSIUM KARBONAT CANGKANG TELUR AYAM DAN KAJIANNYA PADA PROSES ...
FOSFATISASI K,,"LSIUM KARBONAT CANGKANG TELUR AYAM DAN KAJIANNYA PADA PROSES ...Repository Ipb
 
EL MALACARA DEL MORO - CATALOGO 29° REMATE ANUAL
EL MALACARA DEL MORO - CATALOGO 29° REMATE ANUALEL MALACARA DEL MORO - CATALOGO 29° REMATE ANUAL
EL MALACARA DEL MORO - CATALOGO 29° REMATE ANUALJulio Llorente Faceisa
 
Wood Indentification Type By Using Support Vector Machine - Based Image
Wood Indentification Type By Using Support Vector Machine - Based Image Wood Indentification Type By Using Support Vector Machine - Based Image
Wood Indentification Type By Using Support Vector Machine - Based Image Repository Ipb
 

Viewers also liked (20)

PROFIL KELARUTAN LIMBAH MINYAK BERAT AKIBAT PENAMBAHAN BAHAN PENCAMPUR
PROFIL KELARUTAN LIMBAH MINYAK BERAT AKIBAT PENAMBAHAN BAHAN PENCAMPURPROFIL KELARUTAN LIMBAH MINYAK BERAT AKIBAT PENAMBAHAN BAHAN PENCAMPUR
PROFIL KELARUTAN LIMBAH MINYAK BERAT AKIBAT PENAMBAHAN BAHAN PENCAMPUR
 
Sinbiotik untuk pencegahan infeksi imnv gitari yan
Sinbiotik untuk pencegahan infeksi imnv gitari yanSinbiotik untuk pencegahan infeksi imnv gitari yan
Sinbiotik untuk pencegahan infeksi imnv gitari yan
 
SEBARAN DUA TIITIK ATAU LEBIH
SEBARAN DUA TIITIK ATAU LEBIHSEBARAN DUA TIITIK ATAU LEBIH
SEBARAN DUA TIITIK ATAU LEBIH
 
KARAKTERISASI MORFOLOGI DAN BIOKIMIA AKSESI PAMELO {Citrus maxima (Burm.) Mer...
KARAKTERISASI MORFOLOGI DAN BIOKIMIA AKSESI PAMELO {Citrus maxima (Burm.) Mer...KARAKTERISASI MORFOLOGI DAN BIOKIMIA AKSESI PAMELO {Citrus maxima (Burm.) Mer...
KARAKTERISASI MORFOLOGI DAN BIOKIMIA AKSESI PAMELO {Citrus maxima (Burm.) Mer...
 
A SHORT REVIEW ON THE RECENT PROBLEM OF RED TIDE IN JAKARTA BAY: EFFECT OF RE...
A SHORT REVIEW ON THE RECENT PROBLEM OF RED TIDE IN JAKARTA BAY: EFFECT OF RE...A SHORT REVIEW ON THE RECENT PROBLEM OF RED TIDE IN JAKARTA BAY: EFFECT OF RE...
A SHORT REVIEW ON THE RECENT PROBLEM OF RED TIDE IN JAKARTA BAY: EFFECT OF RE...
 
AOOPSI 1 NOVAS 1 PENGENOAUAN HAMA TERPADU OLEH PETANI: KASUS 01 KABUPATEN KAR...
AOOPSI 1 NOVAS 1 PENGENOAUAN HAMA TERPADU OLEH PETANI: KASUS 01 KABUPATEN KAR...AOOPSI 1 NOVAS 1 PENGENOAUAN HAMA TERPADU OLEH PETANI: KASUS 01 KABUPATEN KAR...
AOOPSI 1 NOVAS 1 PENGENOAUAN HAMA TERPADU OLEH PETANI: KASUS 01 KABUPATEN KAR...
 
PERBANDINGAN DETEKSI POLA SEBARAN TITIK SPASIAL SECARA ACAK DENGAN METODE KUA...
PERBANDINGAN DETEKSI POLA SEBARAN TITIK SPASIAL SECARA ACAK DENGAN METODE KUA...PERBANDINGAN DETEKSI POLA SEBARAN TITIK SPASIAL SECARA ACAK DENGAN METODE KUA...
PERBANDINGAN DETEKSI POLA SEBARAN TITIK SPASIAL SECARA ACAK DENGAN METODE KUA...
 
PENGEMBANGAN PERANGKAT LUNAK ACOUSTIC DESCRIPTOR ANALYZER (ADA-VERSI 2004) UN...
PENGEMBANGAN PERANGKAT LUNAK ACOUSTIC DESCRIPTOR ANALYZER (ADA-VERSI 2004) UN...PENGEMBANGAN PERANGKAT LUNAK ACOUSTIC DESCRIPTOR ANALYZER (ADA-VERSI 2004) UN...
PENGEMBANGAN PERANGKAT LUNAK ACOUSTIC DESCRIPTOR ANALYZER (ADA-VERSI 2004) UN...
 
RESISTENSI TERHADAP STRES DAN RESPONS IMUNITAS IKAN GURAMI (Osphronemus goura...
RESISTENSI TERHADAP STRES DAN RESPONS IMUNITAS IKAN GURAMI (Osphronemus goura...RESISTENSI TERHADAP STRES DAN RESPONS IMUNITAS IKAN GURAMI (Osphronemus goura...
RESISTENSI TERHADAP STRES DAN RESPONS IMUNITAS IKAN GURAMI (Osphronemus goura...
 
Saturn Corporations Transports and Logistics
Saturn Corporations Transports and LogisticsSaturn Corporations Transports and Logistics
Saturn Corporations Transports and Logistics
 
KONDISI TELUR PADA BERBAGAI BAGIAN CABANG KARANG Acropora nobilis
KONDISI TELUR PADA BERBAGAI BAGIAN CABANG KARANG Acropora nobilisKONDISI TELUR PADA BERBAGAI BAGIAN CABANG KARANG Acropora nobilis
KONDISI TELUR PADA BERBAGAI BAGIAN CABANG KARANG Acropora nobilis
 
STUDI KONDISI DAN POTENSI EKOSISTEM PADANG LAMUN SEBAGAI DAERAH ASUHAN BIOTA ...
STUDI KONDISI DAN POTENSI EKOSISTEM PADANG LAMUN SEBAGAI DAERAH ASUHAN BIOTA ...STUDI KONDISI DAN POTENSI EKOSISTEM PADANG LAMUN SEBAGAI DAERAH ASUHAN BIOTA ...
STUDI KONDISI DAN POTENSI EKOSISTEM PADANG LAMUN SEBAGAI DAERAH ASUHAN BIOTA ...
 
PERANAN KEONG BAKAU, Telescopium telescopium L., SEBAGAI BIOFILTER DALAM PENG...
PERANAN KEONG BAKAU, Telescopium telescopium L., SEBAGAI BIOFILTER DALAM PENG...PERANAN KEONG BAKAU, Telescopium telescopium L., SEBAGAI BIOFILTER DALAM PENG...
PERANAN KEONG BAKAU, Telescopium telescopium L., SEBAGAI BIOFILTER DALAM PENG...
 
FOSFATISASI K,,"LSIUM KARBONAT CANGKANG TELUR AYAM DAN KAJIANNYA PADA PROSES ...
FOSFATISASI K,,"LSIUM KARBONAT CANGKANG TELUR AYAM DAN KAJIANNYA PADA PROSES ...FOSFATISASI K,,"LSIUM KARBONAT CANGKANG TELUR AYAM DAN KAJIANNYA PADA PROSES ...
FOSFATISASI K,,"LSIUM KARBONAT CANGKANG TELUR AYAM DAN KAJIANNYA PADA PROSES ...
 
Project assignment objective
Project assignment objectiveProject assignment objective
Project assignment objective
 
Childhood obesity
Childhood obesityChildhood obesity
Childhood obesity
 
EL MALACARA DEL MORO - CATALOGO 29° REMATE ANUAL
EL MALACARA DEL MORO - CATALOGO 29° REMATE ANUALEL MALACARA DEL MORO - CATALOGO 29° REMATE ANUAL
EL MALACARA DEL MORO - CATALOGO 29° REMATE ANUAL
 
Brochure-2015
Brochure-2015Brochure-2015
Brochure-2015
 
Wood Indentification Type By Using Support Vector Machine - Based Image
Wood Indentification Type By Using Support Vector Machine - Based Image Wood Indentification Type By Using Support Vector Machine - Based Image
Wood Indentification Type By Using Support Vector Machine - Based Image
 
Work Sample
Work SampleWork Sample
Work Sample
 

Similar to SEBARAN LOGAM BERAT DALAM SEDIMEN ESTUARI WAKAK-PLUMBON, SEMARANG, JAWA TENGAH

HUBUNGAN LOGAM BERAT Pb DAN Cd PADA AIR LAUT, PLANKTON DAN LARVA PELAGIS IKAN...
HUBUNGAN LOGAM BERAT Pb DAN Cd PADA AIR LAUT, PLANKTON DAN LARVA PELAGIS IKAN...HUBUNGAN LOGAM BERAT Pb DAN Cd PADA AIR LAUT, PLANKTON DAN LARVA PELAGIS IKAN...
HUBUNGAN LOGAM BERAT Pb DAN Cd PADA AIR LAUT, PLANKTON DAN LARVA PELAGIS IKAN...Mustain Adinugroho
 
KARAKTERISTIK KIMIAWI DAN KESUBURAN PERAIRAN TELUK PELABUHAN RATU PADA MUSIM ...
KARAKTERISTIK KIMIAWI DAN KESUBURAN PERAIRAN TELUK PELABUHAN RATU PADA MUSIM ...KARAKTERISTIK KIMIAWI DAN KESUBURAN PERAIRAN TELUK PELABUHAN RATU PADA MUSIM ...
KARAKTERISTIK KIMIAWI DAN KESUBURAN PERAIRAN TELUK PELABUHAN RATU PADA MUSIM ...Repository Ipb
 
15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...
15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...
15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...4153240014
 
15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...
15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...
15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...4153240014
 
Jurnal logam berat
Jurnal logam beratJurnal logam berat
Jurnal logam beratyolaprisci31
 
DISTRIBUSI SUMBERDAYA IKAN DEMERSAL DI PERAIRAN LAUT CINA SELATAN
DISTRIBUSI SUMBERDAYA IKAN DEMERSAL DI PERAIRAN LAUT CINA SELATANDISTRIBUSI SUMBERDAYA IKAN DEMERSAL DI PERAIRAN LAUT CINA SELATAN
DISTRIBUSI SUMBERDAYA IKAN DEMERSAL DI PERAIRAN LAUT CINA SELATANRepository Ipb
 
PENELITIAN RESIDU AIR DI SUNGAI CISADANE
PENELITIAN RESIDU AIR DI SUNGAI CISADANEPENELITIAN RESIDU AIR DI SUNGAI CISADANE
PENELITIAN RESIDU AIR DI SUNGAI CISADANELifia Citra Ramadhanti
 
DOC-20161009-WA000.ppt
DOC-20161009-WA000.pptDOC-20161009-WA000.ppt
DOC-20161009-WA000.pptHitamKaktus
 
Analisis fasies-dan-sikuen-stratigrafi-formasi-air
Analisis fasies-dan-sikuen-stratigrafi-formasi-airAnalisis fasies-dan-sikuen-stratigrafi-formasi-air
Analisis fasies-dan-sikuen-stratigrafi-formasi-airsubhanalfitrah
 
Ekosistem sungai 2
Ekosistem sungai 2Ekosistem sungai 2
Ekosistem sungai 2PT. SASA
 
ANALISIS HIDROKIMIA SPASIAL TEMPORAL AIRTANAH BEBAS DI KOTA JAKARTA UTARA DA...
ANALISIS HIDROKIMIA SPASIAL TEMPORAL AIRTANAH BEBAS DI KOTA  JAKARTA UTARA DA...ANALISIS HIDROKIMIA SPASIAL TEMPORAL AIRTANAH BEBAS DI KOTA  JAKARTA UTARA DA...
ANALISIS HIDROKIMIA SPASIAL TEMPORAL AIRTANAH BEBAS DI KOTA JAKARTA UTARA DA...DasaptaErwinIrawan
 
Kelimpahan unsur di alam
Kelimpahan unsur di alamKelimpahan unsur di alam
Kelimpahan unsur di alamDionza Surya
 

Similar to SEBARAN LOGAM BERAT DALAM SEDIMEN ESTUARI WAKAK-PLUMBON, SEMARANG, JAWA TENGAH (20)

359 394
359 394359 394
359 394
 
HUBUNGAN LOGAM BERAT Pb DAN Cd PADA AIR LAUT, PLANKTON DAN LARVA PELAGIS IKAN...
HUBUNGAN LOGAM BERAT Pb DAN Cd PADA AIR LAUT, PLANKTON DAN LARVA PELAGIS IKAN...HUBUNGAN LOGAM BERAT Pb DAN Cd PADA AIR LAUT, PLANKTON DAN LARVA PELAGIS IKAN...
HUBUNGAN LOGAM BERAT Pb DAN Cd PADA AIR LAUT, PLANKTON DAN LARVA PELAGIS IKAN...
 
KARAKTERISTIK KIMIAWI DAN KESUBURAN PERAIRAN TELUK PELABUHAN RATU PADA MUSIM ...
KARAKTERISTIK KIMIAWI DAN KESUBURAN PERAIRAN TELUK PELABUHAN RATU PADA MUSIM ...KARAKTERISTIK KIMIAWI DAN KESUBURAN PERAIRAN TELUK PELABUHAN RATU PADA MUSIM ...
KARAKTERISTIK KIMIAWI DAN KESUBURAN PERAIRAN TELUK PELABUHAN RATU PADA MUSIM ...
 
15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...
15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...
15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...
 
15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...
15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...
15923 id-analisa-sebaran-fosfat-dengan-menggunakan-metode-geolistrik-konfigur...
 
Pengantar oseanografi
Pengantar oseanografiPengantar oseanografi
Pengantar oseanografi
 
6.isnaini
6.isnaini6.isnaini
6.isnaini
 
Jurnal logam berat
Jurnal logam beratJurnal logam berat
Jurnal logam berat
 
Eksplorasi geokimia
Eksplorasi geokimiaEksplorasi geokimia
Eksplorasi geokimia
 
Eksplorasi geokimia
Eksplorasi geokimiaEksplorasi geokimia
Eksplorasi geokimia
 
DISTRIBUSI SUMBERDAYA IKAN DEMERSAL DI PERAIRAN LAUT CINA SELATAN
DISTRIBUSI SUMBERDAYA IKAN DEMERSAL DI PERAIRAN LAUT CINA SELATANDISTRIBUSI SUMBERDAYA IKAN DEMERSAL DI PERAIRAN LAUT CINA SELATAN
DISTRIBUSI SUMBERDAYA IKAN DEMERSAL DI PERAIRAN LAUT CINA SELATAN
 
geologic time
geologic timegeologic time
geologic time
 
PENELITIAN RESIDU AIR DI SUNGAI CISADANE
PENELITIAN RESIDU AIR DI SUNGAI CISADANEPENELITIAN RESIDU AIR DI SUNGAI CISADANE
PENELITIAN RESIDU AIR DI SUNGAI CISADANE
 
DOC-20161009-WA000.ppt
DOC-20161009-WA000.pptDOC-20161009-WA000.ppt
DOC-20161009-WA000.ppt
 
Analisis fasies-dan-sikuen-stratigrafi-formasi-air
Analisis fasies-dan-sikuen-stratigrafi-formasi-airAnalisis fasies-dan-sikuen-stratigrafi-formasi-air
Analisis fasies-dan-sikuen-stratigrafi-formasi-air
 
Ekosistem sungai 2
Ekosistem sungai 2Ekosistem sungai 2
Ekosistem sungai 2
 
ANALISIS HIDROKIMIA SPASIAL TEMPORAL AIRTANAH BEBAS DI KOTA JAKARTA UTARA DA...
ANALISIS HIDROKIMIA SPASIAL TEMPORAL AIRTANAH BEBAS DI KOTA  JAKARTA UTARA DA...ANALISIS HIDROKIMIA SPASIAL TEMPORAL AIRTANAH BEBAS DI KOTA  JAKARTA UTARA DA...
ANALISIS HIDROKIMIA SPASIAL TEMPORAL AIRTANAH BEBAS DI KOTA JAKARTA UTARA DA...
 
Proposal presentation metil
Proposal presentation metilProposal presentation metil
Proposal presentation metil
 
Kelimpahan unsur di alam
Kelimpahan unsur di alamKelimpahan unsur di alam
Kelimpahan unsur di alam
 
V3n2 rahman
V3n2 rahmanV3n2 rahman
V3n2 rahman
 

More from Repository Ipb

Proceedings icaia 2015_yandra_367-373
Proceedings icaia 2015_yandra_367-373Proceedings icaia 2015_yandra_367-373
Proceedings icaia 2015_yandra_367-373Repository Ipb
 
Proceedings icaia 2015_yandra_367-373
Proceedings icaia 2015_yandra_367-373Proceedings icaia 2015_yandra_367-373
Proceedings icaia 2015_yandra_367-373Repository Ipb
 
SUPERABSORBEN HASIL PENCANGKOKAN DAN PENAUTAN SILANG FRAKSI ONGGOK DENGAN AKR...
SUPERABSORBEN HASIL PENCANGKOKAN DAN PENAUTAN SILANG FRAKSI ONGGOK DENGAN AKR...SUPERABSORBEN HASIL PENCANGKOKAN DAN PENAUTAN SILANG FRAKSI ONGGOK DENGAN AKR...
SUPERABSORBEN HASIL PENCANGKOKAN DAN PENAUTAN SILANG FRAKSI ONGGOK DENGAN AKR...Repository Ipb
 
TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...
TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...
TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...Repository Ipb
 
TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...
TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...
TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...Repository Ipb
 
PEMBUATAN ARANG DARI SAMPAH ORGANIK DENGAN CARA KARBONISASI MENGGUNAKAN REAKT...
PEMBUATAN ARANG DARI SAMPAH ORGANIK DENGAN CARA KARBONISASI MENGGUNAKAN REAKT...PEMBUATAN ARANG DARI SAMPAH ORGANIK DENGAN CARA KARBONISASI MENGGUNAKAN REAKT...
PEMBUATAN ARANG DARI SAMPAH ORGANIK DENGAN CARA KARBONISASI MENGGUNAKAN REAKT...Repository Ipb
 
IDENTIFIKASI SENYAWABIOAKTIFANTIFEEDANT DARIASAPCAIRHASILPIROLISISSAMPAHORGAN...
IDENTIFIKASI SENYAWABIOAKTIFANTIFEEDANT DARIASAPCAIRHASILPIROLISISSAMPAHORGAN...IDENTIFIKASI SENYAWABIOAKTIFANTIFEEDANT DARIASAPCAIRHASILPIROLISISSAMPAHORGAN...
IDENTIFIKASI SENYAWABIOAKTIFANTIFEEDANT DARIASAPCAIRHASILPIROLISISSAMPAHORGAN...Repository Ipb
 
THERMAL EFFECT ON APATITE CRYSTAL SYNTHESIZED FROM EGGSHELL’S CALCIUM
THERMAL EFFECT ON APATITE CRYSTAL SYNTHESIZED FROM EGGSHELL’S CALCIUMTHERMAL EFFECT ON APATITE CRYSTAL SYNTHESIZED FROM EGGSHELL’S CALCIUM
THERMAL EFFECT ON APATITE CRYSTAL SYNTHESIZED FROM EGGSHELL’S CALCIUMRepository Ipb
 
STUDI PRODUKSI PEKTIN ASETAT SEBAGAI BAHAN BAKU LEMBARAN BIOPLASTIK
STUDI PRODUKSI PEKTIN ASETAT SEBAGAI BAHAN BAKU LEMBARAN BIOPLASTIKSTUDI PRODUKSI PEKTIN ASETAT SEBAGAI BAHAN BAKU LEMBARAN BIOPLASTIK
STUDI PRODUKSI PEKTIN ASETAT SEBAGAI BAHAN BAKU LEMBARAN BIOPLASTIKRepository Ipb
 
THERMOGAVIMETRIC-DIFFERENTIAL ANALYSIS PADA MINERAL TULANG MANUSIA
THERMOGAVIMETRIC-DIFFERENTIAL ANALYSIS PADA MINERAL TULANG MANUSIATHERMOGAVIMETRIC-DIFFERENTIAL ANALYSIS PADA MINERAL TULANG MANUSIA
THERMOGAVIMETRIC-DIFFERENTIAL ANALYSIS PADA MINERAL TULANG MANUSIARepository Ipb
 
SINTESIS POLIOL SEBAGAI BAHAN DASAR PEMBENTUK POLIURETAN BERBASIS MINY AK JAR...
SINTESIS POLIOL SEBAGAI BAHAN DASAR PEMBENTUK POLIURETAN BERBASIS MINY AK JAR...SINTESIS POLIOL SEBAGAI BAHAN DASAR PEMBENTUK POLIURETAN BERBASIS MINY AK JAR...
SINTESIS POLIOL SEBAGAI BAHAN DASAR PEMBENTUK POLIURETAN BERBASIS MINY AK JAR...Repository Ipb
 
EKSTRAK SAPOGENIN AKAR KUNING SEBAGAI HEPATOPROTEKTOR PADA MENCIT YANG DIINDU...
EKSTRAK SAPOGENIN AKAR KUNING SEBAGAI HEPATOPROTEKTOR PADA MENCIT YANG DIINDU...EKSTRAK SAPOGENIN AKAR KUNING SEBAGAI HEPATOPROTEKTOR PADA MENCIT YANG DIINDU...
EKSTRAK SAPOGENIN AKAR KUNING SEBAGAI HEPATOPROTEKTOR PADA MENCIT YANG DIINDU...Repository Ipb
 
PENGARUH EKSTRAK BANGLE (Zingiber cassumunar Roxb.) TERHADAP AKTIVITAS ENZIM ...
PENGARUH EKSTRAK BANGLE (Zingiber cassumunar Roxb.) TERHADAP AKTIVITAS ENZIM ...PENGARUH EKSTRAK BANGLE (Zingiber cassumunar Roxb.) TERHADAP AKTIVITAS ENZIM ...
PENGARUH EKSTRAK BANGLE (Zingiber cassumunar Roxb.) TERHADAP AKTIVITAS ENZIM ...Repository Ipb
 
BRlKET AMPAS SAGU SEBAGAI BAHAN BAKAR ALTERNATIF
BRlKET AMPAS SAGU SEBAGAI BAHAN BAKAR ALTERNATIFBRlKET AMPAS SAGU SEBAGAI BAHAN BAKAR ALTERNATIF
BRlKET AMPAS SAGU SEBAGAI BAHAN BAKAR ALTERNATIFRepository Ipb
 
STUDI IN VIVO KHASIAT ANTIINFLAMASI EKSTRAK HERBA SURUHAN (PEPEROMIA PELLUCID...
STUDI IN VIVO KHASIAT ANTIINFLAMASI EKSTRAK HERBA SURUHAN (PEPEROMIA PELLUCID...STUDI IN VIVO KHASIAT ANTIINFLAMASI EKSTRAK HERBA SURUHAN (PEPEROMIA PELLUCID...
STUDI IN VIVO KHASIAT ANTIINFLAMASI EKSTRAK HERBA SURUHAN (PEPEROMIA PELLUCID...Repository Ipb
 
POTENSI MINYAK ATSIRI DAUN Cinnamomum multiflorum SEBAGAI INSEKTISIDA NAB A T...
POTENSI MINYAK ATSIRI DAUN Cinnamomum multiflorum SEBAGAI INSEKTISIDA NAB A T...POTENSI MINYAK ATSIRI DAUN Cinnamomum multiflorum SEBAGAI INSEKTISIDA NAB A T...
POTENSI MINYAK ATSIRI DAUN Cinnamomum multiflorum SEBAGAI INSEKTISIDA NAB A T...Repository Ipb
 
ISOLASI DAN IDENTIFIKASI GOLONGAN FLAVONOID DAUN DANDANG GENDIS (Clinacanthus...
ISOLASI DAN IDENTIFIKASI GOLONGAN FLAVONOID DAUN DANDANG GENDIS (Clinacanthus...ISOLASI DAN IDENTIFIKASI GOLONGAN FLAVONOID DAUN DANDANG GENDIS (Clinacanthus...
ISOLASI DAN IDENTIFIKASI GOLONGAN FLAVONOID DAUN DANDANG GENDIS (Clinacanthus...Repository Ipb
 
Metode Spektrofotometri UV-Vis Untuk Penentuan Barium dalam Tanah Liat dengan...
Metode Spektrofotometri UV-Vis Untuk Penentuan Barium dalam Tanah Liat dengan...Metode Spektrofotometri UV-Vis Untuk Penentuan Barium dalam Tanah Liat dengan...
Metode Spektrofotometri UV-Vis Untuk Penentuan Barium dalam Tanah Liat dengan...Repository Ipb
 
HIGH PERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY PROFilE OF TEMPUYUNG Sonchus arvensis ...
HIGH PERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY PROFilE OF TEMPUYUNG Sonchus arvensis ...HIGH PERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY PROFilE OF TEMPUYUNG Sonchus arvensis ...
HIGH PERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY PROFilE OF TEMPUYUNG Sonchus arvensis ...Repository Ipb
 

More from Repository Ipb (20)

Proceedings icaia 2015_yandra_367-373
Proceedings icaia 2015_yandra_367-373Proceedings icaia 2015_yandra_367-373
Proceedings icaia 2015_yandra_367-373
 
Peta ipb
Peta ipbPeta ipb
Peta ipb
 
Proceedings icaia 2015_yandra_367-373
Proceedings icaia 2015_yandra_367-373Proceedings icaia 2015_yandra_367-373
Proceedings icaia 2015_yandra_367-373
 
SUPERABSORBEN HASIL PENCANGKOKAN DAN PENAUTAN SILANG FRAKSI ONGGOK DENGAN AKR...
SUPERABSORBEN HASIL PENCANGKOKAN DAN PENAUTAN SILANG FRAKSI ONGGOK DENGAN AKR...SUPERABSORBEN HASIL PENCANGKOKAN DAN PENAUTAN SILANG FRAKSI ONGGOK DENGAN AKR...
SUPERABSORBEN HASIL PENCANGKOKAN DAN PENAUTAN SILANG FRAKSI ONGGOK DENGAN AKR...
 
TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...
TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...
TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...
 
TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...
TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...
TEKNOLOGI SEPARASI BAHAN AKTIF TEMULA W AK MENGGUNAKAN BIOPOLIMER TERMODIFIKA...
 
PEMBUATAN ARANG DARI SAMPAH ORGANIK DENGAN CARA KARBONISASI MENGGUNAKAN REAKT...
PEMBUATAN ARANG DARI SAMPAH ORGANIK DENGAN CARA KARBONISASI MENGGUNAKAN REAKT...PEMBUATAN ARANG DARI SAMPAH ORGANIK DENGAN CARA KARBONISASI MENGGUNAKAN REAKT...
PEMBUATAN ARANG DARI SAMPAH ORGANIK DENGAN CARA KARBONISASI MENGGUNAKAN REAKT...
 
IDENTIFIKASI SENYAWABIOAKTIFANTIFEEDANT DARIASAPCAIRHASILPIROLISISSAMPAHORGAN...
IDENTIFIKASI SENYAWABIOAKTIFANTIFEEDANT DARIASAPCAIRHASILPIROLISISSAMPAHORGAN...IDENTIFIKASI SENYAWABIOAKTIFANTIFEEDANT DARIASAPCAIRHASILPIROLISISSAMPAHORGAN...
IDENTIFIKASI SENYAWABIOAKTIFANTIFEEDANT DARIASAPCAIRHASILPIROLISISSAMPAHORGAN...
 
THERMAL EFFECT ON APATITE CRYSTAL SYNTHESIZED FROM EGGSHELL’S CALCIUM
THERMAL EFFECT ON APATITE CRYSTAL SYNTHESIZED FROM EGGSHELL’S CALCIUMTHERMAL EFFECT ON APATITE CRYSTAL SYNTHESIZED FROM EGGSHELL’S CALCIUM
THERMAL EFFECT ON APATITE CRYSTAL SYNTHESIZED FROM EGGSHELL’S CALCIUM
 
STUDI PRODUKSI PEKTIN ASETAT SEBAGAI BAHAN BAKU LEMBARAN BIOPLASTIK
STUDI PRODUKSI PEKTIN ASETAT SEBAGAI BAHAN BAKU LEMBARAN BIOPLASTIKSTUDI PRODUKSI PEKTIN ASETAT SEBAGAI BAHAN BAKU LEMBARAN BIOPLASTIK
STUDI PRODUKSI PEKTIN ASETAT SEBAGAI BAHAN BAKU LEMBARAN BIOPLASTIK
 
THERMOGAVIMETRIC-DIFFERENTIAL ANALYSIS PADA MINERAL TULANG MANUSIA
THERMOGAVIMETRIC-DIFFERENTIAL ANALYSIS PADA MINERAL TULANG MANUSIATHERMOGAVIMETRIC-DIFFERENTIAL ANALYSIS PADA MINERAL TULANG MANUSIA
THERMOGAVIMETRIC-DIFFERENTIAL ANALYSIS PADA MINERAL TULANG MANUSIA
 
SINTESIS POLIOL SEBAGAI BAHAN DASAR PEMBENTUK POLIURETAN BERBASIS MINY AK JAR...
SINTESIS POLIOL SEBAGAI BAHAN DASAR PEMBENTUK POLIURETAN BERBASIS MINY AK JAR...SINTESIS POLIOL SEBAGAI BAHAN DASAR PEMBENTUK POLIURETAN BERBASIS MINY AK JAR...
SINTESIS POLIOL SEBAGAI BAHAN DASAR PEMBENTUK POLIURETAN BERBASIS MINY AK JAR...
 
EKSTRAK SAPOGENIN AKAR KUNING SEBAGAI HEPATOPROTEKTOR PADA MENCIT YANG DIINDU...
EKSTRAK SAPOGENIN AKAR KUNING SEBAGAI HEPATOPROTEKTOR PADA MENCIT YANG DIINDU...EKSTRAK SAPOGENIN AKAR KUNING SEBAGAI HEPATOPROTEKTOR PADA MENCIT YANG DIINDU...
EKSTRAK SAPOGENIN AKAR KUNING SEBAGAI HEPATOPROTEKTOR PADA MENCIT YANG DIINDU...
 
PENGARUH EKSTRAK BANGLE (Zingiber cassumunar Roxb.) TERHADAP AKTIVITAS ENZIM ...
PENGARUH EKSTRAK BANGLE (Zingiber cassumunar Roxb.) TERHADAP AKTIVITAS ENZIM ...PENGARUH EKSTRAK BANGLE (Zingiber cassumunar Roxb.) TERHADAP AKTIVITAS ENZIM ...
PENGARUH EKSTRAK BANGLE (Zingiber cassumunar Roxb.) TERHADAP AKTIVITAS ENZIM ...
 
BRlKET AMPAS SAGU SEBAGAI BAHAN BAKAR ALTERNATIF
BRlKET AMPAS SAGU SEBAGAI BAHAN BAKAR ALTERNATIFBRlKET AMPAS SAGU SEBAGAI BAHAN BAKAR ALTERNATIF
BRlKET AMPAS SAGU SEBAGAI BAHAN BAKAR ALTERNATIF
 
STUDI IN VIVO KHASIAT ANTIINFLAMASI EKSTRAK HERBA SURUHAN (PEPEROMIA PELLUCID...
STUDI IN VIVO KHASIAT ANTIINFLAMASI EKSTRAK HERBA SURUHAN (PEPEROMIA PELLUCID...STUDI IN VIVO KHASIAT ANTIINFLAMASI EKSTRAK HERBA SURUHAN (PEPEROMIA PELLUCID...
STUDI IN VIVO KHASIAT ANTIINFLAMASI EKSTRAK HERBA SURUHAN (PEPEROMIA PELLUCID...
 
POTENSI MINYAK ATSIRI DAUN Cinnamomum multiflorum SEBAGAI INSEKTISIDA NAB A T...
POTENSI MINYAK ATSIRI DAUN Cinnamomum multiflorum SEBAGAI INSEKTISIDA NAB A T...POTENSI MINYAK ATSIRI DAUN Cinnamomum multiflorum SEBAGAI INSEKTISIDA NAB A T...
POTENSI MINYAK ATSIRI DAUN Cinnamomum multiflorum SEBAGAI INSEKTISIDA NAB A T...
 
ISOLASI DAN IDENTIFIKASI GOLONGAN FLAVONOID DAUN DANDANG GENDIS (Clinacanthus...
ISOLASI DAN IDENTIFIKASI GOLONGAN FLAVONOID DAUN DANDANG GENDIS (Clinacanthus...ISOLASI DAN IDENTIFIKASI GOLONGAN FLAVONOID DAUN DANDANG GENDIS (Clinacanthus...
ISOLASI DAN IDENTIFIKASI GOLONGAN FLAVONOID DAUN DANDANG GENDIS (Clinacanthus...
 
Metode Spektrofotometri UV-Vis Untuk Penentuan Barium dalam Tanah Liat dengan...
Metode Spektrofotometri UV-Vis Untuk Penentuan Barium dalam Tanah Liat dengan...Metode Spektrofotometri UV-Vis Untuk Penentuan Barium dalam Tanah Liat dengan...
Metode Spektrofotometri UV-Vis Untuk Penentuan Barium dalam Tanah Liat dengan...
 
HIGH PERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY PROFilE OF TEMPUYUNG Sonchus arvensis ...
HIGH PERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY PROFilE OF TEMPUYUNG Sonchus arvensis ...HIGH PERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY PROFilE OF TEMPUYUNG Sonchus arvensis ...
HIGH PERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY PROFilE OF TEMPUYUNG Sonchus arvensis ...
 

Recently uploaded

Bab 7 - Perilaku Ekonomi dan Kesejahteraan Sosial.pptx
Bab 7 - Perilaku Ekonomi dan Kesejahteraan Sosial.pptxBab 7 - Perilaku Ekonomi dan Kesejahteraan Sosial.pptx
Bab 7 - Perilaku Ekonomi dan Kesejahteraan Sosial.pptxssuser35630b
 
Membuat Komik Digital Berisi Kritik Sosial.docx
Membuat Komik Digital Berisi Kritik Sosial.docxMembuat Komik Digital Berisi Kritik Sosial.docx
Membuat Komik Digital Berisi Kritik Sosial.docxNurindahSetyawati1
 
PPT PENELITIAN TINDAKAN KELAS MODUL 5.pptx
PPT PENELITIAN TINDAKAN KELAS MODUL 5.pptxPPT PENELITIAN TINDAKAN KELAS MODUL 5.pptx
PPT PENELITIAN TINDAKAN KELAS MODUL 5.pptxSaefAhmad
 
Modul Ajar Bahasa Indonesia Kelas 4 Fase B
Modul Ajar Bahasa Indonesia Kelas 4 Fase BModul Ajar Bahasa Indonesia Kelas 4 Fase B
Modul Ajar Bahasa Indonesia Kelas 4 Fase BAbdiera
 
MODUL 1 Pembelajaran Kelas Rangkap-compressed.pdf
MODUL 1 Pembelajaran Kelas Rangkap-compressed.pdfMODUL 1 Pembelajaran Kelas Rangkap-compressed.pdf
MODUL 1 Pembelajaran Kelas Rangkap-compressed.pdfNurulHikmah50658
 
Sesi 1_PPT Ruang Kolaborasi Modul 1.3 _ ke 1_PGP Angkatan 10.pptx
Sesi 1_PPT Ruang Kolaborasi Modul 1.3 _ ke 1_PGP Angkatan 10.pptxSesi 1_PPT Ruang Kolaborasi Modul 1.3 _ ke 1_PGP Angkatan 10.pptx
Sesi 1_PPT Ruang Kolaborasi Modul 1.3 _ ke 1_PGP Angkatan 10.pptxSovyOktavianti
 
REFLEKSI MANDIRI_Prakarsa Perubahan BAGJA Modul 1.3.pdf
REFLEKSI MANDIRI_Prakarsa Perubahan BAGJA Modul 1.3.pdfREFLEKSI MANDIRI_Prakarsa Perubahan BAGJA Modul 1.3.pdf
REFLEKSI MANDIRI_Prakarsa Perubahan BAGJA Modul 1.3.pdfirwanabidin08
 
1.3.a.3. Mulai dari Diri - Modul 1.3 Refleksi 1 Imajinasiku tentang Murid di ...
1.3.a.3. Mulai dari Diri - Modul 1.3 Refleksi 1 Imajinasiku tentang Murid di ...1.3.a.3. Mulai dari Diri - Modul 1.3 Refleksi 1 Imajinasiku tentang Murid di ...
1.3.a.3. Mulai dari Diri - Modul 1.3 Refleksi 1 Imajinasiku tentang Murid di ...MetalinaSimanjuntak1
 
AKSI NYATA NARKOBA ATAU OBAT TERLARANG..
AKSI NYATA NARKOBA ATAU OBAT TERLARANG..AKSI NYATA NARKOBA ATAU OBAT TERLARANG..
AKSI NYATA NARKOBA ATAU OBAT TERLARANG..ikayogakinasih12
 
Modul Ajar Pendidikan Pancasila Kelas 5 Fase C
Modul Ajar Pendidikan Pancasila Kelas 5 Fase CModul Ajar Pendidikan Pancasila Kelas 5 Fase C
Modul Ajar Pendidikan Pancasila Kelas 5 Fase CAbdiera
 
PPT PERUBAHAN LINGKUNGAN MATA PELAJARAN BIOLOGI KELAS X.pptx
PPT PERUBAHAN LINGKUNGAN MATA PELAJARAN BIOLOGI KELAS X.pptxPPT PERUBAHAN LINGKUNGAN MATA PELAJARAN BIOLOGI KELAS X.pptx
PPT PERUBAHAN LINGKUNGAN MATA PELAJARAN BIOLOGI KELAS X.pptxdpp11tya
 
Hiperlipidemiaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
HiperlipidemiaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaHiperlipidemiaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
Hiperlipidemiaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaafarmasipejatentimur
 
PPT AKUNTANSI KEUANGAN MENENGAH DUA.pptx
PPT AKUNTANSI KEUANGAN MENENGAH DUA.pptxPPT AKUNTANSI KEUANGAN MENENGAH DUA.pptx
PPT AKUNTANSI KEUANGAN MENENGAH DUA.pptxssuser8905b3
 
Aksi nyata disiplin positif Hj. Hasnani (1).pdf
Aksi nyata disiplin positif Hj. Hasnani (1).pdfAksi nyata disiplin positif Hj. Hasnani (1).pdf
Aksi nyata disiplin positif Hj. Hasnani (1).pdfDimanWr1
 
Perumusan Visi dan Prakarsa Perubahan.pptx
Perumusan Visi dan Prakarsa Perubahan.pptxPerumusan Visi dan Prakarsa Perubahan.pptx
Perumusan Visi dan Prakarsa Perubahan.pptxadimulianta1
 
Integrasi nasional dalam bingkai bhinneka tunggal ika
Integrasi nasional dalam bingkai bhinneka tunggal ikaIntegrasi nasional dalam bingkai bhinneka tunggal ika
Integrasi nasional dalam bingkai bhinneka tunggal ikaAtiAnggiSupriyati
 
aksi nyata - aksi nyata refleksi diri dalam menyikapi murid.pdf
aksi nyata - aksi nyata refleksi diri dalam menyikapi murid.pdfaksi nyata - aksi nyata refleksi diri dalam menyikapi murid.pdf
aksi nyata - aksi nyata refleksi diri dalam menyikapi murid.pdfwalidumar
 
Keterampilan menyimak kelas bawah tugas UT
Keterampilan menyimak kelas bawah tugas UTKeterampilan menyimak kelas bawah tugas UT
Keterampilan menyimak kelas bawah tugas UTIndraAdm
 
tugas karya ilmiah 1 universitas terbuka pembelajaran
tugas karya ilmiah 1 universitas terbuka pembelajarantugas karya ilmiah 1 universitas terbuka pembelajaran
tugas karya ilmiah 1 universitas terbuka pembelajarankeicapmaniez
 
bab 6 ancaman terhadap negara dalam bingkai bhinneka tunggal ika
bab 6 ancaman terhadap negara dalam bingkai bhinneka tunggal ikabab 6 ancaman terhadap negara dalam bingkai bhinneka tunggal ika
bab 6 ancaman terhadap negara dalam bingkai bhinneka tunggal ikaAtiAnggiSupriyati
 

Recently uploaded (20)

Bab 7 - Perilaku Ekonomi dan Kesejahteraan Sosial.pptx
Bab 7 - Perilaku Ekonomi dan Kesejahteraan Sosial.pptxBab 7 - Perilaku Ekonomi dan Kesejahteraan Sosial.pptx
Bab 7 - Perilaku Ekonomi dan Kesejahteraan Sosial.pptx
 
Membuat Komik Digital Berisi Kritik Sosial.docx
Membuat Komik Digital Berisi Kritik Sosial.docxMembuat Komik Digital Berisi Kritik Sosial.docx
Membuat Komik Digital Berisi Kritik Sosial.docx
 
PPT PENELITIAN TINDAKAN KELAS MODUL 5.pptx
PPT PENELITIAN TINDAKAN KELAS MODUL 5.pptxPPT PENELITIAN TINDAKAN KELAS MODUL 5.pptx
PPT PENELITIAN TINDAKAN KELAS MODUL 5.pptx
 
Modul Ajar Bahasa Indonesia Kelas 4 Fase B
Modul Ajar Bahasa Indonesia Kelas 4 Fase BModul Ajar Bahasa Indonesia Kelas 4 Fase B
Modul Ajar Bahasa Indonesia Kelas 4 Fase B
 
MODUL 1 Pembelajaran Kelas Rangkap-compressed.pdf
MODUL 1 Pembelajaran Kelas Rangkap-compressed.pdfMODUL 1 Pembelajaran Kelas Rangkap-compressed.pdf
MODUL 1 Pembelajaran Kelas Rangkap-compressed.pdf
 
Sesi 1_PPT Ruang Kolaborasi Modul 1.3 _ ke 1_PGP Angkatan 10.pptx
Sesi 1_PPT Ruang Kolaborasi Modul 1.3 _ ke 1_PGP Angkatan 10.pptxSesi 1_PPT Ruang Kolaborasi Modul 1.3 _ ke 1_PGP Angkatan 10.pptx
Sesi 1_PPT Ruang Kolaborasi Modul 1.3 _ ke 1_PGP Angkatan 10.pptx
 
REFLEKSI MANDIRI_Prakarsa Perubahan BAGJA Modul 1.3.pdf
REFLEKSI MANDIRI_Prakarsa Perubahan BAGJA Modul 1.3.pdfREFLEKSI MANDIRI_Prakarsa Perubahan BAGJA Modul 1.3.pdf
REFLEKSI MANDIRI_Prakarsa Perubahan BAGJA Modul 1.3.pdf
 
1.3.a.3. Mulai dari Diri - Modul 1.3 Refleksi 1 Imajinasiku tentang Murid di ...
1.3.a.3. Mulai dari Diri - Modul 1.3 Refleksi 1 Imajinasiku tentang Murid di ...1.3.a.3. Mulai dari Diri - Modul 1.3 Refleksi 1 Imajinasiku tentang Murid di ...
1.3.a.3. Mulai dari Diri - Modul 1.3 Refleksi 1 Imajinasiku tentang Murid di ...
 
AKSI NYATA NARKOBA ATAU OBAT TERLARANG..
AKSI NYATA NARKOBA ATAU OBAT TERLARANG..AKSI NYATA NARKOBA ATAU OBAT TERLARANG..
AKSI NYATA NARKOBA ATAU OBAT TERLARANG..
 
Modul Ajar Pendidikan Pancasila Kelas 5 Fase C
Modul Ajar Pendidikan Pancasila Kelas 5 Fase CModul Ajar Pendidikan Pancasila Kelas 5 Fase C
Modul Ajar Pendidikan Pancasila Kelas 5 Fase C
 
PPT PERUBAHAN LINGKUNGAN MATA PELAJARAN BIOLOGI KELAS X.pptx
PPT PERUBAHAN LINGKUNGAN MATA PELAJARAN BIOLOGI KELAS X.pptxPPT PERUBAHAN LINGKUNGAN MATA PELAJARAN BIOLOGI KELAS X.pptx
PPT PERUBAHAN LINGKUNGAN MATA PELAJARAN BIOLOGI KELAS X.pptx
 
Hiperlipidemiaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
HiperlipidemiaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaHiperlipidemiaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
Hiperlipidemiaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
 
PPT AKUNTANSI KEUANGAN MENENGAH DUA.pptx
PPT AKUNTANSI KEUANGAN MENENGAH DUA.pptxPPT AKUNTANSI KEUANGAN MENENGAH DUA.pptx
PPT AKUNTANSI KEUANGAN MENENGAH DUA.pptx
 
Aksi nyata disiplin positif Hj. Hasnani (1).pdf
Aksi nyata disiplin positif Hj. Hasnani (1).pdfAksi nyata disiplin positif Hj. Hasnani (1).pdf
Aksi nyata disiplin positif Hj. Hasnani (1).pdf
 
Perumusan Visi dan Prakarsa Perubahan.pptx
Perumusan Visi dan Prakarsa Perubahan.pptxPerumusan Visi dan Prakarsa Perubahan.pptx
Perumusan Visi dan Prakarsa Perubahan.pptx
 
Integrasi nasional dalam bingkai bhinneka tunggal ika
Integrasi nasional dalam bingkai bhinneka tunggal ikaIntegrasi nasional dalam bingkai bhinneka tunggal ika
Integrasi nasional dalam bingkai bhinneka tunggal ika
 
aksi nyata - aksi nyata refleksi diri dalam menyikapi murid.pdf
aksi nyata - aksi nyata refleksi diri dalam menyikapi murid.pdfaksi nyata - aksi nyata refleksi diri dalam menyikapi murid.pdf
aksi nyata - aksi nyata refleksi diri dalam menyikapi murid.pdf
 
Keterampilan menyimak kelas bawah tugas UT
Keterampilan menyimak kelas bawah tugas UTKeterampilan menyimak kelas bawah tugas UT
Keterampilan menyimak kelas bawah tugas UT
 
tugas karya ilmiah 1 universitas terbuka pembelajaran
tugas karya ilmiah 1 universitas terbuka pembelajarantugas karya ilmiah 1 universitas terbuka pembelajaran
tugas karya ilmiah 1 universitas terbuka pembelajaran
 
bab 6 ancaman terhadap negara dalam bingkai bhinneka tunggal ika
bab 6 ancaman terhadap negara dalam bingkai bhinneka tunggal ikabab 6 ancaman terhadap negara dalam bingkai bhinneka tunggal ika
bab 6 ancaman terhadap negara dalam bingkai bhinneka tunggal ika
 

SEBARAN LOGAM BERAT DALAM SEDIMEN ESTUARI WAKAK-PLUMBON, SEMARANG, JAWA TENGAH

  • 1. 113 SEBARAN LOGAM BERAT DALAM SEDIMEN ESTUARI WAKAK-PLUMBON, SEMARANG, JAWA TENGAH (Distribution of Metal in Sediment at Wakak-Plumbon Estuary, Semarang, Central Java) Haeruddin1 , Harpasis S. Sanusi2 , Dedi Soedharma2 , Edy Supriyono3 dan Mennofatria Boer4 ABSTRAK Penelitian ini dilakukan dengan tujuan mengamati penyebaran spasial dan temporal logam dalam se- dimen estuari Wakak-Plumbon, Semarang, Jawa Tengah, serta kaitannya dengan berbagai faktor yang mem- pengaruhi distribusinya dalam sedimen (konsentrasi karbon organik total, redoks potensial sedimen dan ukur- an butiran sedimen). Untuk mengamati distribusi spasial logam dalam sedimen, sedimen dikumpulkan dari 9 titik pengamatan, 3 titik masing-masing diambil dari Sungai Plumbon, Wakak dan laut. Pengamatan distribu- si temporal dilakukan pada 3 stasiun pengamatan di laut (A, B dan C) terhadap 5 logam dominan. Sedimen dikumpulkan dengan Petersen grab, kemudian dianalisis kandungan logamnya dengan menggunakan Spektro- fotometer Serapan Atom. Hasil penelitian menunjukkan bahwa logam Pb, Cd dan Ni konsentrasinya lebih tinggi ke arah hulu sungai dan memiliki hubungan negatif dengan salinitas, sehingga sumber masukannya di- duga berasal dari hulu. Logam Cu, Cr dan Hg lebih tinggi di laut dan memiliki hubungan positif dengan Sali- nitas, sehingga sumber masukan diduga berasal dari laut. Logam seng konsentrsainya tinggi di laut dan didu- ga terjadi secara alami. Selain salinitas, faktor lain yang dominan pengaruhnya terhadap penyebaran logam dalam sedimen estuari Wakak-Plumbon adalah karbon organik total. Konsentrasi logam cenderung lebih ting- gi dengan meningkatnya konsentrasi karbon organik total. Kata kunci: penyebaran spasial dan temporal, logam, sedimen dan estuaria Wakak-Plumbon. ABSTRACT This research was conducted to observe the spatial and temporal distribution of metal in sediment at Wakak-Plumbon estuary, Semarang, Central Java, as well as to identify factors affecting metal distribution in sediment (i.e. concentration of total organic carbon, potential redox and particle size). Spatial distribution of metals in sediments were derived from 9 stations, of which each sample was taken from 3 stations at Plumbon and Wakak Rivers and coastal waters respectively. Observation on temporal distribution of metals was con- ducted in the 3 stations in coastal waters (A, B and C) on 5 dominating metals. Sediments collected by Peter- sen Grab, and in the following of sample preparation, the metal contents in the sediment was analyzed by AAS. The results showed that Pb, Cd and Ni tend to increase in the upper region of rivers and these metals have negative correlation with salinity suggesting the upper region as their original source. Cu, Cr and Hg are highest in the coastal waters than in the river waters and they have positive correlation with salinity, and accordingly, we estimated that their sources are derived from coastal waters. The high concentration of Zn in the coastal water is suggested due to natural process. Besides salinity, total organic carbon is one of the dominant factor affecting metal distribution in sediments at estuary Wakak-Plumbon. There was a tendency that the higher the metals concentration the higher the total organic carbon. Key words: spatial and temporal distribution, metal, sediment and Wakak-Plumbon estuary. PENDAHULUAN Logam merupakan salah satu jenis polu- tan yang sering terdeteksi dalam sedimen, di- samping polutan lainnya. Jenis logam yang se- ring terdeteksi dalam sedimen antara lain: besi, mangan, timbal, kadmium, seng dan merkuri (US- EPA, 2004). Konsentrasi timbal dalam sedimen di perairan pesisir Jakarta diperkirakan telah men- dekati 120 mg/kg, Surabaya sekitar 60-70 mg/kg, Pekanbaru sekitar 50-60 mg/kg dan Semarang sekitar 30 mg/kg. Sementara konsentrasi logam Kadmium (Cd) dalam sedimen tertinggi di Se- marang (lebih dari 5 mg/kg), Jakarta (lebih dari 3 mg/kg), Surabaya (lebih dari 2.5 mg/kg) dan Pekanbaru (lebih dari 0.1 mg/kg). Konsentrasi alami logam Pb dan Cd dalam sedimen masing- 1 Jurusan Perikanan, Fakultas Perikanan dan Ilmu Kelautan, Uni- versitas Diponegoro, Semarang. 2 Departemen Ilmu dan Teknologi Kelautan, Fakultas Perikanan dan Ilmu Kelautan, Institut Pertanian Bogor, Bogor. 3 Departemen Budidaya Perairan, Fakultas Perikanan dan Ilmu Kelautan, Institut Pertanian Bogor, Bogor. 4 Departemen Manajemen Sumberdaya Perairan, Fakultas Peri- kanan dan Ilmu Kelautan, Institut Pertanian Bogor, Bogor.
  • 2. 114 Jurnal Ilmu-ilmu Perairan dan Perikanan Indonesia, Desember 2005, Jilid 12, Nomor 2: 113-119 masing adalah sebesar 20 mg/kg dan 0.15 mg/kg (Arifin, 2001). Konsentrasi logam dalam sedimen biasa- nya mencapai 3-5 kali lebih tinggi dari konsen- trasi logam dalam kolom air diatasnya (Bryan and Langston, 1992). Oleh karena itu identifi- kasi berbagai jenis logam yang berasal dari ber- bagai sumber pada kawasan pesisir, dapat dii- dentifikasi lebih cepat dengan menganalisis se- dimen dibanding kuantifikasi konsentrasi logam yang terdapat dalam air (Forster and Wittmann, 1981). Perairan di sekitar estuaria Wakak-Plum- bon merupakan salah satu perairan penerima be- ban limbah dengan volume cukup besar. Ber- bagai aktivitas ‘penyumbang’ limbah yang ter- dapat di kawasan ini adalah kegiatan industri, pertanian, pemukiman dan pertambakan. Pene- litian tim AMDAL Pelabuhan Kendal (2000) me- nunjukkan bahwa konsentrasi logam seng da- lam kolom air pada kawasan ini telah berada di- atas baku mutu air laut untuk keperluan budida- ya maupun pariwisata laut (SK Men KLH No 02/1988). Berbagai jenis logam yang masuk ke es- tuaria melalui sungai terutama terbawa dalam bentuk partikulat. Sebagai contoh kurang lebih 95% besi dan mangan yang terbawa oleh Su- ngai Yukon dan Amazone berasosiasi dengan ba- han berbentuk partikulat (Burton and Liss, 1976). Kebanyakan bahan organik berbentuk partikulat tersebut akan mengendap di permukaan sedi- men (Kemp, 1989). Chester (1990) menyatakan bahwa reaktivitas biogeokimia dalam perairan alami diatur oleh sejumlah parameter fisiko-kimia seperti: pH, redoks potensial, salinitas, konsen- trasi complexing ligand, berbagai jenis nutrien, komponen organik dan bahan-bahan partikulat. Konsentrasi logam berat pada sedimen, tidak sa- ja ditentukan oleh proses pelapukan batuan, te- tapi juga dipengaruhi oleh konsentrasi bahan se- dimen, komposisi mineral serta ukuran (parti- kel) endapan sedimen tersebut (Togwell, 1979). Faktor berpengaruh lainnya adalah status redoks, konsentrasi karbon organik dan tingkat biotur- basi (Meador et al., 1998). Beragamnya sumber masukan logam ke dalam estuari Wakak-Plumbon diduga dapat me- nimbulkan variasi konsentrasi logam dalam se- dimen menurut ruang dan waktu, sesuai dengan intensitas dan volume masukan berbagai sum- ber tersebut. Penelitian ini dilakukan untuk mem- pelajari distribusi spasial dan temporal logam da- lam sedimen estuari Wakak-Plumbon serta hu- bungannya dengan beberapa faktor yang mem- pengaruhi penyebaran logam tersebut, meliputi ukuran butiran sedimen, konsentrasi karbon or- ganik total dan redoks potensial sedimen. Hasil penelitian ini akan memperkaya rona awal ling- kungan (environmental base line) estuari Wa- kak-Plumbon, yang sangat diperlukan guna penge- lolaan kawasan estuari tersebut, disamping data mutu air yang telah banyak dikaji selama ini. BAHAN DAN METODE PENELITIAN Penelitian dilakukan pada Bulan Mei-Sep- tember 2004 di Estuari Wakak-Plumbon, Sema- rang, Jawa Tengah. Penelitian untuk mempela- jari distribusi 7 jenis logam, yaitu: raksa (Hg), Kadmium (Cd), timbal (Pb), tembaga (Cu), kro- mium (Cr), seng (Zn) dan nikel (Ni)) menurut ruang (spasial) pada Estuari Wakak-Plumbon yang dilakukan pada 9 stasiun pengambilan con- toh sedimen. Pemilihan 7 jenis logam disesuai- kan dengan dugaan jenis polutan yang masuk ke dalam perairan estuari. Penelitian untuk mem- pelajari distribusi menurut waktu (temporal) 5 jenis logam (Pb, Cd, Zn, Cu dan Ni) dilakukan pada awal kemarau (Mei), puncak kemarau (Ju- li) dan akhir kemarau (September) pada 3 stasi- un pengambilan contoh sedimen. Pada setiap sta- siun pengambilan contoh dilakukan penarikan contoh sedimen sebanyak 2 kali ulangan. Posi- si stasiun ditentukan dengan menggunakan GPS. Sedimen dikoleksi menggunakan van Veen bot- tom grab yang memiliki bukaan mulut di bagi- an atas. Pengambilan contoh sedimen dilaku- kan pada perairan yang senantiasa terendam, pa- da kedalaman 1-1.5 m. Sedimen yang terkum- pul dalam grab dipindahkan ke kantong plastik Polyethilene 1 kg melalui bukaan mulut bagian atas grab menggunakan sekop kecil. Contoh sedimen yang diambil hanya hingga ketebalan 4-5 cm. Contoh sedimen dalam kantong plastik kemudian disimpan dalam kotak pendingin vo- lume 35 l yang telah diberi es batu. Sesampai di laboratorium, sebelum analisis, sedimen dibe- kukan dalam freezer. Semua peralatan yang di- gunakan dalam penelitian terlebih dahulu diber- sihkan dengan HNO3 10% dan dibilas dengan air bersih kemudian dengan acetone lalu dibilas kembali dengan air bersih (Puget Sound Water Quality Authority, 1995).
  • 3. Haeruddin, H. S. Sanusi, D. Soedharma, E. Supriyono, dan M. Boer, Sebaran Logam Berat dalam Sedimen … 115 Pengukuran peubah yang diamati dilaku- kan in situ dan di laboratorium. Jenis-jenis peu- bah yang diamati serta peralatan ukur yang di- gunakan disajikan pada Tabel 1. Untuk mence- gah gangguan analisa logam oleh bahan orga- nik, sedimen terlebih dahulu didigesti dengan metode Nitric Acid (NA)-Hydrochloric Acid (HCA) digestion, kecuali untuk Pb (APHA, AWWA dan WPCF Part 3030E, 1989). Pb didigesti dengan metode NA digestion. Guna melihat hubungan antara konsentrasi logam dalam sedimen dengan berbagai peubah yang mempengaruhi distribu- sinya, dilakukan analisis regresi-korelasi. Tabel 1. Jenis Peubah yang Diamati serta Alat/ Metode yang Digunakan. Peubah Metode Alat Pengukuran in situ Salinitas air je- bakan sedimen Refraktometrik Atago Hand Re- fractometer Temperatur se- dimen Potensiometrik Pemuaian Termometer digital pH air jebakan sedimen Potensiometrik pH meter digital Kecerahan air Secchi disc Pengukuran di laboratorium Kandungan logam1 Spektrofotometrik Spektrofotometer serapan Atom Tekstur sedimen Penyaringan Saringan bertingkat pH sedimen potensiometrik pH meter digital Redoks potensial Potensiometrik Eh-meter digital Karbon organik total2 Spektrofotometrik Spektrofotometer serapan Atom Sumber: 1 APHA, AWWA and WPCF (1989) Part 3000 2 APHA, AWWA and WPCF (1989) Part 5310. HASIL DAN PEMBAHASAN Dari 7 jenis logam yang diamati pada pe- nelitian Bulan Mei, seng (Zn) merupakan logam yang paling tinggi konsentrasinya di dalam se- dimen dan tertinggi di stasiun A (4.060 ± 3.083 mg/kg berat kering), sedang Hg terendah dan ter- tinggi di Stasiun D (0.585 ± 0.064 µg/kg berat kering). Konsentrasi seng yang tinggi di Stasi- un A diduga berkaitan erat dengan sifat logam seng dan konsentrasi alami logam seng dalam sedimen di sekitar Estuari Wakak-Plumbon yang memang lebih tinggi dibanding jenis logam la- innya. Mance dan Yates (1984) menyatakan bah- wa seng merupakan salah satu jenis logam berat yang banyak ditemukan dimana-mana. Hasil stu- di PPLH UNDIP (1999) menunjukkan bahwa dalam sedimen Sungai Blorong (sebelah barat estuari) berkisar 36-40 mg/kg berat kering, se- dang di dalam sedimen Sungai Beringin (sebe- lah timur estuari) mencapai 32 mg/kg berat ke- ring (Tabel 2 dan Tabel 3). Di dalam perairan alami seng dibawa da- lam bentuk terlarut atau berasosiasi dengan par- tikel tersuspensi. Dalam air sungai, seng teruta- ma dalam bentuk terlarut, namun di estuari di- mana konsentrasi partikel-partikel tersuspensi tinggi, sebagian besar seng diadsorpsi oleh par- tikel tersuspensi (CCREM, 1987). Pada saat turbiditas maksimun, seng berasosiasi dengan partikel tersuspensi dan mengendap bersama de- ngan partikel-partikel yang menggumpal (floc- culated partikel) terutama pada sedimen anae- robik. Pengendapan sedimen lebih banyak ter- jadi di stasiun A, yang terletak di muara Sungai Kerikan dan mengalami hambatan transpor se- dimen ke arah timur, oleh bangunan dan tanah milik PT KLI yang menjorok ke laut. Uji regresi-korelasi yang dilakukan me- nunjukkan bahwa distribusi seng dalam sedi- men hanya sedikit dipengaruhi oleh redoks po- tensial dan konsentrasi karbon organik total. Hal mana menandaskan bahwa seng dalam konsen- trasi tinggi dalam sedimen memang bersifat ala- mi, sebagaimana terjadi pada sungai-sungai yang terdapat di sekitar estuari Wakak-Plumbon. Konsentrasi logam lainnya yang juga tinggi di stasiun A adalah tembaga (Cu), kromi- um (Cr) dan raksa (Hg). Analisis regresi yang dilakukan menunjukkan hubungan searah antara jenis-jenis logam ini dengan salinitas air jebak- an sedimen, yang berarti semakin tinggi salini- tas konsentrasi logam Cu, Cr dan Hg dalam se- dimen semakin tinggi. Keadaan ini juga me- nunjukkan bahwa sumber masukan ketiga jenis logam tersebut ke dalam estuari Wakak-Plum- bon berasal dari laut bukan dari hulu sungai, yang kemudian banyak mengendap di sekitar sta- siun A, oleh karena terhalang angkutannya ke arah timur oleh bangunan PT KLI yang menjo- rok ke laut. Logam Pb, Cd dan Ni mencapai konsen- trasi tertinggi di hulu Sungai Plumbon. Kon- sentrasi logam yang tinggi di hulu menunjuk- kan bahwa sumber masukan jenis-jenis logam tersebut pada kawasan estuaria ini diduga bera- sal dari hulu sungai. Hal mana didukung oleh hasil analisis regresi-korelasi yang menunjuk-
  • 4. 116 Jurnal Ilmu-ilmu Perairan dan Perikanan Indonesia, Desember 2005, Jilid 12, Nomor 2: 113-119 kan hubungan berlawanan arah antara konsen- trasi berbagai jenis logam tersebut dengan Sali- nitas. Semakin tinggi salinitas, konsentrasi lo- gam semakin rendah. Beberapa sumber yang mungkin memberikan kontribusi terhadap pe- ningkatan konsentrasi logam dalam sedimen da- ri hulu sungai adalah aktivitas industri dan erosi lahan di hulu, yang menyebabkan terlepasnya berbagai jenis logam yang terikat dalam tanah ke dalam air sungai. Tabel 2. Konsentrasi Logam dalam Sedimen di Estuari Wakak-Plumbon pada Bulan Mei 2004. Lokasi Pb (ppm) Zn (ppm) Cd (ppm) Ni (ppm) Cu (ppm) Cr(ppm) Hg (ppb) PH 2.700 ± 1.782 1.800 ± 0.509 1.760 ± 1.131 1.440 ± 0.113 0.100 ± 0.028 0.525 ± 0.021 0.400 ± 0.184 PT 0.660 ± 0.877 2.280 ± 0.905 0.720 ± 0.509 1.240 ± 0.396 0.120 ± 0.057 0.580 ± 0.042 0.270 ± 0.014 PM 0.080 ± 0.057 0.960 ± 0.396 0.340 ± 0.311 1.080 ± 0.396 0.040 ± 0.000 0.760 ± 0.071 0.425 ± 0.049 WH 1.300 ± 0.933 1.760 ± 0.962 0.500 ± 0.255 1.120 ± 0.283 0.06 ± 0.028 0.480 ± 0.000 0.260 ± 0.028 WT 0.990 ± 0.156 1.500 ± 0.283 0.765 ± 0.049 0.790 ± 0.014 0.060 ± 0.028 0.550 ± 0.028 0.290 ± 0.000 A 0.540 ± 0.481 4.060 ± 3.083 0.520 ± 0.000 1.080 ± 0.113 0.140 ± 0.085 1.550 ± 0.184 0.575 ± 0.035 B 0.260 ± 0.311 1.280 ± 0.339 0.340 ± 0.198 1.240 ± 0.170 0.140 ± 0.085 1.190 ± 0.014 0.510 ± 0.042 C 0.230 ± 0.099 0.890 ± 0.014 0.280 ± 0.170 0.890 ± 0.297 0.060 ± 0.028 1.090 ± 0.156 0.435 ± 0.064 D 0.280 ± 0.141 0.890 ± 0.297 0.400 ± 0.028 0.890 ± 0.014 0.110 ± 0.014 1.175 ± 0.049 0.585 ± 0.064 Keterangan: P = Plumbon, W = Wakak, L = Laut, H = Hulu, T = Tengah, M = Muara. Tabel 3. Nilai Berbagai Peubah Berpengaruh Terhadap Penyebaran Logam dalam Sedimen di Estuari Wakak-Plumbon pada Bulan Mei 2004. Lokasi pH Eh (mV) Fine Sediment (%) TOC (mg/kg bk) Salinitas (ppt) Suhu (°C) Kecerahan (cm) PH1 7.88 -77.09 69.69 0.99 0 27 18 PH2 7.60 -59.68 88.59 1.37 0 27 18 PT1 8.58 -120.63 5.22 0.11 10 30 21 PT2 7.90 -78.34 34.82 0.91 10 30 21 PM1 8.54 -118.14 7.59 0.19 20 32 33 PM2 8.59 -121.25 5.22 0.11 20 32 33 WH1 7.88 -77.09 76.61 1.05 0 22 60 WH2 8.36 -106.94 14.25 0.23 0 22 60 WT1 7.94 -80.83 11.06 0.30 13 29.5 58 WT2 7.96 -82.07 14.25 0.30 13 29.5 58 A1 8.01 -85.18 16.41 0.27 30 30 46 A2 8.36 -106.94 11.06 0.23 30 30 46 B1 8.58 -120.63 5.22 0.11 35 30 55 B2 8.41 -110.05 8.19 0.23 35 30 55 C1 8.43 -111.30 10.09 0.23 32 30 35 C2 8.02 -85.80 15.76 0.27 32 30 35 D1 8.56 -119.38 6.61 0.19 31 32 30 D2 8.43 -111.38 8.19 0.23 31 32 30 Keterangan: P = Plumbon, W = Wakak, L = Laut, H = Hulu, T = Tengah, M = Muara Berbagai konsentrasi logam yang diamati masih dalam batas-batas konsentrasi normal/a- lami (Zarba, 1989; Laws, 1993; Arifin, 2001), Konsentrasi alami untuk logam dalam sedimen menurut US-EPA (Zarba, 1989) sebagai beri- kut: Pb (132 ppm), Zn (760 ppm), Ni (20 ppm), Cd (31 ppm) dan Cu (136 ppm). Namun menu- rut kriteria EVS (1996), konsentrasi kadmium yang terdeteksi di hulu sungai Plumbon tergo- long tercemar sedang (konsentrasi berkisar 1.5- 9.6 mg/kg). EVS (1996) mengklassifikasi ba- han kerukan yang dapat dibuang di laut atas: (1) kelas 1: tidak terkontaminasi, dengan kon- sentrasi logam < ISQV rendah; Kelas 2: ter- kontaminasi sedang, dengan konsentrasi lo- gam antara ISQV rendah sampai ISQV tinggi; dan kelas 3: sangat terkontaminasi, dengan kon- sentrasi logam > ISQV tinggi. Nilai ISQV se- lengkapnya untuk berbagai jenis logam disaji- kan pada Tabel 4.
  • 5. Haeruddin, H. S. Sanusi, D. Soedharma, E. Supriyono, dan M. Boer, Sebaran Logam Berat dalam Sedimen … 117 Tabel 4. Nilai ISQV Berbagai Jenis Logam Me- nurut Usulan EVS (1996). Jenis logam ISQV rendah (mg/kg berat kering) ISQV tinggi (mg/kg berat kering) Kadmium (Cd) 1.5 9.6 Kromium (Cr) 80 370 Tembaga (Cu) 65 270 Raksa (Hg) 0.28 1 Nikel (Ni) 40 Tidak diatur Timbal (Pb) 75 218 Perak (Ag) 1.0 3.7 Seng (Zn) 200 410 Sumber: EVS environment consultans (1996) Konsentrasi logam umumnya lebih tinggi pada Puncak Kemarau (Juli) dibanding Awal Kemarau (Mei) dan Akhir Kemarau (Septem- ber), kecuali untuk Pb stasiun B yang cende- rung meningkat (Gambar 1). Hal ini diduga aki- bat menurunnya debit sungai yang dapat menu- runkan kemampuan flushing estuary, sehingga konsentrasi logam cenderung lebih pekat. Di- samping itu melambatnya aliran sungai pada puncak kemarau diduga menyebabkan pengen- dapan bahan-bahan berbentuk partikel dekat pantai menjadi lebih cepat, termasuk bahan-ba- han partikel yang mengikat logam, sehingga kon- sentrasi logam dalam sedimen meningkat. Keterangan : Stasiun A : Stasiun B : Stasiun C : Gambar 1. Distribusi Temporal Logam dalam Sedimen pada Kawasan Estuari Wakak-Plumbon. Analisis regresi-korelasi yang dilakukan untuk melihat pola dan keeratan hubungan anta- ra konsentrasi berbagai jenis logam berat dalam sedimen dengan berbagai faktor yang mempe- 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 KonsentrasiZn(mg/kgberatkering) Distribusi Zn pada Mei – September 2004 Mei Juli September Bulan Distribusi Pb pada Mei – September 2004 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 Mei Juli September Konsentrasi(mg/kgberatkering) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Distribusi Ni pada Mei – September 2004 konsentrasiNi(mg/kgberatkering) Mei Juli September 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 KonsentrasiCd(mg/kgberatkering) Mei Juli September Bulan 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 Distribusi Cu pada Mei – September 2004 Mei Juli September Bulan Bulan Distribusi Cd pada Mei – September 2004 KonsentrasiCu(mg/kgberat Bulan
  • 6. 118 Jurnal Ilmu-ilmu Perairan dan Perikanan Indonesia, Desember 2005, Jilid 12, Nomor 2: 113-119 ngaruhi sebarannya dalam sedimen, menemu- kan beberapa masalah, berupa terjadinya tanda berlawanan arah antara koefisien persamaan re- gresi dengan koefisien korelasi pada berbagai peubah yang diamati. Oleh karena itu peubah dengan tanda koefisien berbeda antara persama- an regresi dan korelasi diabaikan, sehingga per- samaan regresi untuk berbagai jenis logam yang diamati menjadi: Pb (ppm) = 6.90 - 0.816 X1- 0.0029X2+0.0079X4+1.14X5 (R2 = 0.85); Cd (ppm) =2.51-0.261X1-0.00349X2+0.793X5 (R2 = 0.55); Hg (ppb) = 0.395+0.00823X2+0.00137X3 (R2 = 0.55); dan Cr = 0.65-0.042X1+0.0275X2+0.125 X5 (R2 = 0.77). Sedangkan untuk logam lainnya R2 yang diperoleh dibawah 50%. Keterangan untuk simbol berbagai peubah yang digunakan adalah X1 untuk pH sedimen, X2 untuk salinitas air jebakan sedimen (ppt), X3 untuk redoks po- tensial sedimen (mV), X4 untuk prosentase fine sedimen (%) dan X5 untuk konsentrasi karbon organik total sedimen (mg/kg berat kering). Berbagai persamaan regresi diatas menun- jukkan bahwa keberadaan logam dalam sedimen lebih banyak ditentukan oleh konsentrasi kar- bon organik total (X5) dibanding peubah lain- nya. Semakin tinggi konsentrasi karbon sedi- men total dalam sedimen, konsentrasi logam dan elemen lainnya semakin tinggi. Hanya logam Hg yang keberadaannya tidak berkaitan dengan karbon organik total. Hal ini diduga berkaitan dengan konsentrasi Hg yang sangat rendah di dalam kolom air, sehingga yang terikat oleh se- dimen melalui mekanisme kompleksasi dengan karbon organik sangat kecil. Togwell (1979) menyatakan bahwa kon- sentrasi logam berat pada sedimen, tidak saja ditentukan oleh proses pelapukan batuan, tetapi juga dipengaruhi oleh konsentrasi bahan sedi- men, komposisi mineral serta ukuran (partikel) endapan sedimen tersebut. Sementara Meador et al. (1998) menyatakan bahwa distribusi dan konsentrasi elemen dalam sedimen dipengaruhi oleh beberapa faktor, diantaranya: tekstur sedi- men, konsentrasi karbon organik dalam sedi- men, redoks potensial sedimen dan bioturbasi. Bahan organik di sedimen, terutama dalam ben- tuk karbon organik, akan lebih memungkinkan terbentuknya ikatan-ikatan antara karbon orga- nik dengan logam. Karbon mampu melakukan ikatan dengan sedimen dalam bentuk ikatan kom- plek (complexation), sehingga semakin tinggi konsentrasi karbon organik dalam sedimen, ke- mungkinan akan semakin tinggi konsentrasi po- lutan yang terdapat dalam sedimen. KESIMPULAN Hasil penelitian yang dilakukan menun- jukkan bahwa logam Pb, Cd dan Ni konsentra- sinya lebih tinggi ke arah hulu sungai dan me- miliki hubungan negatif dengan salinitas, se- hingga sumber masukannya diduga berasal dari hulu. Logam Cu, Cr dan Hg lebih tinggi di laut dan memiliki hubungan positif dengan salinitas, sehingga sumber masukan diduga berasal dari laut. Logam Zn lebih tinggi di laut dan diduga terjadi sebagai akibat proses alami. Selain Sali- nitas faktor lain yang dominan pengaruhnya ter- hadap penyebaran logam dalam sedimen estuari Wakak-Plumbon adalah karbon organik total. Konsentrasi logam cenderung lebih tinggi de- ngan meningkatnya konsentrasi karbon organik total. UCAPAN TERIMA KASIH Terima kasih disampaikan kepada sege- nap pihak yang telah membantu penerbitan tu- lisan ini, terutama kepada Kepala Laboratorium Tanah, Fakultas Pertanian – IPB beserta staf, yang telah menyediakan fasilitas untuk analisis logam, segenap mahasiswa MSP-FPIK UNDIP angkatan 2000 yang telah membantu pengam- bilan contoh di lapangan serta segenap tim pe- nyunting Jurnal Ilmu-ilmu Perairan dan Peri- kanan, Departemen Manajemen Sumberdaya Per- airan Fakultas Perikanan dan Ilmu Kelautan, IPB atas saran dan perbaikan makalah ini. PUSTAKA Arifin, Z. 2001. Heavy metal pollution in sediments of coastal waters of Indonesia. in Proceeding 5th IOC/ WESTPAC International Scientific Symposium: 27- 31 August 2001, Seoul, South Korea. APHA, AWWA and WPCF. 1989. Standard methods for the examination of water and waste water. Ameri- can Public Health Association, Washington DC. Bryan, G. W. and W. J. Langston. 1992. Bioavailability, accumulation and effects of heavy metals insedi- ments with special reference to United Kingdom estuaries : a review. Environ. Pollut.. (76): 89-131. Burton, J. D. and P. S. Liss. 1976. Estuarine chemistry. Academic Press Inc. Ltd. London, England. CCREM (Canadian Council of Resource and Environ- mental Ministers). 1987. Canadian Water Quality Guidelines. Inland Waters Directorate, Environmental Canada, Ottawa.
  • 7. Haeruddin, H. S. Sanusi, D. Soedharma, E. Supriyono, dan M. Boer, Sebaran Logam Berat dalam Sedimen … 119 Chester, R. 1990. Marine geochemistry. Unwin Hyman, London, England EVS. 1996. Classification of dredged material fo ma- rine disposal. EVS environment Consultants, British Columbia, Canada Forstner, U. and G. T. W. Wittmann. 1981. Metal pollu- tion in the aquatic environment. 2nd edition. Springer, Berlin, Germany. Kemp, W. M. 1989. Estuarine Chemistry. In Day, J. W., C. A. S. Hall, W. M. Kemp and A. Yanez-Arancibia (eds): estuarine ecology, section II: physycal consi- derations. John Wiley and Sons, New York, USA Laws, E. A. 1993. Aquatic pollution. 2nd edition. John Wiley and Sons Inc., New York Mance, G. and J. Yates. 1984. Proposed Environmental Quality Standards for list II substances in water – Zinc. Technical Report TR 209, WRc, Medmenham. Meador, J. P., P. A. Robisch, R. C. Clark and D. W. Er- nest. 1998. Element in fish and sediment from the Pacific Coast of the United States: result from the national benthic surveillance project. Marine Poll. Bull. Vol. 37 (1-2): 56-66. Puget Sound Water Quality Authority. 1995. Recomended guidelines for conducting laboratory bioassay on Puget Sound sediments. PPLH UNDIP (Pusat Penelitian Lingkungan Hidup Uni- versitas Diponegoro). 1999. Laporan Akhir ANDAL Pengendalian Banjir Semarang. Proyek Pengenda- lian Banjir Semarang. Togwell, A. J. 1979. Source of heavy metals contamina- tion in a river-lake system. Environ.Poll. England (18) : 131 – 138 USEPA. 2004. Major contaminants of sediments. http: www.epa.gov/watersciences/ cs dikunjungi pada Tang- gal 16 Mei 2004 pukul 06.15 WIB. Zarba C. 1989. National perspective on sediment qual- ity in Commitee on contaminated marine sediment (eds). Contaminated marine sediments, assesment and remediation. Marine board commision on engineering and technical system, National Research Council, National Academy Press, Washington DC.